Mundarija: Kirish Asosiy qism

Band qilinmagan shudgorlar. Band qilinmagan shudgorlarga toza shudgor (qora va ertagi) va kechki shudgor, quruq shudgor kiradi. Band qilinmagan shudgor yil bo’yi ishlanadi, Lekin ekin ekilmaydi. Kechki shudgor ekin yig’ishtirib olingandan so’ng kelgusi yil yozining ikkinchi yarmida ishlanadi bu usul
1917 yilgacha tarqalgan edi, hozirgi vaqtda esa hech qaerda qo’llanilmaydi.
Qora va ertagi shudgor ekinlar hosili yig’ishtirilib olingandan so’ng yoki yig’ishtirib olish bilan bir vaqtda o’tkaziladi. Dastlab ang’iz 5-6 sm chuqurlikda lushchilnik bilan yuza yumshatiladi, bu esa yerda namning saqlanishiga, begona o’tlar urug’ining unib chiqishiga va kasallik hamda zararkunandalarni kamaytirishga, yerni sifatli qilib ishlashga imkon beradi.
Qora shudgor chimqirqarli plug bilan, shu yilning o’zida yig’im terimdan so’ng lushchilnik bilan 10-12 sm yumshatishdan bir necha xafta keyin 22-25 sm chuqurlikda haydalishi bilan ertagi shudgordan farq qiladi. Qora shudgor O’zbekistonda yaxshi samara bermaydi. Shuning uchun qo’llanilmaydi. Ertagi shudgor qilishda yer, asosan, kelgusi yil bahorida bir vaqtda boronalash bilan o’tkaziladi. Qora shudgor va ertagi shudgor keyinchalik bir xil ishlanadi.
O’zbekistonning sizot suvlar 20-30m chuqurlikda joylashgan sug’orilmaydigan mintaqalarida bunday suvdan o’simliklar foydalana olmaydi. Bunday sharoitda o’simliklar namni yiliga 250-400mm miqdorda tushadigan atmosfera yog’inlaridan oladi. Shuning uchun bunday sharoitda tuproqda maksimal darajada nam to’plash va saqlash juda muhim. Bunga erishishning eng yaxshi imkoniyatlardan biri toza shudgor hisoblanadi.

3. 
   Lalmikor yerlarda gʼalla ekinlarini parvarish qilish.
   

Lalmikor yerlarda kuzgi bug’doydan yuqori hosil olish uni almashlab ekish tizimida to’g’ri joylashtirishga bog’liq bo’ladi. Hozirga qadar O’zbekistonning lalmikor yerlarida kuzgi bug’doy surunkasiga yoki arpa bilan almashlab ekib kelinmoqda. Kuzgi bug’doyni surunkasiga ekish tuproqda yetarli miqdorda namlik to’planishiga binobarin, qurg’oqchilikning oldini olishga imkon bermaydi. Shuning uchun surunkasiga kuzgi bug’doy ekilib kelinayotgan ekinzorlar hosili ob-havoga bog’liq, namlik oshishi bilan u o’sadi, yog’ingarchilikning kamayishi bilan keskin kamayadi. Lalmikorlikda tuproq unumdorligini oshirish kuzgi bug’doy hayoti uchun qulay sharoit yaratish maqsadida u toza, band shudgor shuningdek beda bilan almashlab ekiladi.
Hozirgi paytda 5 dalali (toza shudgor-g’alla-toza -band shudgor-g’alla), 6 dalali (g’alla-g’alla-toza shudgor-g’alla- g’alla-band shudgor), 11 dalali (g’alla- g’allag’alla-g’alla-band shudgor- g’alla- g’alla- beda- beda- beda- beda) ekish
sxemalari keng tarqalgan. Besh dalali almashlab ekish sxemalarini lalmikorlikning pastki mintaqasida, olti dalalikni yuqori mimntaqada qo’llash tavsiya etiladi. O’n bir dalali almashlab ekish tuprog’i eroziyaga uchragan, chorvachilik yaxshi rivojlangan tog’li mintaqalarda qo’llaniladi. Boshqa mintaqalarda beda, almashlab ekish sxemasidan chiqarilgan dalalarga, xo’jalik xususiyati hisobga olinib, umumiy haydaladigan yerlarning kamida 12-15 foizi joylashtiriladi.
Toza shudgor tuproqning chuqur qatlamlarida suv rejimini yaxshilaydi, qurg’oqchilikning zararli tasirini kamaytiradi. Qamashida toza shudgor kuzgi bug’doy hosilini 56% oshirgan. Kuzgi bug’doy toza shudgorga ekilganda faqat hosili emas, don tarkibidagi oqsil miqdori ham oshgan. Kuzgi bug’doy toza shudgorga ekilganda faqat hosili emas, don tarkibidagi oqsil miqdori ham oshgan. Yog’ingarchiliklar ko’p bo’lgan yillari toza shudgorda tuproq zichlashadi, bug’doyning o’sishi uchun sharoit yomonlashadi, ekinzor bir yillik o’tlar bilan ifloslanadi, samaradorlik kamayadi. Mikrobiologik jarayonlar toza shudgorlarda ayniqsa jadal kechadi. Toza shudgorlarda nitratlar miqdori ishlov yemagan ang’iz tuprog’idagiga qaraganda 2–3 marta ortiqdir.
Toza shudgorga ekilgan ekilgan qattiq bug’doy hamma vaqt ang’izga nisbatan bir yarim, ikki baravar ko’p hosil beradi.
Band shudgorga ekinlar ekish muddatlari bo’yicha erta bahori- (zig’ir, maxsar, kungabaqar silosga, xashaki ko’k no’xat, no’xat), o’rtacha bahori - (makkajo’xori, jo’xori, kungabaqar silosga), kechki bahori – (xo’raki va xashaki tarvuz, qovun, kunjut, jo’xori, makkajo’xori, kungaboqar guruhlarga bo’linadi.
Lalmikor yerlarda band shudgorda poliz, xashaki ko’k no’xat, no’xat, kungaboqarni silosga ekish yaxshi natija beradi. Ayniqsa nam bilan taminlangan mintaqada dala begona o’tlardan tozalanib, agrotexnika yaxshilanib borishi bilan band shudgorlar samarasi oshib boradi. Kuzgi bug’doy hosili poliz ekinlaridan keyin 10,6, silosga ekilgan kungaboqardan keyin 9,2, oqjo’xoridan keyin 9,7, toza shudgorga ekilganda 13,6 s/ga ni tashkil qilgan. Bunda band shudgorga ekilgan bug’doy hosili toza shudgorga nisbatan 30% gacha kam bo’lgan. G’allaorolda o’tkazilgan tajribalarda yog’ingarchiliklar ko’p bo’lgan yillari kuzgi bug’doy toza shudgorga ekilganda, ang’izga ekilgandagiga nisbatan 1,8 s/ga, band shudgorda 1,5-3,4s/ga qo’shimcha hosil olingan yoki band shudgorda toza shudgorga nisbatan hosildorlik ancha oshgan.
Qator oralari ishlanadigan ekinlaran keyin joylashtirilgan kuzgi bug’doydan band qilinmagan toza shudgordagiga qaraganda kam olingan don o’rni anna shu ekinlardan olingan hosil bilan to’ldirilishi mumkin.
Qir – adirlik mintaqasi sharoitida qattiq bug’doy ustida olib borilgan tajribalarimiz natijalariga ko’ra, qattiq bug’doy band shudgordan keyin ekilganda yumshoq bug’doyga nisbatan ortiq hosil berdi.
Chiroqchi sharoitida toza shudgorga kuzda ekilgan bug’doy iqlimning ancha yumshoqligi va tuproqning uncha zichlanmaganligi tufayli gektaridan ancha yuqori 18,0-20,0 s atrofida hosil bergan. Yumshoq bug’doy navlari Krasnovodopadskaya 210, Zumrad, Ko’kbuloq Chiroqchi sharoitida ancha yuqori hosil berishiga qaramasdan, toza shudgorlarning bir qismiga kuzda qattiq bug’doy ekish o’zini oqlaydi. Bu ayniqsa urug’lik uchastkalar uchun xarakterlidir. Ikkinchidan, qattiq bug’doyning davlat sotib olish bahosi ancha yuqoriligi sababli undan yumshoq bug’doyga nisbatan kamroq hosil olsa ham, daromadi yuqori bo’ladi.
O’zbekiston lalmikor yerlar hisobiga o’zining makaron sanoat talablarini
qondiradigan darajada qattiq bug’doy yetishtirish imkoniyatiga ega.
Qir–adirlik mintaqa uchun g’alla–toza shudgor va band shudgor almashlab ekishning besh dalali (toza shudgor-g’alla-toza -band shudgor-g’alla) tizimi tavsiya etiladi. Bu tizimda g’alla 60 foizni, toza va band shudgor 40 foizni tashkil etadi. Band shudgorga no’xat, kungaboqar, poliz (qovun, tarvuz), moyli ekinlardan: zig’ir, maxsar, bazan seryog’in kelgan yillarda kunjut ham ekish mumkin.
Lalmikor yerlarning qir-adir mintaqasida g’alla va boshqa o’tmishdosh ekinlarning hosildorligini oshirish, tuproq unumdorligini saqlab qolish va oshirish maqsadida yuqorida qayd etib o’tilgan almashlab ekish tizimidan tashqari beda ekish zarur. Bir dalada beda 4-5 yil o’stiriladi va so’ngra almashlab ekish tizimidagi o’tmishdoshlar bilan almashtiriladi.
Bunda band shudgorda ekilgan bug’doy hosili toza shudgorga nisbatan 30% gacha kam bo’lgan. G’allaorolda o’tkazilgan tajribalarda yog’ingarchiliklar ko’p bo’lgan yillari kuzgi bug’doy toza shudgorga ekilganda, ang’izga ekilgandagiga nisbatan 1,8 s/ga, band shudgorda 1,5-3,4 s/ga qo’shimcha hosil olingan yoki band shudgorda toza shudgorga nisbatan hosildorlik ancha oshgan.
Qator oralari ishlanadigan ekinlardan keyin joylashtirilgan kuzgi bug’doydan band qilinmagan toza shudgordagiga qaraganda kam olingan don o’rni ana shu ekinlardan olingan hosil bilan to’ldirilishi mumkin.
Lalmikorlikda tuproq unumdorligini tiklash va oshirish vositasi sifatida beda kuzgi bug’doy uchun yaxshi o’tmishdosh hisoblanadi. Ammo, bedaning kuchli rivojlangan ildiz tizimi tuproqning yuza va chuqur qatlamlarini quritib, namlikni kamaytirib yuboradi. Shuning uchun ta’minlangan va yarim ta’minlangan mintaqalarda bedaning o’tmishdosh sifatidagi samaradorligi pasayadi. Yog’ingarchiliklar kam bo’lgan yillarda kuzgi bug’doy bedadan keyin ekilganda ang’izda ekilgandagiga nisbatan hosili o’rtacha to’qqiz yil davomida 1,9 s/ga oshgan, ob-havo qulay kelgan yillari kuzgi bug’doy hosili toza shudgorda va bedadan keyin ekilganda deyarli bir xil bo’lgan.