Mundarija Kirish I – bob. Musulmon uyg`onishi davrida Turkistonda ijtimoiy-madaniy hayot
O‘rta Osiyoda kechgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning madaniy
Yüklə 279,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2 O‘rta Osiyoda kechgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning madaniy
yuksalishga ko‘rsatgan ta’siri Movarounnahr va Xuroson hududlarida IX-XII asrlarda yuz bergan musulmon uyg‘onish davri xususida XX asr xorij olimlaridan A. Mets, E. Bosvfort, S. Len-Pul, A.Tryunebaum, vatanimiz olimlaridan G. A. Pugachenkova, M. Ye. Masson, M. Xayrullayev, A. Irisov, U. Karimov, H. Hasanov, F. Sulaymanova va boshqalar tadqiqotlari alohida e'tiborga sazovordir. Mustaqillik yillarida mazkur davrda faoliyat ko‘rsatgan ko‘plab buyuk vatandoshlarimizning ilmiy meroslari chuqur o‘rganilishi boshlandi. Ularning tavallud yoshlari keng nishonlandi. «Ma'naviyat yulduzlari», «Buyuk allomalar, siymolar» va boshqa shu turdagi qator kitoblar chop etildi. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimov farmoni bilan XI asrda faoliyat ko‘rsatgan Xorazm Ma'mun Akademiyasi faoliyati qayta tiklandi. Fanda «Uyg‘onish davri» deb ataladigan davr G‘arbiy va Markaziy Yevropa mamlakatlarda XIV-XVI asrlardagi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatilgan. Birinchi marotaba «uyg‘onish» atamasini XVI asr italyan rassomi va tarixchisi J. Vazari o‘z asarlarida ishlatadi. «Uyg‘onish», «uyg‘onish davri» atamalari XIV-XVI asr ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish mohiyatini ochib bermasdan, ko‘proq antik davr merosini, ya'ni antik madaniyatga o‘xshash madaniyatni qaytadan «tirilishi», «uyg‘onishi» ma'nosida ishlatila boshlandi 1 . Keyinchalik fanda bu atama keng qo‘llanila boshlandi. Shu ma'noda ko‘pchilik tadqiqotchilar IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida madaniyatning rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlarni ham «uyg‘onish» davri deb atalishi yuqorida qayd qilinganidek, shartlidir deb hisoblaydilar. IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma'naviy hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish davri bo‘ldi. VIII asrda Arab xalifaligi hozirda O‘rta Osiyo deb atalmish hududni fath etib bo‘lgan, bosib olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy hayot Arab xalifaligi tartib-qoidalariga butunlay bo‘ysundirilgan edi. Xalifalik tarkibiga kiritilgan o‘lkalarda faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki, arab tili xalifalikning davlat tili bo‘lsa, islom dini uning mafkurasi edi. Shu sababli bu mamlakatlarda arab tilini o‘zlashtirishga intilish kuchli bo‘lgan. Islomni qabul qilgan aholining arab tili bilan muloqoti, ibodat vaqtlarida Quron suralarini tilovat qilishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik ma'murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o‘z siyosiy mavqelarini tiklab uni mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar. Arab tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movarounnahrda hatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo‘ldi. Bu hol o‘z navbatida arab tili va yozuvini Movarounnahrda keng yoyilishiga imkoniyat yaratib 1 Azamat Ziyo. О‘zbek dalatchiligi tarixi. – Toshkent: Sharq, 2000. 14 berdi. Ammo VIII asr oxiri IX asr boshlarida bo‘ysundirilgan xalqlarni mutloq itoatda saqlab turish nafaqat xalifalik markazi ma'murlariga, balki o‘lkalarga tayinlangan noib uchun ham tobora qiyinlasha bordi. IX asrning oxirgi choragida Movarounnahr Somoniylar qo‘l ostiga o‘tib, mustaqillikni yanada mustahkamlab oladi. Somoniylar sulolasining eng yirik vakillaridan biri bo‘lmish Ismoil Somoniy kuchli davlat tuzishga harakat qiladi va bu ishni muvaffaqiyatli ravishda uddasidan chiqadi. Somoniylar o‘z davlatlarini o‘zlarigacha bo‘lgan sharq davlatlarining boshqaruv an'analarini chuqur o‘rgangan holda, ularga suyanib, zamon talablarini hisobga olgan holda o‘zgartirishlar kiritib boshqarishga harakat qildilar. Movarounnahr deb ataladigan hududda mustaqil davlatlarning tashkil topishi ularda siyosiy barqarorlik, iqtisodiy rivojlanish va madaniy hayotning ravnaqiga katta ta'sir ko‘rsata boshladi. Buxoro, Samarqand, Urganch va Marv kabi shaharlar ilm-fan va madaniyat markazlari sifatida shakllanib, rivojlana boshladi. O‘rta Osiyoda IX-XIII asr boshlarida Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Xorazmshohlar davlatlari hukm surdilar. Bu davlatlar xalqaro maydonda o‘z mavqei va tutgan o‘rni jihatidan katta e'tibor va nufuzga ega bo‘ldilar. Ahmad, Nasr, Ismoil Somoniy, Alptakin, Mahmud G‘aznaviy, Tog‘rulbek, Sulton Sanjar, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko‘ra oladigan davlat arboblari davrida O‘rta Osiyoda hayotning barcha jabhalarida yuksalishlarga erishildi, davlat hokimiyati mustahkamlandi, nisbatan tinchlik, osoyishtalik va barqarorlik vujudga keldi. Tarixchi Abu Mansur as-Saolobiyning Somoniylar Buxorosiga bergan ta'rifi butun O‘rta Osiyo davlatlarining IX-XIII asrlardagi ahvoliga tegishlidir: «shon- shuhrat makoni, saltanat ka'basi va zamonasining ilg‘or kishilari jamlangan, yer yuzi adiblarining yulduzlari porlagan hamda o‘z davrining fozillari yig‘ilgan (joy) edi». O‘rta Osiyo hukmdorlari ilm ahli bilan yaqinlashdilar, mamlakatni boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar. Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o‘z saroylarida olim, shoir va usta san'atkorlar, turli sohalar bo‘yicha qimmatbaho kitoblarni to‘plashga odatlandilar. VIII asr oxiri – IX asr boshida xalifalikni larzaga keltirgan og‘ir siyosiy vaziyat abbosiylarning Movarounnahr va Xurosonda olib borayotgan siyosatini o‘zgartirishga majbur etdi. Birin-ketin O‘rta Osiyoda tohiriylar, safforiylar, somoniylar davlatlari tashkil topdi. Mamlakatda sodir bo‘lgan bunday siyosiy o‘zgarishlardan so‘ng Movarounnahr Xurosondan ajralib o‘z mustaqqilligini to‘la tiklab olish imkoniga ega bo‘ldi. Movarounnahrni birlashtirib mustahkam davlat tuzgan davlat arbobi Ismoil Somoniy, 900 yilda Xurosonni ham safforiylardan tortib olib ulkan davlat barpo etdi. Xalifa somoniylar davlatini tan olishga va unga hukmronlik yorlig‘ini yuborishga majbur bo‘ldi. Shu tariqa IX asr oxirlariga kelib Movarounnahr xalqlari Arab xalifaligidan abadiy xalos bo‘ladi va arab xalifaligidan mustaqil bo‘lgan yirik feodal davlat – Somoniylar davlati tashkil topadi. Arablar Xuroson, Movoraunnahr va Xorazimni bosib olgach, hamma yerda bo’lgani kabi o’lkamida xam qattiqqo’llik 15 bilan yurtni arablashtirish siyosati olib bordilar. Bu borada islom dini, Quonikarim ustalik bilan foydalanildi. O’lkada islom dini bilan birga qatorda arab tili davlat tili, islom dini tili va fan tili darajasiga ko’tarildi. Mahalliy tilda yozilgan asarlar yo’q qilindi, yerli bilimdonlar quvg’in ostiga olindi. Arab tilini, islom dini Quroni karimni yaxshi egallagan va bilgan shaxslarning jamiyatdagi o’rni nufuzi oshdi. Bu arab tilga va Xorazmda ham xatto o’z ona tiliga nisbatan arab tilini yaxshi bilgan tolibi ilmlar borgan sayin ko’payib bordilar. Arab tili va islom dini bo’yicha mukammal bilim va malakaga ega bo’lganlar arab xalifaligining markaziy shaharlariga borib o’qishni odat tusiga, an’anaga aylantirdi. Damashq, Qohira, Bag’dod, Kufa, Basra va boshqa shuning singari katta shaharlarda Movoraunnahr va Xorazmdan borib fan, madaniyat taraqqiyotiga o’z hissasini qo’shgan avlod-ajdodlarimiz soni borgan sayin ko’payib bordi. Xususan, bu borada Bag’dod shahri Sharqning ilm-marifat markazi sifatida katta ahamiyat kasb etdi. IX asrda bu shaharda «Bayt-ul-xikma» («Donishmandlar uyi») – Sharqning fanlar akademiyasi tashkil etildi. Xuddi shunga monand X asr oxirlarida Xorazmdan podsho Ma’mun ibn Ma’mun davri (995-997)da (Donishmandlar uni) tashkil etildi. Urganch tashkil etilgan bu «Bayt-ul-hikma» - “Ma’mun akademiyasi” (Xorazim akademiyasi) deb nomlanadi. Bag’dod va Urganchdagi «Donishmandlar uyi»da o’z vaqtida nomlari dunyoda mashhur ulug’ alloma va mutafakkirlar tahsil ko’rganlar. Ular orasida Ahmad Farg’oniy, Al Xorazmiy, Beruniy, ibn Sino, ibn al- Xammor, Abu Saxl Masixiy, ibn Iroq kabi ulug’ va buyuk zotlarning nomlari bor 1 . Movoraunnahr va Xorazmda IX-XII asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda yuz bergan ijobiy yutuqlar va mutaffakkirlar haqida gap ketgan, ana shu yutuq va mutaffakkirlarning asosiy omili va sababchisi bo’lgan markazlashgan mustaqil davlatning vujudga kelganligini nazar-etibordan qochirmasligimiz kerak, albatta. O’z mavqei va tutgan o’rni jihatidan xalqaro maydonda katta e’tibor va nufuzga ega bo’lgan Markaziy Osiyodagi somoniylar, qorahoniylar, g’aznaviylar, Tug’rulbek, Sulton Sanjar Anushtegin, Otsiz,Takash singari tadbirkor va uzoqni ko’ra oladigan davlat arboblari davrida har tomonlama rivojlanib, madaniy tarqiyotda muffaqiyatlarga erishdilar. Chunki bu hukumdorlar davrida mamlakat davlat mustahkamlandi, nisbatan tinchlik, osoishtalik va barqarorlik vujudga keldi. Natijada moddiy ishlab chiqarish rivoj topdi, hunarmandchilik va savdo taraqqiy etdi, madaniyat gurkirab o’sdi. Bu davrda «Buyuk ipak yo’li»ning o’rni va ahamiyati oshdi, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivoj topgan obod va ko’rkam shaharlar vujudga keldi 2 . Buni shundan ham bilish mumkin al-Muqaddasiyning yozishicha (985 yilda yozgan) 830-933 yillarda Xorazmda 13 shahar mavjud bo’lgan bo’lsa, yarim yildan 1 Jumaniyazov M. Ma’mun akademiyasi. -Urganch: 1994. 2 Xorazm Ma’mun akademiyasi. Ilmiy monografik to‘plam. – T.: 2005. 16 so’ng shaharlar soni 33 taga yetgan. Bular: Kos, Gardmon, Oyxon, Orzaxiva, No’qfog’, qardor, Mizdakxon, Jashira, Sadvor, Zardux, Borategin, Madmimiya (Jayxun daryosining o’ng sohilida), Jurjoniya, Raxushmison, Madanisan, Xiva, Kardaran, Hazorasp, Jig’arband, Joz, Darg’on, Jit, Kichik Jurjoniya, ikkinchi Jit, Safdor, Nuzvor, zamaxshar, Ruzun, Vazirmand, Vaskaxankas Andarosgondir. Muqaddasiyning so’zlariga qaraganda, Xorazm aholisi aql-zakovatli, fikr ilimni egallagan marifatli kishilar bo’lganlar. Xalifalik shaharlarida fiqh, adabiyot, Quronni o’rganish sohasida shogirdi bo’lmagan xorazmlik imom (bu yerda yirik olim ma’nosida) kamdan-kam uchragan. IX-XII asr ma’naviy hayotida islom dini muhim o’rin egallaydi. Bu davrda musilmon Sharqida keng tarqalib, jahon dini darajasigacha ko’tarilgan islom dini va shariat musulmon dunyosining mafkurasiga aylandi. Arab xalifaligining fotihlik siyosati natijasida o’zining barcha haq- huquqlaridan ajralib, madaniyati oyoq osti qilingan Movaraunnahr aholisi o’z e’tiqodi va xat savodidan mahrum bo’lib, islom dini qabul qilishga, shariay ahkomlarini bajarishga, shunindek arab tili va yozuvini o’rganishga majbur bo’ldi. Ko’p vaqt o’tmay e’tiqodli xalq o’ziga yod bo’lgan arab imlosida xat-savod chiqarishga kirishdi. Movaraunnahr ahaolisining murakkab arab imlosini o’zlashtirib, xat-savodli bo’lishi uchun arabiy tilni mukammal o’rganib, bu o’zga tilda asarlar yarata oladigan olim va mutaffakkirlarning yerli xalq orasida yetishib chiqishi uchun qariyb bir yarim asr, ya’ni besh avlodning umri sarf bo’ldi. Renessans, ya'ni Uyg‘onish faqat Yevropa hodisasi emas. Dunyo madaniyatini yaxlit olib o‘rgangan olimlarning ishlari shuni ko‘rsatdiki, Osiyo markazida joylashgan Movarounnahr, Xuroson va Eronda Italiyaga qaraganda bir necha asr oldin (IX-XII) ulkan madaniy ko‘tarilish yuz bergan, ilm-fan, falsafa, adabiyot kuchli rivojlanib, ilg‘or insonparvarlik g‘oyalari jamiyat fikrini band etgan, aqliy va ijodiy faollik gurkiragan. Bu davr dunyo ilmida «Musulmon Renessansi» (A. Mets) yoki «Sharq Uyg‘onishi» (N. I. Konrad) nomi bilan atalib kelinmoqda. Sharq Uyg`onish davrida Yevropa Uyg`onish davrining asosiy belgilari mujassam: jo‘shqin ijodiy faoliyat, ulkan bunyodkorlik ishlarining amalga oshirilgani, aqlni hayratga soluvchi bemisl asarlarning yaratilgani shundan dalolat beradi. Sharq Uyg`onish davri ham ulug‘ allomalar, qomusiy bilim sohiblari, mashhur mutafakkirlarni yetishtirdi. Aniq fanlar sohasida Muhammad Xorazmiy, Abu Bakr Roziy, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg‘oniy, Umar Hayyom, Mirzo Ulug‘bek jahonshumul kashfiyotlar qildilar. Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Ibn Rushd, Muhammad G‘azoliy, Nasafiy Aziziddinlarning falsafiy asarlari tafakkur xazinasini boyitdi, olam, odam va jamiyat yaxlitlikda tadqiq etilib, yangi qonuniyatlar ochildi, aqliy bilim ufqlari kengaydi, fozil jamiyat va komil inson nazariyasi chuqur ishlab chiqiddi. She'riyatda Abu Abdullo Rudakiy, Abulalo alMaarriy, Abulqosim Firdavsiy, Jaloliddin, Rumiy, Hofiz Sheroziy, Nizomiy Ganjaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy kabi daho ijodkorlar yetishib, o‘lmas asarlar yaratdilar, ishq 17 muhabbat, qahramonlik, ozodlik va ezgulikni kuyladilar. Miniatyura rassomchiligida bir necha maktablar shakllandi, bunda Kamoliddin Behzod rasmlari yangi ijodiy yo‘nalishga asos soldi. Movaraunnahr va Xurosonda xalifalik hukmronligi tugatilib, mustaqil Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar va Xorazmshohlar davlati qaror topgach, islom ta’limoti, shariat ahkomlari va ilmu ma’rifatga yanada e’tibor kuchaydi. Markaziy shaharlarda qator masjid va madrasalar qad ko’tardi. Manbaralardan ma’lum bo’lishicha, dastlabki madrasa Buxoroda X asrda shaxarning Kovushdo’zlar timi yaqinida bino qilingan. U Farjak madrasasi deb yuritilgan. XII asrda bu esa Buxoroning Darvoza mahallasida hatto qonunshunoslar uchun maxsus «Faqihlar madrasasi» qurilgan. Bungay oily dorilfunun asosan islom dini ta’limotining asosiy manbalari: Qur’oni Karim, Hadisi sharif va arab tilining mukammal o’rganishga katta e’tibor bergan. Shariat ahkomlari har tomonlama chuqur o’rgatishda «Tavsir»- Qun’oni Karimning sharhlari juda boy va qimmatli manba hisoblangan. Fiqh fani (islom huquqshunosligi) axloq va shariat ahkomlari borasida mukammal ma’lumot beradi. Islom dini ta’limotining ravnaqi va targ’ibotining kengayishida, ayniqsa Buxoro shaxri markazga aylandi. Buxoro madrasalaridan juda ko’p yetuk fiqhshunos olimlar, odil qozilar, zohid imomlar yetishib chiqadi. Shu boisdan Buxoro IX asrdan boshlab «Qubbat ul- islom» “Islom dinining gumbazi” nomi bilan shuhrat topadi. Tarix shohidlik beradiki, eramizning I ming yilligini oxirlariga kelib O‘rta Osiyo sharq tafakkuri olamining markaziy o‘lkalaridan biri bo‘lib qoldi. Buxoro, Samarqand, Marv, Urganch, Xo‘jand kabi shaharlarda «Bayt ul-Xikmat» (Donishmandlar uyi) lar shakllanadi. Bu davrdan boshlab O‘rta Osiyolik ko‘plab ilm daholari Yunon va Hind ilmiy merosini tarjima qildilar, ularga sharhlar yozdilar, ularni ilmiy nazariyalarini davom ettirdilar va yangidan-yangi fanlarga asos soldilar. Bu davrda Buyuk Ipak Yo‘li orqali O‘rta Osiyodan turli Mamlakatlarga charm, mato, ipak, jun, kiyim- kechaklar va ot chiqarilar edi. Katta yer egalari mamlakatda hukmron sinf edilar. Feodallar tomonidan dehqonlar va hunarmardlar qattiq ekspluatatsiya qilinar edi. Bunga qarshi xalq qo‘zg‘olonlari tobora kuchayib borardi 1 . X asr oxirida Qoraxoniylar davlati Sharqiy Turkistonda tashkil topadi. 999 yili ular Movarounnahrga hujum qilib, Buxoroni bosib oladi va Somoniylar sulolasi hokimiyatini tugatadi. Bu davrda G‘aznada Mahmud G‘aznaviy hukmronlik qilardi. 1001 yili Koraxoniylar chegarasi Amudaryo bo‘lib, qarshi qirg‘ogi Mahmud G‘aznaviy davlatida qoldi. Chetda qolgan Xorazmni Ma'mun boshqardi (999-1017 yillar). 1017 yili Xorazmni Mahmud G‘aznaviy o‘z tarkibiga qo‘shib oladi. XI asrda Qoraxoniylar davlatini poytaxti O‘zgandan Samarqandga ko‘chadi. Umuman IX-XI asrlarda O‘rta Osiyo o‘z taraqqiyotining ancha kuchli bosqichida bo‘ldi. X asrning 1 Xorazm Ma’mun akademiyasi. Ilmiy monografik to‘plam. – T.: 2005. 18 ikkinchi yarmi va XI asrning birinchi yarmi oraligida buyuk qoraxoniylar davlati nomi bilan tarixga kirgan davlat asos solgan qoraxoniylar taniqli, tilshunos olim Qozoqboy Maxmudovning fikricha, ular ham Alptakin. singari o`g`uz qabilasining qiniq urug’iga mansub bo`lganlar. X asrda yashagan arab geografi Ibn Havqalning bergan ma`lumotlariga qaraganda, islom dinini qabul qilgan mingga yakin turk oilasi Sharqdan Forob, Kenjit va Shosh o`rtasidagi tumanga, ya`ni hozirgi Chimkentning janubi-g’arbiga ko`chib kelgan. IX asrning oxiri va X asrning o`rtalarida Orol bo`yi va Kaspiy bo`yida O`g`uzlar ittifoqi shakllanadi. X asrda Sirdaryo etaklarida o`g`uzlar davlati tashkil topadi. Tashkil topgan davlatning poytaxti Yangikent deb ataladi. XI asrning o`rtalarida bu davlat Sharqdan kelgan qipchoqlar tomonidan tormor qilinadi. O`g`uz qabilalarining bir qismi g`arbga, rus dashtlariga joylashgan. Boshqa qismi esa qoraxoniylar boshchiligida old Osiyo mamlakatlarini istilo qiladilar va hozirgi Turkmaniston yerlariga o`tadilar. Yozma ma`lumotlarga qaraganda, o`g`uzlarning islom dinini qabul qilib, yerli xalq bilan aralashib ketgan kismi turkmanlar deb atalgan. Mahmud Qoshg`ariy (XI asr), Rashididdin (XIII – XIV asr), Abulg`ozi (XVII asr) larning xabar berishicha uguzlar 22 yoki 24 qabiladan iborat bulgan. Bular: Chovdir, chandir, Emreli igdir, yazir, salir, qoradoshli, baet, koyi, tuturga va boshqalardir. Xullas, iqtisodiy-siyosiy raqobat natijasida Saljuq o`z tarafdorlari bilan yuqorida tilga olingan Sirdaryoning o`rta oqimlarini tark etib, daryoning quyi oqimi chap qirg`og`ida joylashgan Jand viloyati yaqiniga kelib o`rnashadi. Bu voqea taxminan X asrning o`rtalarida sodir bo`lgan. Shu orada ular islom dinini qabul qiladilar. Ular xuddi shu asrda Movarounnahrni idora qilayotgan somoniylar, aniqrog`i so`nggi somoniylarni harbiy jihatdan qo`llab-quvvatlaganlar. |