Mundarija: Kirish I bob. Beruniyning hayoti

2.2. Abu Rayhon Beruniy tarixiy manbashunoslikka qo’shgan xissasi.

Ulug’ Sharq mutafakkiri Abu Rayxon Muxammad ibn Axmad al-Beruniy Sharq tafakkur olamining o’ziga xos yo’nalishini ochib berdi va insoniyat tarixi, uning vujudga kelishi, taraqqiyoti hamda tanazzullari atrofidagi mavjud fikrlarga aniqlik kiritdi. Turli ziddiyatli qarashlarni butun moxiyati bilan o’rganib, unga o’ziga xos yondashib, mavjud qarashlarni keskin tarzda boyitib, uning o’zanini o’zgartirib yubordi. Aniqroq qilib aytganda, Beruniy olamning yaralishi, insonning vujudga kelishi, xalkdarning tarakiyot boskichlari, tarixiy vokealar, tabiiy xodisalar, ularning moxiyatini ilmiy asosda urganish maktabini yaratdi. Ushbu maktab bugun moxiyat-e’tibori bilan dastlab Shark, keyinchalik Fap6 falsafiy tafakkurining tamal toshini kuydi.

Beruniyning 1030 yilda yozgan va «Hindiston» nomi bilan mashxur bulgan «Taxkik mo li-l-hind min ma’kula makbula fi-l-akl av marzula», ya’ni «Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan ta’limotlarini aniqlash» deb nomlangan asarida bayon etilgan betakror ilmiy goyalar odam va olam xakidagi tasavvurlarni keskin o’zgartirib yubordi. Bu asar butun moxiyati bilan tarix falsafasi-ning o’ziga xos va noyob kurinishidir. Unda insoniyat taraqqiyoti, uning omillari va moxiyati dunyoviy tafakkur orkali tadkik. etildi va kutilmagan xulosalar ilmiy asoslangan xolda urtaga tashlandi.
Asarning o’ziga xos tarixiy, ilmiy va falsafiy kadriyati shundaki, u xamon jaxon xalkdari tarixini urganishda muxim manba bulib xizmat kdlmokda va tarix falsafasi taraqqiyotida, tarixni falsafiy anglash jarayonida zabt etib bulmas chukki darajasiga chikdi. Darxakikat, bu asarga Magribu Mashrik olimlari, yirik mutaxas-sislari doimo kizikish bilan karaydilar. Uni juda katta extiros bilan ukiydilar. Shuning uchun xam tanikdi olim V. R. Rozen «Shark va Garbning kadimgi va urta asrdagi butun ilmiy adabiyotida bunga teng keladigan asar yo’q»⁵, degan edi.
Asar garchi «Hindiston» deb nomlansa-da, «hindlarning akliga sig’adigan va sigmaydigan ta’limotlarni aniqlash»ga bagishlangan bulsada, uni butun moxiyati bilan insoniyat utmishining tarixiy-falsafiy talkinini, ilmiy-nazariy yechimlari va asoslagan xulosalarini nazarda tutib ushbu yo’nalishda Fap6y Sharkning butun dunyo dinlari, qarashlari va dunyoviy tafakkur ulchovlarining sintezi sifatida yuzaga kelgan nodir asar deyish mumkin. Aslida xam shunday. Zotan, unda inson kelib chikishining diniy va dunyoviy qarashlari, insoniyat taraqqiyotining turli boskichlari, davrlari, podsholiklar va paygambarlarning dunyoga kelishi, ularning jamiyat taraqqiyotidagi ijtimoiy, ma’naviy, madaniy va axlokiy ta’sirlari, qarashlari va munosabatlari kiyosiy tarzda urganiladi.
Beruniyning ushbu asari o’z davrining mutlak yagona vokeligi emas edi. Chunki bu paytda podsholiklar va paygambarlar xayotiga bagishlangan turli-tuman xotiralar, afsonalar va rivoyatlarga asoslangan ma’naviy-ma’rifiy asarlar, sayoxatnomalar, badialar ko’pdan-ko’p yozilgan edi. Beruniyning daholik kudrati shundaki, u o’zigacha yaratilgan va mavjud bulgan manba hamda adabiyotlarning eng asosiylarini mumkin kadar chukur o’rganib, ularning xar biriga munosib baxo berib, eng asosli xulosalarni ilgari surdi. Bu xulosalar xozirga kadar ilmiy yangiligi, dolzarbligi, nazariy asoslanganligi, muxim konseptual axamiyatga egaligi va ulkan ijtimoiy moxiyat kasb etganligi bilan aloxdda kadrli.
Tarixni o’rganar ekan, insoniyat kelib chikishi va uning rivojlanish dinamikasini taxdil kilar ekan, Beruniy xakikatga ishonmovchi kishilar bilan munozara qilib, ularni skeptisizmda ayblaydi va bular «qatiy xujjatlarni kabul etishda xuddi sherdan kurkib kochgan eshaklardek qochadilar»⁶, – deydi.
Beruniy tarixiy jarayon taxliliga kirishar ekan, uni falsafiy mushada etadi, undan moxiyat izlaydi va natijada mantikiy xulosalar chikarishga erishadi. U inson olami betakror, rang-barang, xar bir individ o’zicha bir dunyo, tarixiy jarayon va ijtimoiy to’zum esa inson manfaatlarining real kurinishi degan fikrga keladi. U ma’lum bir xalklar va mamlakatlar tarixini o’rganar ekan, yaxlit insoniyat tarixini butun moxiyati bilan urganish, tadkik etish va u xakdagi sunggi xulosalarni aytish mumkin emas, degan goyani ilgari suradi va natijada «davrimizga eng yakin va mashxur rivoyatlaridan boshlab, borgan sari nariga, obyektga yakinlashib boriladi va yul-yulakay to’zatilib ketiladi»⁷, – degan xulosaga kelib, fikrini davom ettiradi: «...Xalklarning bir-biriga (tegishli) xabarlarni anikdab bilishga bir inson umri kifoya kilmaydi-yu, xamma xalklar (xavddagi) xabarlarni bilishga kanday kifoya etsin. Bu mumkin emas»⁸.
Beruniy ana shu qarashlari bilan insoniyat tarixi inson tafakkurining maxsuli ekanligini, bu tafakkur cheksiz, uning barcha kirralari va yo’nalishlarini, man-faatlari va moxiyatini tulakrnli anglash ancha murakkab ekanligini dalillaydi. Demak, tarix xakddagi xar kan-day fikr nisbiy va cheklangan. Fakat tarixshunoslikka va fangina vakt nuktai nazaridan cheklangan bulsada, moxiyat va mazmun jixatidan cheksizdir.
Beruniy xalklar tarixini, ularning turmush tarzi va xayot an’analarini o’rganar ekan, xar kanday manbaga aloxida e’tibor bilan karaydi. Ularni chogishtirish yulidan boradi. Tarixiy muddatlar, davrlarni kiyosiy tarzda o’rganib, xar tomonlama mukammal va asosli dalillarni tuplaydi. Uning o’ziga xos katta yutuklaridan biri shundaki, xar bir tarixiy vokelikka turdosh fanlar imkoniyatlaridan kengrok foydalanishga xarakat kiladi.
Shuning uchun xam uning ma’lum bir xalk tarixi yoki utmishning ma’lum bir davri xakidagi xulosalari va taxlil usullari ba’zan yuksak badiiy nafosat, so’z san’atining noyob kurinishi darajasiga kutaridsa, ayrim joylarda mantikiy tafakkur, vokealar moxdyatiga chukur kirib borish, ularning tag-zaminiga yetib borish va falsafiy mushoxada yuritish ustuvorlik kiladi.
Ayrim xolatlarda bir vokelik atrofida fikr yuritar ekan, munajjimlar qarashlari, asotirlar, afsonalar va rivoyatlar ustuvorligini rad etib, astrologik qarashlarni inkor kiladi. Osmon jismlarining aylanishi, Yer, kuyosh sistemasi, oy va yuldo’zlar xarakatining anik, maromi bunday rivoyat va afsonalarni rad etishini ta’kidlaydi. Natijada uning tarixiy tadkdkotlari matematik xisob-kitoblar ulchovlar, tabiat va yaxlit olam konuniyati, geometrik aniqliklar orkali yirik falsafiy umumlashmalar va mantikny xulosalarning betakror kurinishlariga olib keladi.
Beruniyning tarix falsafasida antropogenez – inson va uning kelib chikishi, rivojlanish jarayonlari, antroposofiya – insonning xis-tuygulari, xis etish im-koniyatlari va ta’sirlanish xolatlari yukori darajada rivojlangan mistik ta’limot yo’nalishi bilan uygun holda olib boriladi. Ana shunday xolatlardan kelib chikkan qarashlarda inson xayoti kishilik jamiyatining markazi, barcha mavjudot va borlik olamning birlamchi va bosh moxiyati darajasiga kutariladi. Demak, bunday qarashlarda antroposentristik yo’nalish ustuvorlik kiladi. Umuman olganda, Beruniyning olamni tadkik etish, uni urganish, inson va kishilik jamiyati moxiyatini ilmiy-nazariy tadkik etiihsa o’z davriga xos bulgan iloxiy va dunyoviy qarashlarning tabiiy va xayratomo’z uygun-ligini kurish mumkin.
Tarix Beruniy uchun fikr va tafakkur manbai. U xar doim turli fanlarning o’z konuniyatlari doirasida o’zaro ta’siri, o’zaro o’zviyligi va uygunligining noyob kirralarini kashf etadi. Natijada tarix xakidagi tasavvur xoxlagan fan tadkikrtchisi uchun muxim manba bulib xizmat kiladi. Deylik, astronom o’zi uchun, matematik o’z qarashlariga mansub, etnograf yo antropolog insonning vujudga kelishi va shakllanishi, kishilik jamiyati konuniyatlari va tajribalari xakidagi o’z asosli ilmiy xulo-salariga ega bo’ladi. Beruniyning komusiy bilim imkoniyatlari va kirralari ana shu tarzda vujudga keladi.
Beruniy tarixiy tadkikotni boshqa turdosh fanlar bilan borlik, xolda olib borganligi, turli fanlarning predmeta va o’ziga xos tadkdkrt yo’nalishlari orkali tarixga yondashganligi xakida gapirar ekan, u kuyidagi xulosaga keladi: «Maksad gapni cho’zish emas, balki ukuvchi-ni zeriktirmaslik. Chunki doimo bir narsaga karayverish malollik va sabrsizlikka olib keladi. Ukuvchi fandan fanga utib tursa, turli boglarda yurganga uxshaydi. Birini kurib ulgurmay boshkasi boshlanadi va u kishi «xar bir yngi narsada o’ziga yarasha lazzat bor» deyilgandek, ularni kurishga kizikadi va ko’zdan kechirishni istaydi. Bir xil narsa charchatadi, xotiraga malol keltiradi»⁹.
Balki shundaydir. Balki Beruniy sharkona takalluf bilan, «zeriktirmaslik», «malol keltirmaslik», «ukuvchiga yengillik yaratish» orkali o’zining nixryatda keng va serqirra – qomusiy-ilmiy faoliyatiga kamtarlik bilan bax.o bergandir. Balki usha davr tafakkur chegaralari doi-rasida ilmiy tadkikrtga yondashish va usullari xakidagi tasavvurlaridir. Birok, bugungi fan tarakdiyoti yutukla-ri nuktai nazaridan Karaganda tarixga tarix sifatidgina qarash kamlik kilmokda va Beruniy tajribasiga, uning tarixni taxlil etish-usuliga extiyoj sezilmokda. Tarix tom ma’nodagi inson va uning tafakkuri xakidagi fanga aylanmokda. Demak, xar kanday tarixiy tadkdkrt, xar kanday utmish vokeliklari fakat tarixga yondashish orkali moxdyatini ochmaydi. Unga falsafa, mantik, sosiologiya, etnografiya, antropologiya, tarix va, xatto, bugungi kun fanining noyob yutugi bulgan gen