Mundarija: kirish I bob. O`Qituvchining nutq odobi

Nutk texnikasi. Nutk texnikasi deyilganda nutkni tinglovchi yoki o’quvchiga yetkazishda kullaniladigan vositalar tushuniladi. Nutk ikki xil ko’rinishda bo’lganligidan, uning texnikasi ham ikki xil ko’rinishda bo’ladi.

1. 
   Ogzaki nutk texnikasi.
   
2. 
   Yozma nutk texnikasi.
   

Ogzaki nutk texnikasiga tovush, bugin, so’zlar, uni shakllarini talaffo’z etishni yaxshilash va bashqalar. ¹⁵
Yozma nutk texnikasi ham, yozma nutk uchun zarur bo’lgan texnik xususiyatlar va ish kogozlariga xos bo’lgan texnik xususiyatlar. Yozma nutkka xos bo’lgan xususiyatlar : har bir gapni boshlashda bosh harf bilan boshlanishi, tugallanganda nukta kuyilishi, xat boshidan yozganda abzatslar, gapning mazmuniga qarab kuyiladigan belgilar va bashqalardir. ¹⁶
Shu urinda yunonistonlik buyuk faylasuf Safoklning «Ezop» asarida bayon etilgan bir rivoyatni keltirishni lozim topdik :
Kunlardan bir kuni kirol o’z kuli Ezopga gushtning eng mazali joyidan taom pishirishni buyuradi. Shunda Ezop mol tilini pishirib keladi. Buning boisini suraganda, Ezop kirolga shunday deb javob beradi : Tildan yaxshi yana nima bo’lishi mumkin. Til bizni hamjixat kiladi. Tilsiz biz xech narsani ifoda kilaolmaymiz. Til fan kaliti, xakikat va akl ko’roli, til yordami bilan shaharlar ko’riladi, til yordamida muxabbatimizni izxor kilamiz, kuylaymiz».
Yana bir kun kirol Ezopni chakirib, endi gushtning eng yomon joyidan taom tayyorlab kelgin, deb buyuradi. Ezop esa yana tildan taom tayyorlab keladi. Xukmdor buning sababini suraganida, Ezop :
«Til dunyoda eng yaramas narsa. Til barcha igvolarning manbai. Barcha giybatning ibtidosi. Barcha janjalning onasi. Til aldaydi, yashiradi, aksini aytadi. Til xurlaydi, xakorat kiladi, til kargaydi, til gazablanadi, tuxmat kiladi, sotadi. Til yuldan ozdiradi, til oshkor kiladi. Mana shuning uchun ham dunyoda biz bilgan narsalarning eng yaramasi ham til», - deya javob kaytaradi.
Yoki Mavlono Jomiy aytganidek, «So’zni bilgan zarga bulmaydi muxtoj, zar kimmati so’z bilan topar rivoj». Zero dunyoda so’z mulkidan ortikrok va kimmatlirok xazina yuk.
Shirin so’zlash fazilatdir insonga,
Tilga bog’liq emas, dilga, vijdonga.
Malham erur, xatto dili vayronga
Kimlarni ham etmaydi rom shirinso’z.
Demak, o’qituvchi nutki til orkali ruyobga chikib, muallimlik faoliyatini go’zal va maxsuldor kiladigan zarur vositadir bilan shaharlar ko’riladi, til yordamida muxabbatimizni izxor kilamiz, kuylaymiz».
Yana bir kun kirol Ezopni chakirib, endi gushtning eng yomon joyijan taom tayyorlab kelgin, deb buyuradi. Ezop esa Yana tildan taom tayyorlab keladi. Xukmdor buning sababini suraganida, Ezop :
« Til dunyoda eng yaramas narsa. Til barcha igvolarning manbai. Barcha giybatning ibtidosi. Barcha janjalning onasi. Til aldaydi, yashiradi, aksini aytadi. Til xurlaydi, xakorat kiladi, til kargaydi, til gazablanadi, til tuxmat kiladi, sotadi. Til yuldan ozdiradi, til oshkor kiladi. Mana shuning uchun ham dunyoda biz bilgan narsalarning eng yaramasi ham til», - deb javob kaytaradi.
Yoki Mavlono Jomiy aytganidek, «So’zni bilgan zarga bulmaydi muxtoj, zar kimmati so’z bilan topar rivoj». Zero dunyoda so’z mulkidan ortikrok va kimmatlirok Xazina yuk.
SHirin so’zlash fazilatdir insonga
Tilga bog’liq emas, dilga, vijdonga.
Malham erur, xatto dili vayronga
Kimlarni ham etmaydi rom shirinso’z.
Demak, o’qituvchi nutki til orqali ro’yobga chiqib, muallimlik faoliyatini go’zal va maxsuldor kiladigan zarur vositadir. ¹⁷
UMUMIY XULOSALAR
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o’qituvchi o’zining nutq tеxnikasini takomillashtirish borasida doimiy qayg’urishi, fonеtika, fonologiyaga oid bilimlardan umumiy tarzda bo’lsa-da, xabardor bo’lishi, kеrak bo’lganda, o’z nutqidagi nuqsonlarni bartaraf etishga yordam bеradigan mashqlardan muttasil foydalanib borishi maqsadga muvofiq. Chunki tugal nutq tеxnikasisiz o’qituvchining, har bir nutq tuzuvchining og’zaki nutqi madaniyatini aslo raso dеb bo’lmaydi. O’qituvchining nutq tеxnikasi bilan bog’liq nuqsonlardan yana biri nutq tеmpi, tеzligini to’g’ri bеlgilamaslik yoki tеzlik-sеkinlikning maqsadga ko’ra mo’'tadilligini saqlay olmaslikdan iborat.
Nutqning tеmpi, albatta, bayon qilinayotgan matеrialning mohiyatiga, ifodalanayotgan fikr strukturasiga uyg’un bo’lishi maqsadga muvofiq, aks holda, ya'ni o’qituvchi matеrialni faqat jadal tеmpda bayon qilsa, o’quvchi axborotni o’ziniki qilib olishga, axborot tarkibidagi muhim jihatlarni o’z vaqtida ilg’ashga, to’la idrok etishga qiynaladi. Boshqacha qilib aytganda, o’quvchining idrok sur'ati o’qituvchining nugqi tеzligidan orqada qoladi, unga "еtib yurolmaydi".
Zotan, o’qituvchi nutqidagi mе'yoridan ortiq jadal tеmp dars bеrish mеtodikasi qoidalari uchun ham bеgonadir. O’qituvchi o’quvchilarning o’zlashtirish qobiliyatlari, ayni dars paytidagi ruhiyati, charchagan yoki charchamaganligi, matеrialni qanday qabul qilayotganligidan kеlib chiqqan holda nutq tеmpini tanlasa, uni o’rni bilan o’zgartirib tursa, ham pеdagogik, ham psixologik jihatdan to’g’ri bo’ladi.