Mundarija: kirish i-bob. Yangi davrda jismoniy tarbiya

Jon Lokk (1632-1704) ingliz burjua inqilobi davrining ko’zga ko’ringan faylasufi, pedagogi bo’lgan. O’sha vaqtlarda ingliz burjuaziyasi o’z mustamlakachilik hukumronligini kengaytirib borar va metropoliyalardagi siyosiy hokimiyat uchun kurashar edi. Ingliz burjuaziyasi faqat o’z metropoliyalaridagina emas, balki chet el mamlakatlarida ham faol harakat qilishga o’z mollarini zo’rlik bilan o’tkazishga, zarur bo’lganda esa, kam taraqqiy etgan mamlakat xalqlarini bostirishga va o’ziga bo’ysundirishga qodir bo’lgan.
Lokk o’z falsafiy va pedagogik ta’limotida ingliz burjuaziyasi va unga qo’shilgan dvoryanlarning manfaatini ifoda qildi. U kishining ichki va tashqi tajribasini bilish manbai deb hisobladi. Uningcha, tashqi tajriba bevosita mavjud bo’lgan tashqi moddiy dunyo bo’lib, u kishi tomonidan sezgi a’zolari (tasavvuri) orqali idrok qilinadi. Ichki tajriba esa inson qalbining faoliyati (refleksi) demak, «Bu ikki manba sezgi obyekti sifatida yagona mohiyatni tashkil etadi, barcha g’oyalarimiz ana shu mohiyatdan boshlanadi», - deb e’tirof etgan Lokk. Sezish a’zolarini (sezish, hid bilish, ko’rish, eshitish) takomillashtirish, harakat a’zolarini (qul, oyoq) o’stirish, tanani chiniqtirish, foydali amaliy ko’nikmalar (suzish, otda yurish, eshkak eshish, qilichbozlik, o’q otish) hosil qilish, jismoniy kuchlarni yuqori darajada ishga solish uchun iroda kuchi va qobiliyatni kamol toptirish zarurligini ishonchli dalillar bilan isbotlab bergan. Bu g’oyalar o’sha davr ingliz maktablaridagi jismoniy tarbiyaga kuchli ta’sir etgan.
XVIII asrda fransuz ma’rifatchilari Didro, Gelvesiy, Golbax, Russo va boshqalar inson shaxsining shakllanishida tashqi muhitning hal qiluvchi roli to’g’risidagi ta’limotni taraqqiy ettirishdi.
Jan Jak Russo (1712-1778) hususiy mulkni kishilar tengsizligining asosiy sababi deb hisobladi. Shu sababdan u bu sohada mulkchilikni cheklash tarafdori edi. Russoning «Emil yoki tarbiya» kitobida kishini tabiatga muvofiq ravishda individual tarbiyalash g’oyasi olg’a suriladi. Bu fransuz burjuaziyasi xohishiga muvofiq kelar edi.
Russoning fikricha, inson erkin bo’lib to’g’iladi, lekin u yo’rgakdalik chog’idayoq, dastlab o’z odatlarining quliga, so’ngra esa jamiyat quliga aylanadi. Hyech qanday odatlarga ega bo’lmaslik – eng yaxshi odatdir. «Tana jondan ilgari tug’iladi, shuning uchun dastlab tana to’g’risida g’amxo’rlik qilish kerak, bu har ikala jins uchun ham umumiy bo’lgan tartibdir»,- deydi u.
Russo jismoniy tarbiyani tabiiy ozod insonni tarkib toptirishning asosi, deb hisobladi. Bunda aqliy va mehnat tarbiyasini qo’shib olib borish zururligini o’qtiradi. U keng xalq ommasining emas, balki mayda burjua sinfining tarbiyasi to’g’risida g’amxo’rlik qildi.
Shveysariyalik buyuk pedagog-demokrat Iogann Pestalotsi (1776-1827) xalq maorifi g’oyasini quvvatladi. U tarbiya asosini odamning tabiiy qobiliyatlarini o’stirishdan, tarbiya maqsadini odamning ma’naviy qiyofasini tarkib toptirishdan iborat, deb bildi. Uning fikricha, tana faoliyati harakatlarda namoyon bo’ladi, harakatlar esa bo’g’inlar tuzilishi va harakatchanligiga bog’liqdir. U bo’g’inlar uchun gimnastika elementlarini ishlab chiqdi. Bunda barcha harakatlar o’z mazmunini topgan edi. Pestalotsi elementar gimnastikani o’ziga xos «mehnat malakalari alifbosi» deb hisobladi, ya’ni ko’tarish, irg’itish yoki uloqtirish, aylantirish, urish va h.k. qilishga o’rgatish zarur deb topdi.
XVIII asrning 70-80 yillarida German davlatlarida yangi yo’nalishdagi maktablar paydo bo’ldi. Bular filantroplar (insonparvarlar) ochgan maktablar edi. O’qituvchilar bunday maktablarda akademistlar, pedagogistlar va fabulyantlar kabi guruhlarga bo’linishgan. Akademitslar – aslzodalar, pedagogistlar – amaldorlar, fabulyantlar mehnatkashlarning farzandlari bo’lgan. Bunday tartib filantroplarning feodal tabaqachilik tartiblariga qarshi emasligidan dalolat berar edi.
Filantropinlardagi gimnastikaning mashhur rahbarlari Gerxard Fit (1763-1836) va Ieogxann Guts-Muts (1759-1839) kabilar edi. G.Fit «Jismoniy tarbiya ensiklopediyasi tajribalari» nomli uch tomli kitob yozdi. Kitoblarda jismoniy tarbiyaning qadimgi va o’sha davrlardagi tarixi, uning tarbiyaviy mohiyati aks ettirildi.
I.Guts-Muts «Yoshlar uchun gimnastika» kitobini yozdi (1713). Bu kitobdan Yevropa davlatlarida keng foydalandilar. Chunki muallif kitobida jismoniy tarbiyaning nazariy va amaliy jihatlari, ayniqsa, mashqlarning aniq tasviri va ularning qo’llanish usullari bilan qo’shib bergan edi. U tasvirlagan gimnastika mashqlar sirasiga kurash, yugurish, sakrash, uloqtirish, irg’itish, suzish, arqon, shoti, langarcho’p bilan sakrash va daraxtlarga osilib-tirmashib chiqishga doir mashqlar hamda qo’l mehnati, o’yinlar kiradi.
Jismoniy tarbiyaning pedagogik nazariyasi bu davrlarda turli xilda mavjud bo’lgan. Ingliz faylasufi va sosiologi Gerbert Spenser (1820-1903) jismoniy tarbiya, aqliy tarbiya va ahloq tarbiyasini qo’shib olib borishni quvvatladi. Shuningdek, nemis faylasufi Fridrix Nixil (1844-1899) va boshqalar sport-gimnastika harakatini yangi davrda keng yoyishga xizmat qildi.
Fransuz pedagogi Jorj Demeni (1850-1917) fiziologiya va jismoniy mashqlar bo’yicha mutaxassis edi. «Jismoniy tarbiyaning ilmiy asoslari» (1903), «Yoshlar jismoniy tarbiyasi» (1917) kabi kitoblarini yozdi. J.Demeni 1880 yilda parijda «Muqobil gimnastika» klubini tashkil etdi. U shvedlar, nemislar va boshqa xalqlarning gimnastika tizimini izchil ravishda o’rgandi va tanqid qildi. Olim umumrivojlantiruvchi tabiiy mashqlar (yurish, yugurish, sakrashlar, yuk ko’tarish, osilish, uloqtirish, himoya va hujum mashqlari, qo’l, oyoq, gavda harakatlari va h.k.) bajarishning foydali jihatlarini asoslab berdi, bolalar, yoshlar va xotin-qizlar gimnastikasi tizimini ishlab chiqdi. Bu bilan gavda harakatlarini fiziologik asoslarga moslashtirish zarurligini ta’kidladi².