Mundarija kirish

2.5.Tovarning hayotiylik sikli
Tovarning hayotiylik davri – tovarning bozorda paydo bo‗lgan davridan boshlab, to uning sotilmay qolishigacha bo‗lgan vaqt oralig‗idir. Tovarning hayotiylik davri konsepsiyasi har qanday tovar qanchalik darajada mukammal bo‗lmasin, bu tovar bozordan ertami kechmi undan ham mukammalroq tovar tomonidan siqib chiqarilishiga asoslanadi. Amaliy faoliyatda tovarning hayotiylik davri diapazoni ancha keng bo‗lib, u bir kunlik tovardan bozorda o‗z o‗rnini uzoq vaqt davomida saqlab qoluvchi tovargacha bo‗lishi mumkin. Tovarning hayotiylik davrini tariflashda 2 xil nuqtayi nazar mavjud: 1. Menejmentda – tovarni ishlab chiqarishdan to uning iste‘moligacha bo‗lgan davr tushuniladi. Tasavvur (g‗oya-idea), dizayn (sinov), ishlab chiqarish, xizmat ko‗rsatish. 2. Marketingda tovar o‗z xaridorini topa olishi mumkin bo‗lgan o‗zining ma‘lum hayotiylik davri tushuniladi. Tovarning hayotilik davrini boshqarish tizimi – korxonalar uchun hozirgi global bozorlardagi kuchli raqobat ichida tirik qolish uchun yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishga intilishga undaydi. Har bir korxona o‗z mijozlari va mol yetkazib beruvchi hamkorlariga oid ma‘lumotlarni, ular bilan aloqa va munosabatlarni boshqara olishi kerak. Menejment – tovarning hayotiylik davrini boshqaradi, bozorga kirish vaqtini kamaytiradi, mahsulot sifatini oshiradi, boshlang‗ich mahsulot chiqarish tannarxini kamaytiradi, oldindan o‗z xaridorini topadi, mahsulot shaklini yaxshilashga yordam beradi, isrofgarchilikni kamaytiradi. Tovarning hayotiylik davri konsepsiyasi ilk bor amerikalik marketolog T.Levitt tomonidan 1965–yilda tariflangan edi. Ushbu nazariyaning mohiyati shundan iboratki, tovar o‗ziga xos tirik organizm kabi hayotiylik davrini o‗taydi. Ma‘lumki, tirik organizm rivojlanish, keyin tug‗ilish, so‗ngra yetuklik, qarilik bosqichlarini o‗tib, o‗z yashash davrini o‗lim bilan tugatadi. Shunga o‗xshashtovar hayotiylik davri jarayonida ishlab chiqarish, bozorga chiqish, o‗sish, yetuklik va chiqish kabi bosqichlarni o‗taydi.Tovarning tipik hayotiylik davrini 2.4 - rasmda ko‗rsatilgan egri chiziqlar bilan tasvirlash mumkin. Tovarning hayotiylik davri bosqichlari quyidagicha: 1.Kirish. 2.O‗sish. 3.Voyaga yetish. 4.Pasayish.
Tovarning hayotiylik davri bosichlariTadqiqotlar va tovarning yaratilishi bosqichi. Tovarning hayoti uning mahsulot sifatida shakllanishidan ancha oldin – g‗oyalar, ishlanmalar ko‗rinishida boshlanadi. Yuqorida keltirilgan rasmda bu bosqichga tartib raqami qo‗yilmagan, chunki hali tovarning o‗zi mavjud emas. Bu bosqichda tadqiqotchilar marketing yordamida iste‘molchining mazkur mahsulotga muhtojligini, potensial iste‘molchilar kimlar bo‗lishini va g‗oyani amalga oshirishda qanday bozorni mo‗ljallash mumkinligini atroflicha o‗rganadilar. Korxona uchun tovarni yaratishning mazkur bosqichi – bu faqat xarajat va kelajakda kutiladigan daromadlardir. Bu yerda marketingning vazifasi potensial iste‘molchilarga yangi g‗oya asosida yaratilajak tovar ular uchun qanday foyda keltirishini tushuntirib berishdan iborat. 1. Bozorga kirish bosqichi. Bu bosqich tovarni tarqatish va uning bozorga kelib tushishi bilan boshlanadi. Bu bosqichda sotishning astasekin o‗sishi kuzatilsada, tovarni tarqatish xarajatlari ko‗pligi tufayli foyda hali hosil bo‗lmaydi. Bu yerda marketingning maqsadi aniq, ya‘ni yangi tovar uchun bozorni yaratishdan iborat (ayniqsa, agar bu mutlaq yangi tovar va unga ehtiyoj hali bozorda namoyon bo‗lmasa). Bu bosqichda raqobatchilar deyarli yo‗q yoki ular juda kam sonni tashkil etadi. Bu bosqichda deyarli shular novatorlar bo‗lganligi uchun dastlab reklama aynan iste‘molchilarga mo‗ljallangan bo‗lishi kerak. Bu bosqichda marketingning asosiy vazifasi birlamchi talabni tez shakllantirish va potensial xaridorlarni haqiqiy xaridorlarga aylantirishdan iborat. Shuningdek, bu bosqichda sotishni rag‗batlantirish, reklamani tashkil etish va tovarni taqsimlashning ishonchli kanallarini shakllantirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Kirish bosqichi xususiyatlari –kam mahsulot chiqadi (yarim quvvat), yuqori tannarx (texnologiya hali to‗liq emas), realizatsiya kam. Qilinishi kerak – qiziqtiruvchi marketing taktikasi (joy, vaqt, narx, promotionsiljitish), tovar kamchiliklarini yo‗qotish (sifatini oshirish) kerak. 2. O‘sish bosqichi. Agar yangi tovar bozorning talabini qoniqtirsa, u holda tovarni sotish katta darajada ortadi. Chunki yangi tovarlarni takroran xarid qilayotgan faol xaridorlarga ko‗p sonli boshqa xaridorlar qo‗shiladi. Bu bosqichda tovar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish hisobiga tovar sifatining barqarorligiga erishiladi. Bu bosqichda korxona ancha foyda olishga kirishadi, bu foyda o‗sib boradi va ushbu bosqichning oxiriga kelib eng yuqori ko‗rsatkichga yetadi. Korxona bu bosqichning uzoqroq davom etishidan manfaatdor, shuning uchun ham u butun harakatlarini sotish hajmining o‗sishiga qaratishi kerak bo‗ladi. Bu yerda marketingning asosiy vazifasi – tovar sifatini oshirish, bozorning yangi segmentlarini o‗zlashtirish, mazkur tovarni sotishning qamrab olinmagan kanallarini topish, iste‘molchilarni tovarlar xususiyatlarining afzalligi haqida ishonarli reklama ishlarini tashkil etish kabi tadbirlarni amalga oshirishdan iborat. O‘sish bosqichi xususiyatlari — ko‗p mahsulot chiqadi (to‗la quvvat), kam tannarx (texnologiya mukammal egallangan), realizatsiya o‗sadi, sifat oshgan. Qilinishi kerak - agressiv marketing (tovar xususiyatlarini tanishtirish), tovarni zamonaviylashtirish (mukammallashtirish), ommaviy sotish (realizatsiya tarmoqlari orqali) kerak. 3. Yetuklik bosqichi. Bu bosqichda tovar yirik partiyalarda takomillashgan texnologiyalar bo‗yicha yuqori sifat bilan ishlab chiqariladi. Bu bosqichda ko‗pgina ishlab chiqaruvchilarda sotilmay qolgan tovarlarning zaxiralari to‗planib qoladi, oqibatda tovarlarning sotilishi kamayadi. Natijada raqobat keskinlashadi. Raqobatchilar tovarlarni ko‗proq past narxlarda sotishga harakat qiladi. Reklama kuchaytirilib, tovarlarning yaxshilangan variantlarini ishlab chiqarishga mablag‗lar sarflanadi. Bularning hammasi foydaning kamayishini keltirib chiqaradi. Eng kuchsiz raqobatchilar kurashdan chetga chiqa boshlaydilar. Tarmoqda faqat mustahkam o‗rin egallagan raqobatchilargina qoladi. Marketing xizmati tovarning hayotiylik davrini uzaytirish, sotish hamda foydaning kamayishiga yo‗l qo‗ymaslik uchun tovar, bozor va marketing kompleksini modifikatsiyalash usullarini izlashi kerak bo‗ladi. Yetuklik (Voyaga yetish) bosqichi – ishlab chiqarish quvvatidan keragidan ortiq barqaror foydalanish va to‗la ko‗rib chiqilgan texnologiyalar ishlatilishi bilan bog‗liq. Yetuklik (Voyaga yetish) bosqichi xususiyatlari – katta partiyada ishlab chiqarish (to‗la quvvat), mukammal texnologiya, izlanish va rivojlantirish. Qilinishi kerak – assortiment (tur, modifikatsiya)ni ko‗paytirish, yangi bozor kashf qilish kerak (jumladan, eksport), xaridorlarni yanada jalb qilish (yangicha reklama), yangi segmentlarni topish (iste‘molchilar guruhi). 4. Chiqish bosqichi. Qanday holat yuz bermasin, baribir ma‘lum vaqtdan so‗ngra tovarning sotilishi pasaya boradi. Tovar sotilishining pasayishi ba‘zan tezlik borsa, ba‘zi hollarda sekinlik bilan bir tekis boradi. Pasayish bosqichi xususiyatlari - raqobatchilar ko‗p, xaridorlar tajribali, bozorni yangi mahsulotlar egallaydi, sotish kamayib, foyda qisqaradi. Qilinishi kerak – mahsulotni sekin-asta yangisi bilan almashtirish kerak. Sotishning va foydaning kamayishi natijasida bir qancha firmalar va korxonalar bozordan chiqishga majbur bo‗ladilar. Qolganlari esa taklif etilayotgan tovarlar assortimentini qisqartirishga, samarasi yuqori bo‗lmagan savdo kanallari va bozorning kichik segmentlaridan voz kechishga, rag‗batlantirish uchun sarflanayotgan mablag‗larni kamaytirishga va narxni tushurishga majbur bo‗ladilar. Ba‘zan tovar hayotiylik davrining chiqish bosqichida ham tovarni tiriltirish va uning hayotiylik davrini davom ettirishga harakat qilib ko‗rish mumkin. Buning uchun firmaning marketing xizmati reklamani faollashtirishi, narxni o‗zgartirishi, tovarlarning o‗rab-joylanishini takomillashtirishi, sotish tizimini qaytadan tashkil etishni, eng asosiysi esa yangi bozorlarga kirish va ularni o‗zlashtirish kabi ishlarni amalga oshirishi kerak bo‗ladi.