Мундарижа

Jo’ja ochirish
Jo’jalar inkubatorda ochirish yoki tuxum kurk tovuq yoki bo’lmasa kurkaga bostiriladi. Qirg`ovul tuxumini ochirish uchun inkubastiyaning turli rejimlaridan foydalaniladi.
Inkubastiyaning boshlanishidan oxrigacha xarorat 37,5 daraja issiq, 64 – 65 prostent nisbiy namlik.
Inkubastiyaning 1 – 18 kunlari davomida xarorat 38 darajadan biroz bo’ladi, keyinchalik 37,7 darajagacha pasaytiriladi. Dastlabki ikki hafta ichida nisbiy namlik 70 prostent, hatto undan kamroq bo’lishi mumkin.
Xarorat 38 – 39 daraja atrofida bo’lib, nisbiy namlikni birinchi besh kunda 60 prostentgacha, 13 -14 kunlarga kelib 80 prostentgacha oshriladi.
Qirg`ovul tuxumini ayrish rejimi turli – tuman bo’lishi, bir tomondan inkubatorlar tuzilishiga bog`liq bo’lsa, ikkinchidan qirg`ovul tuxumini inqubatorlarda ochirish usuli ham uzil – kesil ishlab chiqilmaganligini ko’rsatadi.
Yuqorida aytilganlardan tashqari, tovuq tuxumigi ochirishda qo’llani- ladigan rejim: xarorat 37,5 – 37,7 daraja va 49 – 51 prostentdagi namlik sharoiti qirg`ovul tuxumini ochirish uchun juda qulaydir. Jo’ja ochirish tuxumgi sovutib turish ham yaxshi tasir ko’rsatadi. Shuning uchun inkuba- stiyaning yettinchi kundan boshlab inkubatorni har kuni bir marta shamol- latib turish lozim.
Tuxumni sovutishdan maqsad shuki, tuxumdagi harorat pasayishi bilan, undagi suyuqliklar o’zidan ancha miqdorda gazni suyultirib embrionning o’sishiga ijobiy tasir ko’rsatadi. Tuxumdagi harorat pasayishi bilan

po’chog`i teshigidan harot o’tishi osonlashib tuxumdagi moddalamashinuv jarayonini tezlashtiradi.
Yuqorida aytganimizdek, jo’ja ochirish uchun qo’shilgandan keyin ettin- chi kundan boshlab tuxumni sovutish kerak. Chunki shu vaqt ichida tuxumda doimiy xarorat zarur bo’ladigan jarayonlar kechadi.
Tuxumni sovutish uchun xavoga oli chiqiladi. Tuxum solingan lotokni shunday qo’yish kerakki uning hamma tomonidan shamol esib tursin. Lekin tuxumga quyosh nuri tushmasin.
Inkubastiyaga qo’yilgan tuxumlarning hammasidan jo’ja ochib chtqishi uchun biologik tekshiruv o’tkazib turiladi. Bunday tekshiruv tuxumni iboratdir.
22 – kuni tuxumni yana bir marta yoruqqa solib ko’riladi va urug`lanma- gan yoki pushti rivojlanmay qolgan tuxumlar bo’lsa olib tashlanadi. Push-ti yaxshi rivojlangan tuxumlarni maxsus latokka yig`iladi. Inkubatorga quyilgan tuxum undagi issiq tufayli qo’rishdi.
Jo’ja ochirish uchun tanlangan tuxumlarni inkubatorga qo’yishdan oldin va inkubatorga qo’yilgandan keyin, 6, 9, 12, 15 va 20 – kunlari tortib ko’- riladi.
Inkubastiyaning 20 – kuniga kelib tuxum dastlabki vazniga nisbatan 11 – 15 prostent engillashadi. Tuxum vaznining kamayishi pushtning rivoji-ga salbiy tasir etadi. Agar tuxum qurib qolsa, inkubatordagi namlik oshiriladi.
Tuxumni tortish ishi uncha murakkab emas. Odatda tuxumlarni bir tar- tibda terilgan lotok bilan birga tortiladi.
Jo’ja ochib chiqish uni yaqinlashgan sari pamini oshirib borgan mavul. Agar inkubatorga yangi tuxumlar qo’yilgani pamlikki oishrish mumkin bo’lmasa, u xolda etilib qolgan tuxumlarga vaqti – vaqti bilan iliq suv purkab turish yoki namlangan doka yopish qo’yish kerak.
Qirg`ovul jo’jalari ochib chiqqandan keyin ham to qurigungacha inkuba- torda turaveradi. Lekin jo’jalarning uzoq vaqt qolib ketishi yaramaydi.
Chunki organizmdagi namni yo’qotilishi ularning xolatiga yomon tasir etishi mumkin. Tuxumdan chiqqan jo’jalar aloxida yalikka olinadi va boshqa maxsus issiq xonaga qo’yiladi.
Jo’jalarning tuxumdan yorib chiqishiga yordam bermaslik kerak.
Bunday jo’ja bari bir uzoq yashamaydi.
Tuxum bostrishga ajratilgan parrandalar uchun aloxida – aloxida yo bo’lmasa 3 – 4 tasiga bitta in qurishadi. Inlar buning uchun ajratilgan maxsus bonoga qo’yiladi. Bino albatta shamollatib turilishi kerak.
Issiq kunlari, shuningdek tuxumdan jo’ja ochib chiqishmdan bir necha kun oldin namlikni oshirish maqsadida in atrofiga suv sepish tavsiya etiladi.
Kurk parrandalarga xar kuni birmarta don beriladi. Ularni tuxum bosgan birinchi kunlari 10 – 15 minut. Oxirgi kunlari esa bir soatcha in-dan chiqariladi.
Kurk parrandalar bosib yotgan tuxumlarni xuddi inkubatordagina o’x- shash tekshirib ko’riladi. Bordi-yu palag`da tuxum bo’lsa, uning o’rnini to’l-dirish uchun boshqa parranda ostidagi tuxum olib qo’yiladi. Shunday qi-lib, ettinchi, kunga kelib bir – ikki parranda bosib yotgan tuxum boshqa- lari ostida palag`da bo’lganlari o’rniga ko’lladi, bularga ega yangi tuxum bostiriladi, 2 – kunga kelib tuxumlardan jo’ja ochib chiqib boshlaydi. Tuxumdan yangi chiqqan jo’jalarni parvarish etish xuddi inkubatorda ochilganga o’xshash bo’ladi.
Tuxumdan chiqqan jo’jalarni kurk parrandadan ajratib olinadi, lekin eng oxiri chiqqan bir – ikkita jo’ja onasi bilan qoldirmadi.
Inkubatorda ochilgan qirg`ovul jo’jalari odatda ona qirg`ovulsiz parva- rish qilinmoqda. Italiyaning Milan shaxrida yaqin shaxriga yaiqn Porta- lunedagi parrandachilik fermasida xar yili 150 ming dona qirg`ovul tu- xumi olinadi, shularning uchdan bir qismi inkubastiya qilinib, 50 ming dona qrg`ovul ochiriladi. Jo’jalar agar sovuq qotsa qafas ichidagi yopiq
xonaga kirib isinadi, keyin yana sayr qilgani chiqadi. Elekt ,,enaga” lar ko’chma bo’lgani makul, ularni o’t o’sgan joyga ko’chirib turish oson bo’ladi.
Qirg`ovul jo’jalarini parvarish qilishda ularni ovqatlantirish mu-xim ahamiyatga ega.
Tuxumdan yangi chiqqan jo’jalar birinchi sutka xech narsa emaydi, ular- ning qorin bo’lishlig`idagi ovqat zapasi bir kunga etadi.
Yuqorida aytilganidek, qirg`ovullar ozuqasi turli – tuman bo’lishi ke- rak. Qirg`ovullar tabiiy sharoitda asosan xasharotlar bilan oziqlanar ekan, demak ular ozuqasi tarkibida xayvon oqsil ko’p bo’lishi lozim.
Suniy parvarish qilinayotgan qirg`ovul jo’jalarining sog`lom o’sishi va tez etilishi uchun ular ozuqasida tuxum, go’sht, sut, tvorog, chumoli g`um- bagi va boshqa shunga o’xshash narsalar bo’lgani ma’qul.
Chumoli g`umbagi qirg`ovul jo’jasining yaxshi ko’rgan luqmasi xisoblana-di.
Jo’jalar orasida mineral moddalar etarli bo’lishi uchun bo’r, qalыstiy fosfat, maydalangan suyak va boshqa narsalarni qo’shib berish lozim. Bazi qushshunoch olimlar yaqinlargacha. Qirg`ovul jo’jasi ozuqasida chumoli g`um-bagi bo’lmasa yaxshi o’smaydi, deb xisoblashardi. Ko’pgina omillar, chumoli g`umbagi o’rniga boshqa ozuqa moddalar: go’sht, chuvalchanglar bilan almash-tirib oziqlantirishi tajribada sinab ko’rdilar.
Jo’jalarga beriladigan ozuqalar, ayniqsa tuxum, go’sht, sut maxsulotla-ri xar doim yangi bo’lishi lozim.
Quyida qirg`ovul jo’jalarini xayotining dastlabki kunlaridan to 3 yarim oygacha necha marta ozuqlantirish rastionali bor.
Jo’jalar uch oylik bo’lganidan keyin ham agar ona qig`vul bo’lsa qaasda parvarish qilinaveradi yoki baxorgacha uychalarda, yani urchitish vaqtiga- cha boqilib keyin erkinlikka chiqarilib yuboriladi.
Erkinlikka chiqarib yuborilgan parrandalar sharoitga tez moslashadi.
Agar jo’jalar ko’chma uychalarda ona qirg`ovul bilan parvarish qilinayot-gan bo’lsa, ularni erkin sharoitga asta – sekin o’rgatiladi. Keyin ular sha-roitga yaxshi moslashib olgach onadan ajratiladi. Uycha yoki panjara to’siq joyida qolaveradi, uning oldiga esa g`ov qilinadi.
Agar jo’jalar ko’lda parvarish qilinayotgan bo’lsa, ular o’zlarini o’nglab olib suniy issiqqa muxtojlik qolmagach, ochiq joyga o’rnatilgan oldi to’r sim bilan o’ralgan uychaga o’tkaziladi. Bu sharoitga ko’nikkach, jo’jalar qafasdan chiqariladi.
Qafasdan chiqqan qirg`ovul jo’jalaritezda yovvoyilashadi. Bu parranda- larni noyabr oyidan boshlab to dekabrning oxirigacha ov qilish mumkin bo’ladi.
Yuqorida aytib o’tilgan, qirg`ovullarni suniy ko’paytirish usullari-dan qaysi birini O’zbkiston sharoitida qo’llash mumkin? Bizning fikri-mizcha, O’zbekistonda, shuningdek O’rta Osiyoning boshqa respublikalarida ham qirg`ovullarni ko’paytirish ikki yo’nalishda olib borilishi lozim. Eng avvalo, respublikamizda 1 – 2 ta yirik qirg`ovul fermalari tashkil qilinib, ular barcha ovchilik va o’rmon xo’jaliklariga qirg`vuollarni ov qilish muddatigacha etkazib bera oladigan bo’lsin. Agar shunday qilinsa zarur miqdordagi qirg`ovullarni tonnalari arzon tushadi. Lekin, yirik xo’jaliklarni tashkil etish uchun vaqt va mablag` kerak bo’ladi.
Xozir shunday qirg`ovul fermalari tashkil etilmoqda. Shu bilan birga ayrim ovchilik xo’jaliklarida 30 – 50 bosh qirg`ovul bo’lgan kichik ferma- lar tashkil qilib, tuxum olish va joyining o’zida jo’ja ochirish maqsadga muvofiq bo’lar edi.
200 va undan ortiq qirg`ovulni bo’lgan yirik xo’jaliklarda esa tuxumni inkubatorda ochiribYu xo’jaliklarni suniy parvarish qilish mumkin.
O’rta Osiyoyoda mavjud bo’lgan barcha parrandachilik xo’jaliklarni qirg`o-vulga e’tibor berishlari, uning bexuda qirilib ketmasligi yo’lida g`am-xo’rlik qilishlari kerak. Buning uchun avvalo, bu qushning oz –

Xulosa

Malumki qushlar umurtqalilar orasida pat – par bilan qoplangan, anotomik, morfologik tuzilishi bilan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan uchuvchi hayvonlardir. Bu sinfdagi turlar – xilma – xilligi ancha ko’p bo’- lib (8.600) umurtqalilar orasida baliqlqardan keyin ikkinchi o’rinda tu-radi. Qushlar sinfining xozirgi yao’ab turgan taksonlari, ularning vakil-lari xaqiqiy (tipik) qushlar kenja sinfiga mansubdir, ularning bir ne-cha katta turkumlari va 35 – 40 ta turkumi mavjud. Ana shu turkumlar orasida tovuqsimonlar o’ziga xos morfologiyasi, tarqalishi, biologik xusu-siyatlari bilan ajralib turadi.
Tovuqsimonlar turkumi qushlarning qadimgi guruxi bo’lib uning va- killari Er shari bo’ylab keng tarqalgan, o’ziga 250 ta turni va ko’plab ken- ja turlarni birlashtiradi. Tanasining vazni MDX xududida 80 – 120 grammdan (bedona) to 60 kg (kaklik) gacha keladi.
MDX da bu turkumning 20 turi, O’zbekistonda 7 turi yashaydi (ular, kak-lik, kirokutkalar (cho’l, ko’k, Mo’ylovli), bedana, qirg`ovul). Ana shu turlar orasida tarqalishi sonini ko’pligi va bir qator biologiyasi, xo’jalik axa-miyati jixatidan ishda keltirilgan turlar – kaklik, bedona, qirg`ovullar aloxida e’tiborga loyiq.
Kaklik tog`larda yashovchi qush. Vazni 370 – 770 gramm. O’tloq, ko’chmanchi xolda yashaydi. Sport ovi ob’ekti xisoblanadi. Ovchilik xo’jaliglarida ko’paytirilimoqda. O’zbekistonning cho’l zonasi tog`larida soni kamaymoq-da. Uni ovlash jadallashgan. Ovlashni ilmiy – xuquqiy jixatlari o’rga-nilishi lozim.
Bedona – tovuqsimonlar turkumining eng kichik vakili. Vazni 73 – 134 gramm. Nuqul erda yashaydi, xavoga kam ko’tariladi. Uskarativ qish xisob-lanadi. Yana uni ovlanadigan tur deb ham xisoblash mumkin. O’zbekiston-da tekislik va tog`larda tarqalgan. Cho’l zonasida uya
qilmaydi. Bularda migrastiya paytida ko’p bo’ladi. Tog`, tog`oldi rayonlarida uya ham qiladi.
Qirg`ovul bizning mamlakatda 6 ta kenja tur shaklida tarqalgan. Bular- ga Zarafshon, Amudaryo, Xiva, Sirdaryo, Ettisoy qirg`ovullarini kiritish mumkin. Qirg`ovullar o’troq xayot kechiradi. Poligam tur xisoblanadi. Kenja turlarning tarqalishi, soni xar xil. Bizning Buxoro viloyatida Za- rafshon qirg`ovuli kenja turi yashaydi. Bu kenja tur O’zbekiston qizil ki- tobiga kiritilgan. Ammo keyingi yillarda regionda uning osni ortib bormoqda. Buni qishloq xo’jaligi ekinlari tarkibini o’zlashtirish bilan kimyoviy moddalarni ishlatilishini kamayganligi bilan bog`lash mumkin. Extimol bu qushni qizil kitobdan chiqarsa ham bo’ladi. uni ko’paytirish- ning ilmiy – biotexnik jixatlari ishlab chiqilishi va malum kvatada ov qilinishi yo’lga qo’ysa ham bo’ladi.
Ishda keltirilgan tovuqsimonlar – ovlanadigan qushlar. Ular yana qish- loq xo’jaligiga zarar keltiruvchi xasharotlarni ham qo’plab eb foyda kel- tiradi. O’zbekistonda tovuqsimonlar turkumi vakillari xayotini o’rganish shu asosda ularning sonini ko’paytirish va ulardan oqilona foydalanish dolzarb masaladir.