MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “DĠVANÜ- LÜĞAT-ĠT-TÜRK”Ə MÜASĠR AZƏRBAYCAN TÜRKCƏSĠ BAXIMINDAN BĠR YANAġMA ĠSMAYIL ƏLĠYEV
- Açar sözlər
- Beynəlxalq İpək Yolu 88 ĠPƏK YOLU ÜSTƏ YENĠ MÜSƏLMAN CULFALARIN YARNMASI HAQQINDA SƏCCAD HÜSEYNĠ
- VĠDADĠ MURADOV "
|
Açar sözlər: təbii landĢaft, deqradasiya, Neolit inqilabı, Elmi-texniki inqilab Tezislər 85 MƏDƏNĠYYƏT VƏ TƏHSĠL “DĠVANÜ- LÜĞAT-ĠT-TÜRK”Ə MÜASĠR AZƏRBAYCAN TÜRKCƏSĠ BAXIMINDAN BĠR YANAġMA ĠSMAYIL ƏLĠYEV ―Naxçıvan‖ Universiteti i.aliyev@nu.edu.az Ġlk Türk ensiklopediyası kimi qiymətləndirilən ―Divanü-lüğat-it-Türk‖ əsəri üzərindəki bu araĢdırmada münasibət bildirməyə çalıĢdığımız məsələlər bunlardır: 1. Orta əsr ümumtürk ədəbiyyatının dörd böyük əsərindən biri olan ―Divanü-lüğat-it-Türk‖ yazıldığı dövrün bütün türkdilli xalqlarının söz varlığını özündə birləĢdirir. Bəsim Atalayın tərcüməsində əsərdə ümumilikdə 8.783, Ramiz RövĢənin tərcüməsində isə 9.300-ə yaxın söz iĢlədildiyi göstərilmiĢdir. Bütün bu sözləri ―Divan‖ın müasir oxucu üçün ən yararlı hesab etdiyimiz Seçkin Ərdi və Sərab Tuğba Yurtsevər tərcüməsindən tamamilə incələyərək müasir Azərbaycan dilində iĢlənənləri seçib ayırdıq. Güman edirik ki, bu yanaĢma dil tarixi ilə məĢğul olan tədqiqatçılar üçün faydalı ola bilər. 2. Mahmud KaĢğari ―Divanü-lüğat-it-Türk‖ə türk dillərində istifadədən çıxmıĢ arxaik sözləri, habelə xalq arasında fəal Ģəkildə iĢlədilən, lakin baĢqa dillərdən keçən alınma kəlimələri daxil etməmiĢdir. Lakin dilin inkiĢafı ilə bağlı həmin sözlərdən də bir çoxu zaman keçdikcə arxaikləĢir, istifadədən çıxır. Həmin sözlərin araĢdırılaraq müasir leksik mənalarının izahına çalıĢılmıĢdır. 3. Əsərdəki müasir Azərbaycan türkcəsində də iĢlənilən sözlərin fonetik xüsusiyyətlərinin araĢdırılması göstərdi ki, yazıldığı dövrdə (və yəqin ki, ondan daha da əvvəllərdə) iĢlədilən türk sözlərinin səslənməsi müasir Azərbaycan dilinə müasir Türkiyə türkcəsindən daha yaxındır. Fikrimizcə, bu məsələnin araĢdırılması da dilin inkiĢaf tarixini izləmək üçün əhəmiyyətli fakt ola bilər. 4. ―Divan‖da verilmiĢ, orta əsrlərin ən dəqiq xəritələrindən biri olan dünya xəritəsində Azərbaycan ərazisi də göstərilmiĢdir. Əsərdən aydın olur ki, müəllif 20 il ərzində bütün Türk diyarını gəzmiĢdir. Yəqin ki, əsərə daxil etdiyi sözləri də bilavasitə gəzdiyi yerlərdən toplamıĢdır. Bu halda Mahmud KaĢğarlının Naxçıvandan da topladığı sözlər olubmu? Bu sual bir qədər qeyri-ciddi görünsə də, ―Divan‖da elə sözlər var ki, indi də Naxçıvanda iĢlədilir. Məsələn: M.K. mayıĢdı (yamĢadı). Er yerke mayışdı: Adam uyuşukluğu nedeniyle yere yapışdı. N.l. ―mayıĢdandı‖ – yerə oturdu, yerə yapıĢdı, canı-dildən əyləĢdi, özünü yerə basdı. ―MayıĢdanma, görək!‖ – özünü yerə basıb oturma! yaxud M.K. qanığ. Neşe, sevinc Beynəlxalq İpək Yolu 86 N.l. ―qanıq verdi (vermədi)‖ – ləzzət verdi (vermədi), tam qane etdi (etmədi) və ya M.K. qanğrıq. Damaq N.l. ―gənrzik‖, damağın ən arxa hissəsi. Bu cür eyni sözlər onlarcadır. AraĢdırmada onların hamısı müqayisə və təhlil obyekti kimi diqqətlə nəzərdən keçirilmiĢdir. Açar sözlər: ―Divani Lüğət- it türk‖, Mahmud KaĢğarlı, Müasir Azərbaycan dili DĠLÇĠLĠK COĞRAFĠYASI VƏ DĠALEKTOLOJĠ ATLAS ƏBÜLFƏZ QULĠYEV AMEA Naxçıvan Bölməsi ebulfezamanoglu@yahoo.com Dilçilik elminin tədqiqi təcrübəsi göstərir ki, müasir dövrdə dilçilik coğrafiyası faktları olmadan dialekt və Ģivələri, dil tarixini öyrənmək və türk dillərinin müqayisəli qrammatikasını yaratmaq mümkün deyildir. Dilçilik coğrafiyası eyni zamanda hansı qrammatik forma və ya sintaktik konstruksiyanın daha sabit, hansının dəyiĢkən olduğunu müəyyənləĢdirməyə imkan verir ki, bu da dil tarixi üçün çox vacibdir. Məlum olduğu kimi, dialekt və Ģivələr tədricən aradan çıxır. Lakin dialekt faktları, məlumatları dialektoloji atlaslarında və ya toplanmıĢ mətnlərdə yaĢadılır. Odur ki, dialektoloji atlas həm də sonrakı araĢdırmalar üçün mötəbər bir mənbə kimi də qiymətlidir. Dialektoloji atlasların əsaasını təĢkil edən dilçilik coğrafiyasının əsas vəzifəsi dil hadisələrinin yayılma arealının, bu yayılma ilə əlaqədar olan problemlərin öyrənilməsindən ibarətdir. Azərbaycan dialektoloji atlası üçün hazırlıq iĢlərinə 1958-ci ildən baĢlanmıĢdır. Bu məsələ üzərində tədqiqat iĢi 30 ildən artıq davam etmiĢdir. Nəhayət, Azərbaycanın dialektoloji atlası‖ əsəri 1990-cı ildə nəĢr olunmuĢdur.Təxminən 126 xəritəni əhatə edən bu atlas keçmiĢ SSRĠ-nin türk xalqları arasında ilk addım, ilk təĢəbbüs idi. Ondan sonra meydana çıxan ən sanballı atlas ―Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası‖ adlanır. Bu dialektoloji atlas üçün müəlliflər heyəti tərəfindən əvvəlcə mükəmməl proqram tərtib edilmiĢ və bu vəsait əldə rəhbər tutulmuĢdur. Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutu və Naxçıvan Bölməsi Ġncəsənət, Dil və Ədəbiyyat Ġnstitutu əməkdaĢlarının birgə hazırladıqları bu atlas üzərində iki ildən artıq hazırlıq iĢləri aparılmıĢ, material toplanmıĢdır. Artıq 250 xəritəni əhatə edən ―Azərbaycaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası‖ adlı fundamental əsər iĢıq üzü görmüĢdür. Tezislər 87 Məruzədə Naxçıvanın dialektoloji atlası timsalında dilçilik coğrafiyası və dialektoloji atlas problemi ətraflı Ģəkildə tədqiq olunub araĢdırılmıĢdır. Açar sözlər: dialekt, dilçilik coğrafiyası, atlas, dil tarixi HACI MƏHƏMMƏD NAXÇIVANĠNĠN ELMĠ-ƏDƏBĠ VƏ KĠTABġÜNASLIQ FƏALĠYYƏTĠ HAQQINDA MÖHSÜN NAĞISOYLU AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu dr_mohsun@yahoo.com Hac Məhəmməd Naxçıvani (1879-1962) dövrünün ən qabaqcıl ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərindən, vətənpərvər ziyalılarından biri olmuĢdur. Bu görkəmli Ģəxsiyyətin geniĢ elmi-ədəbi fəaliyyəti sırasında Qətran Təbrizi və Heyran xanım Dünbüli ―Divan‖larının nadir əlyazma nüsxələri əsasında ilk dəfə nəsrlə hazırlanması xüsusi yer tutur. Bundan əlavə o, Mirzəli Möcüz ġəbüstərinin Ģeirlərini də nəsrə hazırlamıĢ və çap etdirmiĢdir. Hac Məhəmməd Naxçıvani ədəbiyyatĢünaslıqda xüsusi məharət tələb edən və diqqətçəkici məqamlardan sayılan ―maddeyi-tarix‖ləri ilə də məĢhurdur. Hac Məhəmməd Naxçıvaninin digər mühüm bir xidməti onun öz Ģəxsi vəsaiti hesabına müxtəlif ölkələrdən əlyazma kitablarını satın alması və onlar əsasında Təbriz Milli Kitabxanasının təsisində bilavasitə iĢtirak etməsidir. Bu vətənpərvər ziyalı əvvəlcə həmin kitabxananın binasının inĢası üçün yüz min riyal məbləğində pul ayırmıĢ, sonra isə 3700-dən çox nəfis əlyazma nüsxəsi və nadir çap kitablarını ora bağıĢlamıĢdır. Hac Məhəmməd Naxçıvaninin Təbriz Milli Kitabxanasına bağıĢladığı əlyazma kitabları burada ayrıca bir fondda saxlanılır və nadirliyi, böyük əhmiyyəti ilə seçilir. Bu əlyazma kitabları Təbrizdə ayrıca bir kataloq Ģəklində fars dilində üç cilddə nəĢr olunmuĢdur (1969-1974-cü illər). Ümumi sayı 1600-ə yaxın olan həmin əlyazmalar ərəb, fars və türk dillərindədir. Bu böyük əlyazmaĢünas-kitabĢünasın bağıĢladığı əlyazmalar sırasında məĢhur Azərbaycan Ģairlərindən Xaqani ġirvaninin ―Divan‖ı, Nizami Gəncəvinin ―Xəmsə‖si, Məhəmməd Füzulinin türkcə ―Divan‖ı ilə yanaĢı, orta əsr müəlliflərindən Mücirəddin Beyləqani və Salman Savəci, Məczub Təbrizi və Fədai Təbrizinin, Seyid Əbülqasim Nəbati və Mirzə Müslim Qüdsinin əsərləri də elmi dəyəri ilə seçilir. Qeyd edək ki, sonuncu adı çəkilən müəllifin ―Divan‖ının yeganə əlyazma nüsxəsi məhz Hac Məhəmməd Naxçıvaninin hədiyyə etdiyi kitablar sırasında saxlanılır. Bu əlyazmalar içərisində Fədai Təbrizinin doğma ana dilində yazdığı ―Bəxtiyarnamə‖si və XVII əsr Ģairi-mütərcimi Məhəmməd Hüseyn Rəvaninin fars dilindən türkcəyə çevirdiyi Sədinin ―Gülüstan‖ kitabı da nadirliyi ilə seçilir. Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin elmi-ədəbi və kitabĢünaslıq fəaliyyətinin ətraflı tədqiqi məqsədəuyğundur. Açar sözlər: Hac Məhəmməd Naxçıvani, ədəbiyyatĢünaslıq, kitabĢünaslıq, Qətran Təbrizi, Heyran xanım Dünbüli Beynəlxalq İpək Yolu 88 ĠPƏK YOLU ÜSTƏ YENĠ MÜSƏLMAN CULFALARIN YARNMASI HAQQINDA SƏCCAD HÜSEYNĠ University of Mohaghegh Ardabili Islamic Republic of Iran s.hoseini@uma.ac.ir Ulu Ģah Abbasın1604-cü ildə osmanlılara qarĢı apardığı yanıq zəmi siyasəti (yaxıb yandırma taktiki) nəticəsində əski Culfa sakinləri bu qəsəbədən paytaxt Ġsfahana və Ġranın digər yerlərinə köçürüldülər və Təbrizdən Naxçıvana gedən ipək yolunun bu hissəsi boĢaldı. O tarixdən XIX əsrin əvvəllərinə qədər bu əarazi bir dağılmıĢ yer kimi təkcə öz qədim tarixini xatırladırdı. Ġran-Rus döyüĢləri nəticəsində Türkəmənçay müqaviləsi ilə (1828) Araz çayı bir sərhəddə çevirdi. Rusiya və Ġran bu dönəmdə ən yüksək səviyədə olan iqtisadi əlaqələrini elə ipək yolunun əski Culfadan keçən hissəsindən aparırdılar. Sərhəd zonası olmaq və önəmli iqtisadi yol üstə qərar tapmaq, Culfanın bir daha bərpa olmasını tələb edirdi. Bu iĢ iki dövlət əliylə Arazın hər iki tayında reallaĢdı. Beləliklə XIX əsrin ikinci yarısında Yeni müsəlman Culfalar bərpa olundu. Əvvəlcə sərhəd zərurətləri olan qaravulxana, təzkirəxana, gömrük, çaparxana, teleqrafxana, mehmanxana yarandı və dövlət adamları ailələri ilə sakinləĢdilər sonra tacirlər, müsafirlər və digər iĢ adamları yeni müsəlman Culfalarını yaĢamaqlarını münasib gördülər. Rusiya və Ġran dövlətləri həmçinin bu qənaətə çatdılar ki, iqtisadi əlaqələrin inkiĢafının bir yolu Naxçıvandan Təbrizə gedən yolun sahmanlanması ilə mümkündür. Ona görə bu yolu Ģose etməyi və sonralar burada dəmir yol icad etməyi planlayıb gərçəkləĢdirmiĢdilər. Yol salmaq iĢlərində Rusiya qabaqcıl idi və Ġran o zaman iĢə baĢlayırdı ki, Arazın Ģimal hissəsindəki yol Culfaya çatmıĢıdı. Yeni yolların tikilməsi, ipək yolunun güclənməsi və yeni müsəlman Culfaların daha da abadlanmasına səbəb olurdu. Tezisdə birici əl qaynaqlara söykənərək yeni müsəlman Culfaların yaranması tarixi və onların ipək yolunun bu hissəsinin güclənməsi uğrunda apardıqları rol tədqiq olunur. Qaynaqların böyük qismi Ġranda nəĢr olan və Azərbaycan tədqiqatçılarına əl çatmaz fars dilli tarixi kitablar, səyahətnamələr, qəzetlər və arxiv sənədlərinin olması bu yazını Azərbaycan oxucusuna dəyərli edir. Açar sözlər: Culfa, sərhəd, Ġran, Rusiya, ipək yolu, XIX əsr Tezislər 89 XVIII – XX ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ NAXÇIVAN DĠYARINDA PAMBIQ PARÇA ĠSTEHSALI VĠDADĠ MURADOV "Azər-Ġlmə" Xalçaçılıq Mərkəzi azerilme@gmail.com Yüzilliklər boyu özünün yüksək keyfiyyətli və müxtəlif çeĢidli sənətkarlıq məhsulları ilə Ģöhrət qazanmıĢ Naxçıvan diyarı həm də pambıq parça istehsalının mühüm mərkəzlərindən olmuĢdur. Sənətin bu sahəsinin diyarda geniĢ yayılmasının ən baĢlıca səbəblərindən biri pambıqçılığın hələ qədim zamanlardan əhalinin əsas məĢğuliyyət sahələrindən birinə çevrilməsi və onun miqyasının yeni dövrdə daha da geniĢlənməsi idi. Əgər Naxçıvan xanlığının ərazisində ildə orta hesabla 25-30 min pud pambıq istehsal edilmiĢdisə, artıq XIX əsrin sonlarında bu məhsulun istehsalı Naxçıvan qəzasında 42 min puda, ġərur-Dərələyəz qəzasında isə 156.240 puda çatmıĢdı. Diyarda istehsal edilən pambıq qonĢu vilayətlərə və ölkələrə ixrac edilməklə yanaĢı, bölgənin özündə də toxuculuq sənətinin inkiĢafına güclü təkan verirdi. XVIII-XIX əsrlərdə Naxçıvan və Ordubad Ģəhərləri pambıq parça istehsalının əsas mərkəzləri hesab olunurdu. Bu Ģəhərlərdə toxucular həm emalatxanalarda, həm də ev Ģəraitində müxtəlif növ pambıq parça istehsal edirdilər. Pambıq parça toxuyanların sayı Naxçıvan Ģəhərində daha çox olub, XIX əsrin 20-30-cu illərində 40 nəfərə çatırdı. Diyarın Əlincəçay, Naxçıvan və Əylis mahallarının kəndlərində də pambıq parça istehsalı geniĢ vüsət almıĢdı. Arxiv sənədləri əsasında apardığımız hesablamalara görə, bu üç mahalda pambıq parça toxuyanların sayı 300 nəfərdən artıq idi. Lakin Rusiya tərəfindən iĢğal edildikdən sonra Naxçıvan diyarında xam pambıq istehsalı artsa da pambıq parça istehsalı tənəzzülə uğradı. Rusiyada istehsal edilən ucuz fabrik məhsulları ilə rəqabət apara bilməyən yerli istehsalçılar müflisləĢməyə baĢladı. Elə bunun nəticəsi idi ki, XIX əsrin 60-cı illərində Naxçıvan Ģəhərində cəmi 7 nəfər toxucu qalmıĢdı. Naxçıvan diyarında istehsal edilən toxuculuq məhsulları arasında bez parçalar üstünlük təĢkil edirdi. Burada toxunan müxtəlif naxıĢlı çit parçaların dünyada məĢhur olması haqqında Ö.Çələbi məlumat verir. XVIII əsr və XX əsrin əvvəllərində bölgədə təbii ağ rəngdə toxunan çit, mitqal, xam bez və s.dən boyama, qələmkarlıq və basma naxıĢ üsulu ilə müxtəlif növ pambıq parçalar hazırlanırdı. Toxunma texnologiyasına və boyandığı rənglərə görə pambıq parçaların Ģilə, qədək, codana, təfsilə, çadraĢan və s. növlərinin istehsalı daha geniĢ yayılmıĢdı. Açar sözlər:Naxçıvan, sənətkarlıq, məhsul, pambıq, istehsal, çit, mitqal, qələmkarlıq, basma naxıĢ Beynəlxalq İpək Yolu 90 ZENGĠLAN KIZ KALELERĠ AYTEN MEHDĠYEVA Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti ayten-69@mail.ru Azerbaycan'ın sembolü sayılan Kız kaleleri türk halklarının yaĢadıkları bölgede daha yaygındır. Bakü, Nahçivan, Zengilan, ġamahı, Gebele vb. bölgelerde inĢa edilen Kız kaleleri genel özelliklerinin yanısıra, her bir bölgenin kendisine has özelliklerini de açık Ģekilde sergiliyorlar. Bu ise eski inançlar bazında meydana gelen Kız kalelerinin oluĢumunu bölgenin ekonomik ve kültürel iliĢkilerinin geliĢmesinin sonucu olarak değerlendirmeye olanak sağlıyor. ĠĢte ekonomik ve kültürel iliĢkilerin geliĢtirilmesi çeĢitli tarihi anıtların oluĢumu ve geliĢimi için önemlidir. Bu tür anıtlardan biri de Zengilan Kız kaleleridir. Zengilan Kız kaleleri tarihinin araĢtırılması tarihi önem arz ediyor. Öyle ki, Bakü, Nahçivan, ġamahı, Gebele ve b. Kız kalelerinin tarihi belli derecede tetkik edilmiĢtir. Fakat Zengilan Kız kalelerinin tarihi maalesef incelenmemiĢtir. Diğer taraftan, Ermenistan tarafından iĢgal edilmiĢ Azerbaycan topraklarının tarihinin öğrenilmesi bu topraklarda kalan kültürel- tarihi anıtlarımızın tamamen hafızalardan silinmesinin önlenmesine hizmet etmektedir ve her bir tarihçinin ana görevlerinden biridir. Eski Zengezur kazasının içinde bulunan Ģimdiki Zengilan bölgesine dahil olan topraklar tarihi anıtları ile birlikte Azerbaycan'ın tarihi yapılarının bir parçasıdır ve kendisinin zenginliği ile farklılık arz ediyor. Burada eski nekropollar, serdabeler, konut kompleksleri ve burçlar ile birlikte kaleler de vardır. Zengilan kaleleri içerisinde Bartaz, Emirhanlı ve Gumlag köyleri çevresinde Kız kalelerini özel olarak belirtmek gerekiyor. Genel türk tarihi anıtları içerisinde kendine özgü bir yeri olan ve eski inançlarla ilgili oluĢan Zengilan Kız kaleleri Azerbaycan'ın diğer Kız kaleleri ile ortak ve farklı özelliklere sahiptir. Konunun öğrenilmesi sırasında iĢte bu özelliklerin incelenmesi amaç edinmiĢtir. Zengilan Kız kalelerinin tetkiki sırasında tarihi olgu ve belgesel malzemelerin karĢılaĢtırmalı analizi, olayların belirli bir mekanla birlikte karmaĢık Ģekilde, dünya tarihi bağlamında öğrenilmesine ağırlık verilmesi, aynı zamanda ortaçağ kaynakları ve modern dönem araĢtırmalarına referans edilmesi öngörülüyor. Bu zaman elde edilecek sonuçların diğer Kız kalelerinin tetkiki sırasında varılan sonuçlarla karĢılaĢtırılması yapılacaktır. Böylece, tarihe canlı tanıklık yapan kültürel yapılar, aynı zamanda Kız kaleleri zamanla kendi döneminin tarihi olaylarını gelecek kuĢaklara aktarır. Bu açıdan onların tarihinin öğrenilmesi, çeĢitli bölgelerde aynı isimli kalelerin oluĢmasının nedenlerine açıklık getirilmesi ve elde edilen sonuçların karĢılaĢtırılması her zaman günceldir ve ilgi odağı oluyor. Açar sözlər: Kız kalesi, Zengilan, Zengezur, Bartaz, tarihi anıt, sembol Tezislər 91 NAXÇIVANDA TEATRIN FORMALAġMASI VƏ ĠNKĠġAFINDA YERLĠ ZĠYALILARIN ROLU (1905-1920) ƏLĠ QƏHRƏMANOV AMEA Naxçıvan Bölməsi a.qehremanov@yahoo.com Azərbaycan teatrının ayrılmaz, zəngin ənənələrə malik, mühüm qollarından biri olan Naxçıvan teatrı maarif və mədəniyyətin mütərəqqi carçısı kimi hər cür maneələrə baxmayaraq sürətlə inkiĢaf etmiĢdir. O dövrdə teatrı maarifçilik hərəkatından ayrı düĢünmək, təsəvvür etmək mümkün deyildi. Bu mənada yerli ziyalılar xalqın mədəni səviyyəsini yüksəltmək üçün məktəb, mətbuat və teatr kimi üç mühüm sahəyə önəm verirdilər. Ziyalılar teatrı millətin aynası bildiklərindən teatr hərəkatında daha fəal iĢtirak edir, tamaĢaların hazırlanmasına hər cür yardımlar göstərir, bir çoxu da həmin tamaĢalarda aktyorluq edirdilər. Milli oyanıĢda teatrın təsir və təlqinedici gücünün böyük olduğunu bildikləri üçün teatr sənətini ideya və məfkurə silahına çevirib insanları yeni amallar uğrunda mübarizəyə səsləyir, xalqın inkiĢafı üçün maarif və mədəniyyət ocaqlarının açılmasına çalıĢır, hər vəchlə öz ideyalarına sadiq qalırdılar. Birinci rus inqilabından sonra Naxçıvanda da ədəbi qüvvələrin və teatr həvəskarlarının fəaliyyəti geniĢlənir. Həmin illərdə Ģair Əliqulu Qəmküsar (Nəcəfov), istedadlı artist, professor Rza Təhmasib, görkəmli rejissor kimi tanınmıĢ Ģəhər hakimi Böyükxan Naxçıvanski teatrın inkiĢaf etdirilməsi üçün ciddi səy göstərirdilər. Ġyirminci yüzilliyin əvvəllərindən baĢlayaraq naxçıvanlı qadınlar ilk dəfə olaraq dünyəvi təhsilə cəlb olundular. Beləliklə, burada qadınların maariflənməsinin bünövrəsi qoyuldu. Naxçıvanda mədəniyyətin, maarifin, incəsənətin çiçəklənməsinə qadınlar da böyük töhfələr vermiĢlər. Naxçıvan məktəblərində müsəlman qızlar tərəfindən keçən əsrin 10-cu illərindən baĢlayaraq tamaĢalar hazırlanıb göstərildi. O zaman qadın truppasının tamaĢası böyük ictimai əhəmiyyət kəsb edirdi. ġərq qadınının azadlığı uğrunda mübarizəsi böyük müvəffəqiyyət kimi qiymətləndirilirdi. Bu dövrdə Naxçıvan teatrının təkmilləĢməsi sahəsində də müəyyən addımlar atılmıĢdı. Naxçıvanda həqiqi səhnə tərtibatı, rəssam iĢi 1912-ci ildən özünü göstərməyə baĢladı. Ġstedadlı realist rəssam Bəhruz Kəngərli 1912-1918- ci illərdə Naxçıvan teatrında göstərilən tamaĢaların səhnə tərtibatını böyük ustalıqla iĢləmiĢ, səhnəyə lazım olan dekor və pərdələr hazırlamıĢdır. 1917-1920-ci illər Naxçıvan teatrının tarixində ən ağır və məhrumiyyətlərlə dolu bir dövr olmasına–yəni Ġngilis müdaxiləçilərinin, daĢnakların kəskin müqavimət və hücumlarına baxmayaraq ziyalılar böyük Beynəlxalq İpək Yolu 92 iradə və mətanət göstərərək teatrın Ģərəfini qorumuĢ, öz fəaliyyətlərini gah Naxçıvanda, gah da Təbrizdə davam etdirmiĢlər. Ümumiyyətlə, Naxçıvan teatrının 1920-ci ilə qədərki bu dövründə nümayiĢ etdirdiyi tamaĢalarda mövzusundan və janrından, təsvir etdiyi dövrdən asılı olmayaraq həmiĢə dövrün aktual problemlərinə toxunmuĢ, dünya klassiklərinin hesabına da repertuarını zənginləĢdirmiĢdir. Açar sözlər: Naxçıvan teatrı, incəsənət, ziyalı, dramaturgiya, repertuar. MƏHƏMMƏD ƏLĠ NAXÇIVANĠNĠN TƏLƏBƏSĠNƏ VERDĠYĠ ĠCAZƏNAMƏ ZƏKĠYYƏ ƏBĠLOVA AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu abilovazakiya@rambler.ru Hər bir dövrdə olduğu kimi, XIX-XX əsrlərdə də Azərbaycanın alim və mütəfəkkirləri ümümdünya mədəniyyəti xəzinəsinə öz qiymətli töhfələrini ver- miĢlər. Çoxu ilk təhsilini vətəndə aldıqdan sonra elm dalınca Təbriz, Nəcəf, Ġstanbul, Buxara və s. kimi ən məĢhur elm mərkəzlərinə yollanan həmin dövr din xadimləri mükəmməl təhsil aldıqdan sonra bir qismi vətənə qayıdıb islamın daha da intiĢar tapması, islam əxlaqının tərbiyə edilməsi və əqidəsinin möhkəmləndirilməsi üçün islami dəyərləri tədris edən elm ocaqlarında müdərrislik edirdilər. Digər bir qismi isə ya dünyanın müxtəlif ölkələrinə üz tutur, ya da təhsil aldıqları ölkədə qalıb islam dininin inkiĢafında özünəməxsus izlər qoyan müvəffəqiyyətlər qazanırdılar. Belə Ģəxsiyyətlərdən biri də Molla Məhəmməd Əli bin Hacı Xudad Naxçıvani Nəcəfi Ğərvidir. 1852-ci ildə mömin bir ailədə dünyaya göz açan Məhəmməd Əli Naxçıvani ilk təhsilini vətəndə aldıqdan sonra bir müddət Təbrizdə, 1869-cu ildən isə Əhli-beyt elminin mərkəzi Nəcəfül-ƏĢrəfdə Fazil Ġrəvani, Mirzə Məhəmməd ġərəbyani, ġeyx Məhəmməd, Hüseyn Kazimi, Mühəqqiq RəĢti kimi tanınmıĢ alimlərdən bəhrələnmiĢdir. ―Reyhanətül- ədəb‖də alimin haqqında yazılır: ‖Molla Məhəmməd Əli bin Hacı Xudad Naxçıvani Nəcəfi imamiyyə alimlərindəndir. Fiqh, üsul və hədis alimi olmuĢdur. Risalələrində SeyyidüĢ-Ģühədaya dərin hörmət ifadə etmiĢdir‖. Molla Məhəmməd Naxçıvani ―Ġctiməül-umur van- nəhi‖, ―Əl-Ġctimaül-mənqul‖, ―Dəatül-Huseyniyyə‖, ―HaĢiyətü-rəsail və məkasib ġeyx Murtuza Ənsari‖ və s. kimi əsərlərin müəllifidir. Naxçıvaninin bir sıra tələbələri olmuĢdur ki, onlardan biri də haqqında yüksək fikirlər söylədiyi Axund hacı Ağamirzə Əbdülkərim ağa Badkubidir (1867-1961). Əbdülkərim ağa Nəcəfdə təhsil alarkən bu görkəmli alimdən miras məsələlərini öyrənmiĢdir. Naxçıvani Badkubiyə verdiyi icazənamədə yerin-göyün hakimi Allah-Təalaya, Onun Rəsuluna (s) Ģükürdən sonra yazır: ―ġükür və səna olsun Ġmam Zamana. Allah onunla görüĢ gününü yaxınlaĢdırsın. Əmmə bə’d, böyük Tezislər 93 alimlərin ardıcıllarının yaxĢısı, kəramətli fəqihlərin qaymağı, adil, zəki, alim, özünə qarĢı tələbkar, dinin hafizi, onu alçaldanlara qarĢı mübariz, mövlasının əmrinə müti, mərhum Hacı Molla Əhməd Badkubinin əməlisaleh oğlu Axund Molla Əbdülkərim orta həddən baĢlayaraq öz dininin yolunda müvəffəqiyyətini davam etdirmiĢ, inam və etimad yeri olmuĢdur. ġəriət məsələlərində bütün hesablama iĢlərini, o cümlədən, yetimlərin himayəsi, vəsisi olmayanın mirası, xeyriyyə məqsədinə vəsiyyət edilmiĢ malın qorunması, Ģəriət istiqamətlərini əxz etmiĢdir. Çox hörmətli imam əleyhissalamın payını bir daha aĢkarlamıĢdır. Onun Ģəriət sərəncamları keçmiĢ və indiki iĢlərdə nümunəvi bilinir... Onun marağı nəhayətsiz olduğu kimi, hörməti də sonsuzdur.‖ Ərəb-fars dilində olan icazənamə alimin öz xətti ilə yazılmıĢ, sonda içində ―Əl-Abd Məhəmməd Əli‖ sözləri yazılmıĢ dördkünc möhrü basılmıĢdır. Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|