MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
|
ELÇĠN ZAMANOV ―Naxçıvan‖ Universiteti zamanlielcin@yahoo.com Versal konfransı beynəlxalq münasibətlərdə yeni dönəmin baĢlandığını və yeni dünya düzəninin qurulmasında böyük dövlətlərin hərbi –siyasi missiyalarını müəyyən etdi. Dünyanın aparıcı dövlətləri olan ABġ, Ġngiltərə, Fransa,Türkiyə və Almaniyanın Cənubi Qafqazla bağlı siyasi yanaĢmalarında mühüm geosiyasi bölgə rolunu oynayan Naxçıvan hadisələrin gündəmində əsas məsələlərdən birinə çevrilmiĢdi. Azərbaycanın Versal Sülh konfransında olan nümayəndələri də Ermənistan hökumətinin qədim Azərbaycan torpaqları olan Naxçıvan və ġərur-Dərələyəzi, Qafqazda olan Cənub-Qərbi Qafqaz Türk Respublikasını özünə birləĢdirmək niyyətlərinə, daĢnakların bu ərazilərdə törətdiyi zorakılıq aktlarına qarĢı mübarizə aparırdılar. Bu barədə Ə.M.TopçubaĢov avqust ayının 19-da Sülh konfransının sədrinə xüsusi etiraz Tezislər 51 notası təqdim etmiĢdi. Notada göstərilirdi ki, Azərbaycan nümayəndə heyəti respublikanın müstəqilliyini tanımaq barədə Sülh konfransı qarĢısında çıxıĢ edəcəyi günü səbirsizliklə gözlədiyi halda, bizim ölkəmizdə mühüm hadisələr baĢ verir, Sülh konfransının səlahiyyətinə aid olan məsələlərə müdaxilə edilir, Qafqaz Azərbaycanının ərazisi zor gücünə dəyiĢdirilir, əhalisi öz yurdlarından didərgin salınır. Azərbaycan sülh nümayəndə heyəti öz ölkəsindən rəsmi məlumat almıĢdır ki, Qars vilayəti, Ġrəvan quberniyasının Naxçıvan, ġərur- Dərələyəz, Sürməli qəzaları və Ġrəvan qəzasının bir hissəsi Ermənistan Respublikasına birləĢdirilmiĢdir. ABġ və Ġngiltərənin təhlükəli, avantürist siyasi oyunlarına məruz qalan köməksiz Naxçıvanın Çar Rusiyasının devrilməsindən Moskva və Qars müqaviləsinədək hərbi-siyasi istinadgahı və qarantı ancaq Türkiyə oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyənin Azərbaycana siyasi-hərbi dayaq olması, ilk növbədə isə Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ bölgələrinə silahlı yardım göstərməsi iĢi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra daha da fəallaĢdı. Beynəlxalq durumun belə ağır olmasına baxmayaraq Osmanlı Türkiyəsi Azərbaycanın, xüsusilə də Naxçıvanın tarixi taleyinə biganə qalmadı. Naxçıvan öz coğrafi əhəmiyyətinə görə daim Türkiyənin xarici siyasətində önəmli yer tutmuĢdur. Dörd ölkənin qovuĢuğunda yerləĢən Naxçıvan mahalı çox böyük strateji və siyasi əhəmiyyət kəsb etmiĢdir. Türkiyə Azərbaycanda qısa müddət ərzində baĢ verən bir-birilə çox kəskin təzad təĢkil edən ictimai quruluĢ və siyasi sistem dəyiĢikliklərinə baxmayaraq, onun ərazi bütövlüyünün təmin olunmasına hərbi-siyasi yardım göstərərək ―Naxçıvan türk qapısıdır‖(Atatürk) və Naxçıvanla Zəngəzurun Anadolu ilə Azərbaycanı birləĢdirən strateji koridor rolunu oynaması mövqeyinə üstünlük verirdi. Rusiya və Ġran isə həmin bölgələr də daxil olmaqla bütün Quzey Azərbaycanın yenidən ələ keçirilməsinə çalıĢır və buna özlərinin ―tarixi torpaqlarının geri qaytarılması kimi‖ yanaĢırdılar. Naxçıvan və Zəngəzurun strateji əhəmiyyətini nəzərə alan Qərb dövlətləri, ilk növbədə isə Böyük Britaniya və ABġ həmin bölgələrdə nüfuza malik olmağa çalıĢırdılar. Bunun üçün də nəyin bahasına olursa olsun Naxçıvanı ermənilərin idarəsi altına vermək istəyirdilər. O dövrdə bütün millətlərin siyasi taleyini həll edən və Versal konfransında kiçik millətlərin, milli-azadlıq hərəkatlarının siyasi nəticəsi kimi yaranan yeni milli müstəqilliklərin gerçəkləĢdirilməsi və ən baĢlıcası Osmanlı Türkiyəsinin Cənubi Qafqaza yönəlik haqlarının bərabər surətdə qorunmasından danıĢan bu iri dövlətlər təəssüf ki, daha çox ermənilərə siyasi və hərbi dəstək verirdilər. Ermənilər də bu böyük güclərin dəstəyinə arxalanaraq Naxçıvan və çevrəsini iĢğal etməyə çalıĢırdılar. Bütövlükdə Güney Qafqazı, xüsusilə də ġimali Azərbaycanı özlərinin nüfuz dairəsinə keçirməyə, Rusiya və Türkiyəni buradan sıxıĢdırmağa çalıĢan Qərb dövlətləri, ilk növbədə isə Ġngiltərə və ABġ bu dövrdə yaranmıĢ yerli Ģəraitdən istifadə edərək Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində təsirlərini artırmağa cəhdlər göstərirdilər. Bu cəhdlər ermənilərin həmin bölgələri ələ Beynəlxalq İpək Yolu 52 keçirmək niyyətləri ilə üst-üstə düĢdüyündən onlar bir-birlərindən qarĢılıqlı surətdə faydalanmağa çalıĢırdılar. Açar sözlər: Zəngəzur, Naxçıvan, Cənubi Qafqaz, Versal konfransı, ġərur-Dərələyəz, Sürməli NAXÇIVANIN ERKƏN TUNC DÖVRÜ ABĠDƏLƏRĠNDƏN TAPILAN DULUSÇU MƏHSULLARININ XÜSUSĠYYƏTĠ VƏ SEMANTĠKASI TOĞRUL XƏLĠLOV AMEA Naxçıvan Bölməsi x.toqrul@gmail.com Naxçıvanın Erkən Tunc dövrü dulusçuluq sənətini öyrənmək Azərbaycan arxeologiyasında aktual və maraqlı məsələlərdən birini təĢkil edir. Bu dövrdə digər sənətkarlıq sahələri kimi dulusçuluğun inkiĢaf etməsi ilə əlaqədar keramika məmulatlarının hazırlanmasında, biĢirilməsində dəyiĢiklər baĢ vermiĢdir. Dulusçular gildən qablarla yanaĢı müxtəlif məhsullar- ocaqlar, manqallar, heyvan, təkər fiqurları, tokinslər və s. düzəltmiĢlər. Onların hər biri maddi və mənəvi mədəniyyətimizin öyrənilməsində mühüm yer tutur. Gil ocaqlar nalĢəkilli və düzbucaqlı, manqallar dairəvi, təkər modelləri dairəvi, kəsikdə bikonik, orta hissəsi deĢikli formada düzəldilmiĢdir. Gil heyvan fiqurları öküz, at, it fiqurlarından ibarətdir. Bu arxeoloji materiallardan bir qrupunun bənzərləri istər qayaüstü təsvirlərdə, istərsə də həmin dövrün digər arxeoloji materialları üzərində təsvirlərlə oxĢarlığı və semantik cəhətdən bağlılığı vardır. Naxçıvandakı Erkən Tunc dövrünə aid arxeoloji abidələrdən tapılan öküz təsvirləri, oküz burnu formalı qulplar, öküz baĢ formalı ocaqlar və s. bu tip arxeoloji materiallardandır. Naxçıvanın Erkən Tunc dövrü arxeoloji abidələrindən (I Kültəpə, II Kültəpə, Ovçulartəpəsi, Maxta, Ərəbyengicə, ġortəpə və s.) əldə olunmuĢ dulusçuluq məhsulları içərisində gil qablar çoxluq təĢkil edir. Onlar boz, qara və çəhrayı rəngli, cilalı və cilasız düzəldilmiĢdir. Bu qablar mətbəx və təsərrüfat qabları olmaqla iki qrupa bölünürlər. Qabların naxıĢlanmasında oval və ya dairəvi batıqlardan, ziqzaq, "S", formalı iĢarələrdən, buynuz, spiral formalı ornamentlərdən, müxtəlif həndəsi, daraqvari naxıĢlardan və s. istifadə edilmiĢdir. Bu ornamentlər Ön Türk mədəniyətində geniĢ yayılmıĢdır. Onlardan bir çoxu qədim damğaları da simvolizə etmiĢdi. NaxıĢlar çızma, çərtmə, basma, qabartma texniki üsulları ilə vurulmuĢdur. Onlar forma və xüsusiyyətlərinə görə həm yerli, həm də digər mədəniyyətlərlə bağlı əlamətlər daĢıyır. II Kültəpə arxeoloji abidəsindən əldə olunmuĢ ağzının kənarı qalın, relsĢəklində düzəldilmiĢ gil qablar bu tip arxeoloji materiallardan olub ġərqi Anadolunun keramika məmulatları arasında çoxluq təĢkil edir. Naxçıvanın Erkən Tunc dövrü arxeoloji abidələrinin bir qrupundan, o cümlədən Plovdağdan aĢkar olunan keramika məmulatları içərisində elmi ədəbiyyatlarda Tezislər 53 ―camıĢ dərisi rəngli‖ keramika adı ilə tanınan qəhvəyi gilli qablar Giyan, Mussiana və Suzda geniĢ yayılmıĢdır. I Kültəpə, II Kültəpə yaĢayıĢ yerlərindən əldə olunmuĢ üzəri zıqzaq ornamentlərlə naxıĢlanmıĢ gil qabların bənzərləri Cənubi Qafqazın, Ön Asyanın həmdövr arxeoloji abidələrdən tapılmıĢdır. Aparılan araĢdırma nəticəsində sonda onu qeyd etmək olar ki, Naxçıvanın Erkən Tunc dövrü sənətkarlıq sahələri içərisində dulusçuluq özünəməxsus yer tutur. Dulusçuluğun bu dövrdə inkiĢaf etməsi nəticəsində əvvəlki dövrlədən fərqli olaraq məhsulların həm çeĢidləri çoxalmıĢ, həm də keyfiyyəti yaxĢılaĢmıĢdır. Onların forma və xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif olması dulusçu məhsullarının hamısının eyni sənətkarlar tərəfindən düzədilmədiyini, müxtəlif sənətkar emalatxanalarının məhsulu olduğunu sübut edir. Açar sözlər: Naxçıvan, dulusçuluq, keramika, arxeoloji abidələr ORTA ƏSR NAXÇIVAN ġƏHƏRĠ MADDĠ MƏDƏNĠYYƏTĠNĠN BƏZĠ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠNƏ DAĠR (tarixi-etnoqrafik tədqiqat) ASƏF ORUCOV AMEA Naxçıvan Bölməsi orucov_a@mail.ru Orta əsr mənbələrinə əsaslanaraq demək olar ki, Naxçıvan Ģəhəri indiki Ģəhər ərazisinin mərkəzi və cənub hissələrini əhatə etmiĢdir. Naxçıvan Ģəhəri eyni adlı diyarın mərkəzi Ģəhəri idi. Orta əsr ərəb mənbələrində Ģəhərin adı əsasən NəĢəva kimi iĢlədilmiĢdir. Tarixin müəyyən dövrlərində Naxçıvan Ģahlığın və Atabəylər dövlətinin paytaxtı olmuĢdur. XIII əsrin ortalarında Azərbaycanın bir çox Ģəhərlərini gəzmiĢ səyyah Vilhelm Rubruk Naxçıvan Ģəhərinin vəziyyətini təsvir edərkən yazırdı ki, monqollar Ģəhəri demək olar ki, boĢ səhraya çevirmiĢdilər. Monqol iĢğallarının ağır nəticələrinə baxmayaraq Azərbaycanın digər Ģəhərləri kimi, Naxçıvan Ģəhəri də XIII əsrin sonlarından baĢlayaraq tədricən bərpa olunmağa baĢlamıĢdı. Həmdullah Qəzvini (XIV-əsr) Naxçıvan tüməninin 5 Ģəhərinin olduğunu qeyd edir ki, onlardan biri də Naxçıvan Ģəhəri idi. ġəhərin əsas mərkəzi isə indiki Atabəylər memarlıq kompleksinin (Mömünə xatın məqbərəsinin ətrafı- A.O) yerləĢdiyi meydan olmuĢdur. XVI əsrin sonu- XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi-Osmanlı müharibələrində Ģəhər xeyli dağıntıya məruz qalmıĢdı. XVIII əsrin sonu- XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan bölgəsində yalnız iki Ģəhər- Naxçıvan və Ordubad orta əsr Ģəhərləri kimi qalmıĢdı. Naxçıvan Ģəhərində yerləĢən tikililər əsasən yaĢayıĢ evlərindən, inzibati binalardan, məscid və mədrəsələrdən, ticarət obyektlərindən, hamamlardan, mehmanxanalardan ibarət olmuĢdur. ġəhərləri bildirmək üçün ―Ģəhər‖ istilahı Beynəlxalq İpək Yolu 54 ilə yanaĢı, digər istilahlar da, məsələn, ―bələdə‖ (ərəbcə cəm halında ―bəlad‖) iĢlədilirdi. Müasir fars dilində bu istilah kiçik Ģəhərlərə Ģamil edilir. Ancaq bu istila yəni ―bələdə‖ Naxçıvana Ģamil edilməmiĢdir ki, bu da onun nə qədər iri Ģəhər olduğunu bir daha ortaya qoyur. Lakin XV-XVI əsrlərdə bu ad altında yalnız kiçik Ģəhərlər deyil, eyni zamanda siyasi və inzibati mərkəzlər də nəzərdə tutulurdu. Tarixi sənədlərdə XVI əsrdə Naxçıvan Ģəhərinin Qaziyi-cahan, Seyid Hüseyn, ġahab, Qala, Künbəz və s. adlarla bilinən məhəlləri olduğu qeyd edilmiĢdir. Evlərin quruluĢuna gəldikdə isə evlər əsasən bir mərtəbəli, yastı və palçıqdan hörülmüĢdür. Hasarlar isə hündür idi. Suvarma sistemi əsasən iki çay vasitəsi ilə aparılırdı. Səfəvi-Osmanlı müharibələrini nəzərə almasaq Azərbaycanda Ģəhər hə- yatının nəzərə çarpacaq dərəcədə canlanması, Ģəhərlərin, o cümlədən Naxçıvanın ticarət-sənətkarlıq əhəmiyyətinin artması dövrü kimi qiymətləndirilə bilər. Açar sözlər: Naxçıvan Ģəhəri, Monqol iĢğalları, Səfəvi-Osmanlı müharibələri, ġahab, Qala QARABAĞLAR KURQANLARI ELVĠN ƏLĠYEV AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya Ġnstitutu elvinaliyev@yandex.ru Qarabağlar kurqanları Naxçıvan Muxtar Respublikası Kəngərli rayonu ərazisində eyni adlı kəndin təqribən 5 km Ģimal-qərbində, daĢ karxanası və atəĢ meydanı yaxınlığında, el arasında ―Süzgünlər dərəsi‖ adlanan yerdə yerləĢir. Süzgünlər dərəsi 5 ha artıq bir ərazini əhatə edir. Ərazidə müxtəlif ölçülü kurqanlar, daĢ qutu qəbirlər, yaĢayıĢ yeri, daĢdan hörülmüĢ müdafiə səddi qalıqları və s. aĢkar edilmiĢdir. 2014-cü ilin avqust ayında ―ġərur‖ arxeoloji ekspedisiyasının ―Qarabağlar‖ dəstəsi t.ü.f.d. E.H.Əliyevin rəhbərliyi altında abidədə arxeoloji tədqiqatlara baĢladı. Ġlk olaraq bütün ərazi dəstə üzvləri tərəfindən dəqiqliklə nəzərdən keçirildi. Qeydə alınan yaĢayıĢ yerinin, kurqanların, daĢ qutu qəbirlərin, daĢ divar sədlərinin, təyinatı tam müəyyən edilməmiĢ tikililərin GPS vasitəsilə dəqiq koordinatları götürüldü, foto və video çəkiliĢlər aparıldı. Süzgünlər dərəsi ərazisində 20-dən artıq müxtəlif ölçülü kurqanlar qeydə alınmıĢdır. ġərti olaraq ―Qarabağlar kurqanları‖ adını verdiyimiz bu kurqanların əksəriyyəti Süzgünlər dərəsinin Ģimalında, ―AtəĢ meydanının‖ qarĢısında qeydə alınmıĢdır. Dərənin baĢında, Ģimaldan qərbə doğru bir cərgə ilə uzanan kurqanların ən böyüyünün diametri təqribən 20 metrə yaxın, ən kiçiyinin ölçüsü 5 metrə yaxın olmuĢdur. Onların yer səthindən hündürlüyü - Tezislər 55 0,5 metrdən 2 metrə qədər dəyiĢirdi. Kurqanların düzülüĢündə maraqlı bir ardıcıllıq qeydə alınmıĢdır. Demək olar ki, hər bir böyük kurqandan sonra qərbə doğru daha kiçik ölçülü kurqan qeydə alınırdı. Kurqanlar arası məsafə 5-10 metr və daha çox aralığında dəyiĢirdi. Kurqanların böyük əksəriyytinin kromlexləri kənd əhalisi tərəfindən sökülərək fərdi evlərin tikintisi üçün istifadə edilib. Süzgünlər dərəsinin baĢında qeydə aldığımız 12 ədəd kurqandan yerüstü material kimi heç bir maddi mədəniyyət nümunəsi əldə edilmədi. DağıdılmıĢ kurqanlarda belə arxeoloji materiala rast gəlinmədi. Süzgünlər dərəsində qeydə alınan bəzi kurqanlar öz ölçülərinin böyüklüyünə və möhtəĢəmliyinə görə demək olar ki, Naxçıvan ərazisində bənzərinə çox az rast gəlinən bir kurqan tipləridir. Süzgünlər dərəsində iki yaĢayıĢ yeri də qeydə alınmıĢdır. YaĢayıĢ yerlərində dairəvi və dörd künc formada iri və orta ölçülü daĢlardan hörülmüĢ tikili qalıqları qeydə alındı. Yerüstü material kimi, saxsı məmulatı və obsidian parçaları aĢkar olundu. Saxsı parçaları Ovçular təpəsi keramikası ilə çox oxĢarlıq təĢkil edir. 2014-cü ilin avqust-sentyabr aylarında Qarabağlar kəndi ərazisindəki Süzgünlər dərəsində aparılan arxeoloji tədqiqatlardan ilkin gəlinən nəticə ondan ibarətdir ki, abidə çox geniĢ bir ərazini əhatə edir. Burada həm böyük bir yaĢayıĢ yeri, həm də nekropol mövcud olmuĢdur. Yerüstü materiallara və qeydə alınan kurqanların formasına görə ilkin olaraq deyə bilərik abidə ümumilikdə tunc dövrünə aiddir. Açar sözlər: Kurqan, daĢ qutu qəbir, dəfn adəti, kenotaf, Süzgünlər dərəsi, Qarabağlar, Kəngərli rayonu. ERMƏNĠ VANDALLARI TƏRƏFĠNDƏN NAXÇIVAN ƏRAZĠSĠNDƏ DAĞIDILMIġ ĠPƏK YOLU ÜZƏRĠNDƏKĠ TARĠXĠ ABĠDƏLƏR VƏ YAġAYIġ MƏSKƏNLƏRĠ (1918-1920-CĠ ĠLLƏRDƏ) A ZƏR ABASOV Bakı Dövlət Universiteti abasov.azer@mail.ru 1917-1920-ci ilərdə ermənilər tərəfindən azərbaycanlılara qarĢı törədilən qanlı qırğınlar Naxçıvan bölgəsində daha dəhĢətli olmuĢdur. Burada erməni terrorizmi daha vandal xarakter daĢımıĢ, müsəlman-türk əhalisi ilə yanaĢı bir zamanlar Ġpək yolunun inkiĢafına xidmət etmiĢ müsəlman türk memarlığının bir sıra ən möhtəĢəm nümunələri olan tarixi abidələrimiz də dağıdılmıĢdır. Culfa rayonunun Yaycı kəndində qanlı qırğınlar törədən ermənilər kəndin yaxınlığında Araz çayı üzərindəki tarixi körpünü dağıdaraq yerlə-yeksan etmiĢlər. Andranikin dəstəsinin Nehrəmə hücumu zamanı kənd ələ keçirilə Beynəlxalq İpək Yolu 56 bilməsə də yerli əhali üçün ciddi mənəvi əhəmiyyətli abidə sayılan Nehrəm Ġmamzadəsinə ciddi ziyan dəymiĢdi. Erməni vandalları nəinki tarixi abidələrimizi hətta bir zamanlar Ġpək yolu üzərində mühüm yaĢayıĢ məntəqəsi olmuĢ kəndləri, yaĢayıĢ məntəqələrini dağıntılara məruz qoymuĢlar. Ġngilis, fransız müstəmləkəçilərinin əlaltısı olan Andronik bu dövrdə türklərə qarĢı mübarizə pərdəsi altında Naxçıvanın Ģəhər və kəndlərini talan edir, insanları kütləvi Ģəkildə qırırdı. Süst, ÇeĢməbasar, Tumbul və sairə kəndlər məhz Andronikin basqını nəticəsində dağıdılmıĢ, əhalisinin böyük əksəriyyəti isə öldürülmüĢdü. Culfa rayonundakı Yaycı, ġərur rayonundakı Dəmirçi kəndləri məhz belə dağıntıya məruz qalmıĢ kəndlərdən idi. Ümumilikdə, bu dövrdə Zəngibasarda 48, Vedibasarda 118, Dərələyəzdə 74, ġərurda 76 kənddə dağıntılar və yanğınlar törədilmiĢdir. Açar sözlər: Naxçıvan, soyqırım, Ġpək yolu, abidələr, yaĢayıĢ məskənləri QƏDĠM TÜRKLƏR VƏ ĠPƏK YOLU ELVĠN BABAYEV ―Naxçıvan" Universiteti vincent_2063@mail.ru Avropa və Asiya qitələri arasında iqtisadi-ticarət və mədəni əlaqələrin təmin olunmasında mühüm rol oynamıĢ «Qədim Ġpək yolu» türk xalqlarının da iqtisadi, siyasi və mədəni inkiĢafına böyük təsir göstərmiĢdir. «Böyük Ġpək Yolu»nun beynəlxalq əhəmiyyəti VII-X əsrlərdə, ərəb-müsəlman dövlətinin Çin və Hindistandan tutmuĢ Ġspaniyayadək geniĢ bir ərazini öz hakimiyyəti altında birləĢdirdiyi dövrdə daha da artır. Vahid dövlət tərkibində birləĢmiĢ müxtəlif xalqların ümumsiyasi və dini-mədəni ünsiyyətə cəlb olunması daxili və beynəlxalq ticarətlə yanaĢı baĢ verirdi. Orta Asiya türklərinin o dövr həyatı haqqında tədqiqat aparmıĢ akademik V.V.Bartoldun yazdığına görə ―müsəlman mədəniyyətinin ticarət əlaqələri vasitəsilə dinc yolla yayılması türklərin taleyinə müsəlman silahının uğurlarından daha artıq təsir göstərmiĢdir‖. ―Böyük Ġpək yolu‖ Azərbaycanın, ümumiyyətlə bütün Türk dünyasının iqtisadi, siyasi və mədəni inkiĢaf tarixində silinməz izlər qoymuĢdur. Türk dünyasının ayrılmaz hissəsini təĢkil edən Azərbaycan da "Qədim Ġpək yolu" nun fəaliyyətində mühüm rol oynamıĢdı. Qədim türk xalqlarının tarixini tədqiq edən L.Qumilyov isə yazırdı ki, 563-cü ildə Yan Tszyan türkyutlarla münaqiĢəyə girərək öz siyasətinin istiqamətini dəyiĢməyə çalıĢdı. O, öz niyyətini belə əsaslandırırdı: «Türkyut döyüĢçüləri nə mükafat, nə də cəzaya əhəmiyyət verirlər, öz rəislərinə lazımınca hörmət göstərmirlər, əksəriyyəti qayda-qanunu gözləmir. Onları idarə etmək çox çətindir. Buradan da aydın görünür ki, türkyutların qüdrəti haqqında Tezislər 57 danıĢılanların çoxu əsassızdır. Bu yolla yalnız türkyut elçilərinin hökumət tərəfindən səxavətlə mükafatlandırılmasına nail olmaq istəyirlər. Bunu da o ümidlə edirlər ki, türkyutların yanına yolları düĢsə, öz muzdlarını alsınlar. Saray yalan məlumatlar alır, hərbi rəislər isə ilk Ģaiyələri eĢidən kimi qorxuya düĢürlər. DüĢmənlərimiz yalnız zahirən cəsarətli görünürlər, əslində isə onların öhdəsindən gəlmək o qədər də çətin deyil. Ġndi isə mənim fikrimcə, həm köhnə, həm də təzə elçilərin hamısının boynunu vurmaq lazımdır». N.V.Piqulevskaya daim türklərin Ġpək yolu ticarətini baĢqa Ģəkildə, həm də mənim fikrimcə, qeyri-inandırıcı Ģəkildə izah edir. O, belə hesab edir ki, «hələlik yarımköçəri (? — L. Q.) vəziyyətdən çıxmayan türklər geniĢ ticarət mübadiləsinə meyl göstərmirdilər, yalnız öz təbəələrinin - soqdiyalıların təzyiqi ilə onlar Ġrana Maniaxın baĢçılığı ilə səfirlik göndərməyə razı oldular. Əslində isə məhz köçəri türkyutlar Çindən ipək qoparmağı bacarırdılar və həmin parça ilə soqdiyalıları təchiz edirdilər. Çünki çinlilər müharibəsiz lazımi miqdarda ipək vermirdilər. Hətta onlar ipəyi satmağa razı olsaydılar belə, ona soqdiyalılar və iranlılar satıb qazanc götürmək nədir, heç özləri ala bilməzdilər. Türkyutlar Çin ipəyini xərac və hərbi qənimət Ģəklində aldıqlarından onu soqdiyalılara dəyər-dəyməzinə satırdılar, buna görə də onların ticarəti gəlirli olurdu. Açar sözlər: türklər, ―Böyük Ġpək yolu‖, inkiĢaf, L.Qumilyov, tarix QƏDĠM ĠPƏK YOLU VƏ ONUN UĞRUNDA MÜBARĠZƏ (VI ƏSR ĠRAN-BĠZANS-GÖYTÜRK MÜNASĠBƏTLƏRĠ ƏSASINDA) ƏLĠ FƏRHADOV AMEA Azərbaycan Milli Tarix Muzeyi ali_farhadov@yahoo.com VI əsrdə də qədim beynəlxalq Ġpək yolu ticarəti ənənəvi yolla davam edirdi. Çindən gələn karvanlar Orta Asiyada dincəlirdilər. Burada ən böyük düĢərgələr Çinin KaĢğar və Orta Asiyadakı Paykənd Ģəhərləri idi. Buradan yol Xorasandan keçib Rey və Həmədana, habelə Bizans qalası Nizibdən keçib Suriya və Konstantinopola gedirdi. Ticarət olduqca gur və gəlirli idi, lakin o natural təsərrüfat Ģəraitində yaĢayan xalq kütlələrinə deyil, zinət Ģeylərinə daha çox ehtiyac duyan yuxarı təbəqəyə xidmət edirdi. Çin əyanları Ġrandan öz xanımları üçün bahalı sürmə alırdılar. Babil xalıları da nadir mal sayılırdı. Nəhayət Çinə Suriya daĢ-qaĢları, Qırmızı dənizdən çıxarılmıĢ mirvari, mərcan, Suriya və Misirdən parçalar gətirilirdi. Lakin ən mühüm ticarət malı ipək idi. Bizansın ipəyə ehtiyacı hədsiz idi, sarayın və əyanların ehtiyaclarından baĢqa, xüsusən muzdlu qoĢun tutulmasında ipəkdən valyuta kimi istifadə olunurdu. VI əsr Ġran, Bizans və Göytürk münasibətləri böyük iqtisadi və ticari mənfəətlərə sahib olan Ġpək yolu üzərindəki Ģəhər və vilayətləri nəzarətdə saxlamaq məqsədi üzərində qurulmuĢdu və bu uğurda aparılan müharibələr Beynəlxalq İpək Yolu 58 böyük dövlətlər arası əlaqələrin əsasını təĢkil edirdi. ġərqi Roma (Bizans) imperiyası dünya hakimiyyəti iddiasında olub hədsiz ipəyə ehtiyac hiss edirdi. Lakin Bizansı ipəklə təmin edən yol Ġrandan keçirdi. Sasanilər isə qiymətləri daim qaldırmağa çalıĢırdılar. Ġran ipəyin qiymətinin bahalaĢmasına çalıĢırdı ki, bu vasitə ilə Bizansdan daha çox pul qopartsın, bu sayədə onu hərbi və iqtisadi baxımdan zəiflətsin. Mal dövriyyəsinin artması Ġran üçün sərfəli deyildi, çünki qiymətlər nə qədər yüksək olsa da Bizans ipəyi Avropada satmaqla ziyanını ödəyirdi, əldə edilən gəlir isə hərbi potensialı artırmağa imkan verirdi. Buna görə də Ġran ipək ticarətinə ciddi məhdudiyyət qoyur, qiymətləri artırmaqla bərabər, Qərbə aparılan ipəyin miqdarının artmasına da mane olurdu. Təbii ki, Bizans ipəyə artıq pul verməklə rəqibi Ġranın güclənməsinə imkan yaratmaq istəmirdi. Lakin Ġrandan olan iqtisadi asılılığa son verə bilmirdi. Ġqtisadi mübarizə bu imperiyalar arasında hərbi əməliyyatlarla nəticələndi. Göktürk dövləti də bu münaqiĢələrdə bəzən Ġranla, bəzən Bizansla toqquĢmalı olurdu. Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|