MÜNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
Açar sözlər: Böyük Ġpək yolu, ədəbi inkiĢaf, Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani, Kəmaləddin Naxçıvani, Əsədi Tusi, Qətran Təbrizi
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
|
Açar sözlər: Böyük Ġpək yolu, ədəbi inkiĢaf, Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani, Kəmaləddin Naxçıvani, Əsədi Tusi, Qətran Təbrizi Ġ.HÜSEYNOVUN "MƏHġƏR" ROMANINDA TARĠXĠ ġƏXSĠYYƏTLƏRĠN BƏDĠĠ OBRAZI BƏXTĠYAR ƏSGƏROV Bakı Dövlət Universiteti ndn-2009@mail.ru Tarixi Ģəxsiyyətlərin bədii obrazının yaradılmasında sənədlərdən və mənbələrdən istifadə romanların yazılmasında əsas Ģərtlərdən biridir. KeçmiĢə müraciət edərkən yazıçı tarixi mənbələrə müraciət edir; lakin mənbələrdə də müxtəliflik olduğundan yazıçı, eyni zamanda, bədii təxəyyülə də meydan verir. Bu iki cəhətin tarixi romanlarda Ģəxsiyyətlərin obrazının yaradılmasında paralel Ģəkildə çıxıĢ etməsi obrazın mükəmməlliyini də müəyyən edir. Bəzən isə hər hansı tarixi Ģəxsiyyət haqqında məlumatlar az olduğu üçün yazıçı daha çox bədii təxəyyülə meyl edir. Lakin romanın baĢ qəhrəmanının Ģair, yaxud fikir adamı olması yazıçının iĢini bir qədər də asanlaĢdırır. Daha doğrusu, əsərin baĢ qəhrəmanının Ģair (burada, Nəimi, yaxud Nəsimi) olması yazıçının təsviretmə imkanlarını geniĢləndirir. Çünki Ģairin həyatı, dünyagörüĢü, xarakteri haqqında yazıçının tarixi sənədlərlə yanaĢı, onun bədii əsərlərindən də məlumat toplaması imkanları artmıĢ olur. Lakin sovet dövründə yazılmıĢ tarixi romanların əksəriyyətinin baĢ qəhrəmanının Ģair olması yazıçının iĢini asanlaĢdırmaqla yanaĢı, romanın xarakterini, süjet xətti və konfliktini də məhdudlaĢdırırdı. Sosialist realizmində tarixi romanların baĢ qəhrəmanının Ģair olmasının səbəbləri içərisində isə siyasi motivlər baĢlıca yer tuturdu. Çünki qədim tarixə malik Azərbaycanın, yaxud Sovetlərə daxil olan baĢqa xalqların tarixinin qədimliyindən, sərkərdələrindən və qədim dövlətçilik tarixindən bəhs etmək üçün mərkəzin-Moskvanın icazəsi lazım olurdu. Bu səbəbdən də uzun müddət Azərbaycan tarixi romanlarının baĢ qəhrəmanı Ģairlər olurdu. Nizami Gəncəvi, Tezislər 127 ġah Ġsmayıl Xətai, Mirzə ġəfi Vazeh, Seyid Əzim ġirvani, Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət və baĢqalarının tarixi roman qəhrəmanı kimi müəyyənləĢməsi də buradan irəli gəlirdi. Hətta bir neçə romanda həm Ģah, həm də Ģair olan ġah Ġsmayıl Xətainin obrazı yaradılsa da, aparıcı xətti onun sərkərdəliyindən çox Ģairliyi təĢkil etmiĢdir. Ġ.Hüseynovun tarixi romanının özünəməxsus xüsusiyyətləri içərisində tarixi mənbələrdən yaradıcı Ģəkildə istifadə etmə baĢlıca yer tutur. Yazıçı tarixi Ģəxsiyyətlərin obrazını yaradarkən salnamə və mənbələrlə yanaĢı, onların yaradıcılığına da müraciət etmiĢ, bədii düĢüncəsindən maksimum yararlanmağa çalıĢmıĢdır. Buna görə də Ġ.Hüseynovun tarixi Ģəxsiyyətləri daha canlı çıxmıĢ, bədii təxəyyüllə tarixi kontekst paralel Ģəkildə çıxıĢ etmiĢdir. Açar sözlər: tarixi Ģəxsiyyət, ədəbi qəhrəman, təxəyyül, müasir dövr NAXÇIVAN DĠALEKTĠNDƏ FRAZEOLOJĠ BĠRLƏġMƏLƏR NURAY ƏLĠYEVA AMEA Naxçıvan Bölməsi naliyeva22@mail.ru Dialekt və Ģivələrimizdə iĢlənən, ədəbi dilimizdən müəyyən dərəcədə fərqli olan frazeoloji vahidlərin öyrənilməsi sahəsində ilk addımlar atılmıĢdır, lakin bu sahədə görülməli iĢlər hələ də çoxdur. Naxçıvan dialekt və Ģivələrinin də frazeologiyasının öyrənilməsi bu baxımdan maraqlı və lazımlıdır. Frazeologiya sözü həm dildə olan məcazi məna daĢıyan sözlərin məcmusunu, həm də bu qrup sözlərin qrammatik və leksik xüsusiyyətlərindən bəhs edən dilçilik elminin bir sahəsini ifadə edir. Ümumxalq dilinin frazeologiyası müxtəlif ictimai-iqtisadi amillərin meydana çıxmasını aydın Ģəkildə əks etdirir. Frazeoloji vahidlər tərkibcə sabit və obrazlılıq xüsusiyyətlərinə malik olduğundan onlar dildə əsrlər boyu öz mənasını itirmədən yaĢaya bilir. Bu vahidlərdə sözlər elə birləĢir ki, onları bir- birindən ayırmaq, birini baĢqası ilə əvəz etmək və ya hər sözü müstəqim mənada düĢünmək olmur. Onları baĢqa dillərə olduğu kimi tərcümə etmək də olmur. Ədəbi dilin lüğət tərkibində olduğu kimi, Azərbaycan dili dialekt və Ģivələrinin cənub qrupuna daxil olan Naxçıvan dialektinin lüğət tərkibi də yuxarıda qeyd etdiyimiz xüsusiyyətləri özündə cəmləĢdirən sabit söz birləĢmələri-frazeoloji vahidlərlə zəngindir. Ədəbi dilmizdə frazeologiya dilçiliyimizin bir sahəsi kimi müəyyən qədər öyrənilsə də, dialekt və Ģivələrimizin frazeologiyasının hələ də ciddi tədqiqata ehtiyacı var. Onu da nəzərə alsaq ki, bu cür Ģivə xarakterli sabit söz birləĢmələri əsasən yaĢlı nəslin nitqində qorunub saxlanır, onların toplanıb tədqiq olunması bu gün olduqca əhəmiyyətlidir. Ədəbi dildə, digər dialekt və Ģivələrimizdə olduğu kimi, Naxçıvan dialektinin də lüğət tərkibi frazeoloji vahidlərlə zəngindir. Frazeoloji Beynəlxalq İpək Yolu 128 vahidlərin aĢağıdakı növləri vardır: idiomlar, ibarələr, hikmətli sözlər, atalar sözləri, zərbi-məsəllər. Naxçıvan dialektinin frazeologiyasını araĢdıraraq belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, Azərbaycan dilinin digər dialekt və Ģivələrində olduğu kimi, burada da sabit birləĢmələr geniĢ Ģəkildə iĢlənir. Bu birləĢmələr həm ədəbi dildə, həm də baĢqa dialekt və Ģivələrimizdə iĢlənən birləĢmələrdən müəyyən cəhətdən fərqlənir. Bu fərqlər adət-ənənə ilə, yerli Ģəraitlə (istər təbii, istərsə də ictimai Ģəraitlə), həmin yerdə yaĢayan adamların məĢğuliyyəti ilə, təsərrüfat formaları ilə, müəyyən ərazi yaxınlığı ilə bağlıdır. Açar sözlər: Naxçıvan dialekti, frazoloji birləĢmə, Ģivə, ümumxalq dili NĠZAMĠNĠN “XOSROV VƏ ġĠRĠN” ƏSƏRĠNDƏ AZƏRBAYCAN ATABƏYLƏRĠ ƏZĠZAGA NƏCƏFOV AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu azizaga.necefov@mail.ru Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə ―Nizami dövrü‖ kimi daxil olan XII əsr dünya tarixində qanlı, keĢməkeĢli, eyni zamanda öz əzəməti ilə fərqlənən bir yüzillikdir. Tarixi faktları yan-yana düzdükdə bir həqiqət meydana çıxır ki, məhz bu ərəfədə dünyanın taleyini həll edən iki böyük qüvvəyə – xristian Qərb dünyası və müsəlman ərəb aləminə qarĢı dura biləcək yeni bir super güc – türk faktoru tarix səhnəsinə daxil olur, ġərqdən Qərbə uzanan, Asiya və Avropa arasındakı iqtisadi zonaya nəzarət etməyə baĢlayır. Tarixə ―Böyük Ġpək yolu‖ adı ilə daxil olan qədim ticarət xətti üzərində yerləĢən ġirvan, Gəncə, Naxçıvan kimi Ģəhərlərin təkcə iqtisadi rifahı yüksəlmir, eyni zamanda burada elm, incəsənət və poeziyada da inkiĢaf nəzərə çarpır. Azərbaycanda intibah mədəniyyətini Ģərtləndirən amillərdən biri isə məhz regiondakı türk hegemonluğu olur. XI-XII əsrlərdə Roma Papası II Urbanın fitvası ilə Beytülmüqəddəsi – Yerusəlimi ―kafir‖ müsəlmanlardan xilas etmək devizi altında əslində ġərqin misilsiz nemətlərinə sahib olub, iqtisadi yüksəliĢ əldə etməyə can atan Avropa iĢğalçılıq yürüĢlərinə baĢlamıĢdı. Məlumdur ki, bu qüvvənin qarĢısını alan isə məhz türklər oldu. Böyük Azərbaycan Ģairi, XII əsr intibah dövrünün dühası Nizami Gəncəvinin də göstərdiyi kimi, türkün hökmü, ədaləti gündoğandan günbatanadək yayıldı. Bu yenilməz qüvvənin dayaqlarından biri və bəlkə də zamanında ən möhkəmi olan Atabəylər özündən sonrakı dövlətçilik ənənəsinin möhkəm təməllər üzərində uzun müddət dayanmasına təminatçı oldu. Sözsüz ki, onların bu möhtəĢəmliyinə, elmə, sənətə, Ģeirə hamilik etməsinə Ģərait yaradan əsas Tezislər 129 amillərdən biri də imperiyanın əsas ticarət yollarına, mal dövriyyəsi və bazarlara nəzarət etməsi idi. Bu mürəkkəb siyasi vəziyyətdə Qafqaz–ġərqin qapısı Azərbaycan mövcud duruma diplomatik yanaĢmanın ən unikal nümunəsini nümayiĢ etdirməklə, nəinki müharibə meydanına çevrilərək məhv olmaq, iqtisadiyyat bazarında böyük Ģəhərlər qarĢısında ərimək təhlükəsindən xilas oldu, öz əlveriĢli geosiyasi mövqeyindən istifadə edərək eyni zamanda mədəni inkiĢafa da nail ola bildi. Nizaminin ―Xəmsə‖yə daxil olan rəsmi giriĢlərində erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda mövcud olmuĢ dövlətlərin iqtisadi qüdrəti, əzəməti, siyasi nüfuz dairəsi haqqında poetik dillə olsa da, geniĢ məlumat əldə etmək olur. Bu, eyni zamanda Atabəylərin, onların iqtisadi mərkəzi, inzibati paytaxtı Naxçıvanın da hərtərəfli inkiĢafının əbədi olaraq tarixlərdə əksidir. Açar sözlər: ―Böyük Ġpək yolu‖, Nizami Gəncəvi, ―Xəmsə‖, Atabəylər dövləti NAXÇIVANDA ƏDƏBĠ ĠNKĠġAF (1900-2000-ci illərdə) NÜġABƏ MƏMMƏDOVA “Naxçıvan‖ Universiteti n.memmedova@nu.edu.az Tarixin bütün dövrlərində Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında Naxçıvan xüsusi rol oynamıĢ, bu qədim bölgə zaman-zaman görkəmli Ģəxsiyyətlər yetirmiĢdir. Azərbaycan ədəbiyyatının tərkib hissəsi kimi Naxçıvanda yaranan ədəbiyyat da öz çəkisi ilə seçilmiĢdir. Buna səbəb Naxçıvanın Ģərqlə qərbin qovĢağında yerləĢməsi, böyük karvan yollarını, ipək yolu magistralını əhatə etməsi, daim xarici təzyiqlərə sinə gərməli olması Naxçıvanda bu günkü zəngin ədəbi-ictimai mühiti formalaĢdırmıĢdır. Bu gün keçilmiĢ yola nəzər salmaq, Naxçıvanda yaĢayan ayrı-ayrı yazıçıların yaradıcılıqlarını tədqiq etmək, ideya-sənətkarlıq məziyyətlərini ümumiləĢdirmək və qiymətləndirmək olduqca aktual məsələlərdən biridir. Naxçıvan diyarı ta qədimdən zəngin ədəbi ənənələrə malikdir. Belə ki, Naxçıvan bölgəsi ilə səsləĢən süjetlərə və yer adlarına ―Kitabi Dədə Qorqud‖ dastanlarında da rast gəlmək mümkündür. Orta əsrlərdə də yaĢamıĢ bir çox Ģair və yazıçılar Naxçıvanda yazıb yaratmıĢlar. Ədəbi mənbələr Naxçıvan ədəbi mühitinin XIII əsrdə də zəngin olduğunu təsdiqləyir. Bu ədəbi mühit Azərbaycan ədəbiyyatına bir sıra tanınmıĢ alim, yazıçı, Ģair və ədiblər bəxĢ etmiĢdir: Kəmaləddin Naxçıvani, Nəsrəddin Tusi, HinduĢah Məhəmməd, Fəxrəddin Naxçıvani və.s. Sonrakı dövrlərdə də Naxçıvan ədəbi mühiti yeni ədəbi simalarla daha da zənginləĢmiĢdir. Mürəkkəb və ziddiyyətli hadisələrlə zəngin olan XX əsr tariximizin əhəmiyyətli mərhələsini təĢkil etdiyi kimi Beynəlxalq İpək Yolu 130 Naxçıvan ədəbi mühitinə də böyük təsir göstərmiĢdir. Çünki bu dövrdə ədəbiyyatımız da özünəməxsus inkiĢaf yolu keçmiĢdir. Dövlət müstəqilliyimizin bərpasına qədər problemlərə milli müstəvidən yox, ideoloji müstəvidən yanaĢılması bir sıra həqiqətlərin pərdələnməsinə Ģərait yaratmıĢdır. Bu yönümdən XX əsr Naxçıvan ədəbi mühiti ədəbiyyatĢünaslıqda geniĢ tədqiqat obyektinə çevrilmiĢdir. Məlumdur ki, əsrin əvvəllərində müstəmləkə buxovlarından azad olan Azərbaycanda Demokratik Respublika qurulmuĢ, sonralar yenidən Vətənimiz iĢğal olunmuĢ və nəhayət, böyük tarixi nailiyyətimiz olan dövlət müstəqilliyimiz bərpa edilmiĢdir. Coğrafi vəziyyətinə görə bu hadisələr Naxçıvanda daha dramatik və gərgin olmuĢ, təbii ki, bütün bunlar da bölgənin ədəbi mühitində dərin izlər buraxmıĢdır. Ədəbiyyatımızın yaradıcılıq təcrübəsi təsdiq edir ki, müasir həyatla yanaĢı, xalqın tarixi keçmiĢi də bədii sözün qüdrəti ilə mənalandırılmıĢdır. Naxçıvan ədəbi mühitinin əsas istiqamətləri də cəmiyyətin inkiĢafı ilə Ģərtlənən mənəvi tələblərdən doğmuĢ, uzunillik axtarıĢ və yüksəliĢ yolu keçmiĢdir. Açar sözlər: Naxçıvan ədəbi mühiti, dövlət müstəqilliyi, bölgə, tarix, ədəbiyyatĢünaslıq XIX ƏSR NAXÇIVAN ƏDƏBĠ MÜHĠTĠ NURLANA ƏLĠYEVA ―Naxçıvan‖ Universiteti n.memmedova@nu.edu.az XIX yüzilliyin sonu, XX yüzilliyin əvvəlində Azərbaycanda sosial- mədəni vəziyyətin əsas göstəricisi və mühüm keyfiyyəti maarifçilik ideyalarının yüksəliĢi və əməli hərəkata çevrilməsidir. Maarifçilər ictimai əsarətdən qurtuluĢ yolunu yeni əxlaqi ideyalar irəli sürmək, əhalini elmi biliklərlə silahlandırmaqda görürdülər. Ona görə də onların əsas iĢi teatr, məktəb açmaq, mətbuat və ədəbiyyatın rolunu dəyərləndirməklə, mətbəə təĢkil etmək, qəzet çıxarmaq, kitab nəĢr etmək idi. Maarifçilər milli ruhlu vətəndaĢlar tərbiyələndirmək uğrunda mübarizənin əsasında bunların rolunu mühüm hesab edir və bu iĢlərin həyata keçirilməsi üçün ciddi Ģəkildə çalıĢırdılar. Maarifçilik ideyaları XIX yüzilliyin 20-ci illərindən yaranmağa baĢlamıĢ, sonralar daha sürət və vüsətlə inkiĢaf etdirilmiĢdir. Ədəbi mühitlər içərisində ideya-məram yüksəkliyi və üzvlərinin sayca zənginliyi ilə seçilən XIX yüzil Naxçıvan ədəbi mühiti diqqəti çəkən və maraqlı bir tarixi dövrü səciyyələndirməyə qüdrəti yetən mühit kimi maraqlıdır. Sözügedən dövrdə həm Naxçıvanın özündə, həm də onun mühüm bir bölgəsi olan Ordubadda fərqli janrlarda qələmini sınayan, məĢhur Azərbaycan yazarlarının dəyərli əsərləri ilə müqayisə edilə biləcək səviyyədə maraqlı əsərlər Tezislər 131 yazan iyirmidən artıq sənətkar bu mühiti təmsil edərək xalqımıza məxsus olan ədəbiyyatın zənginləĢməsinə, maarifçiliyin inkiĢafına yüksək səviyyədə kömək etmiĢlər. Sənətkarı zaman və mühit yetirir. Sözsüz ki, sənətkarların parlamasında ədəbi mühitlərin böyük rolu vardır. Bu baxımdan, XIX yüzil Naxçıvan ədəbi mühiti də xüsusi özəlliklərə malikdir. Əslində, bu mühit geniĢ mənada Naxçıvan ədəbi mühitidir. XIX yüzillikdə Naxçıvan ədəbi mühitində yetiĢən sənətkarlar içərisində Heyran xanım Kəngərli-Dünbüli və Qönçəbəyimin adlarını xüsusilə qeyd edə bilərik. Öz yaradıcılığında nakam məhəbbət və qadın hüquqsuzluğundan bəhs edən, böyük Füzulinin davamçısı kimi tanınan Heyran xanımın, Azərbaycan- Qərb mədəni əlaqələrində rolu olan Ģairəmiz Qönçəbəyimin Naxçıvan ədəbi mühitində özünəməxsus yeri vardır. Açar sözlər: ədəbi mühit, sənətkar, maarifçilik, Naxçıvan, Ordubad, lirika NAXÇIVAN ġAĠRƏSĠ QÖNÇƏBƏYĠM ƏKRƏM HƏSƏNOV AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu garibekrem@hotmail.com Naxçıvan bölgəsi tarix boyu öz hüdudlarında qapanıb qalmamıĢ, bütün Azərbaycanın, o cümlədən Yaxın və Orta ġərqin, XIX-XX əsrin əvvəllərində isə Rusiyanın həyatının müxtəlif sahələrində dərin iz qoymuĢ müxtəlif sahələrə aid Ģəxsiyyətlər yetirmiĢdir. Naxçıvanın bir parçasına çevrilmiĢ həmin insanlar, onun müxtəlif sahələrinə, xüsusi ilə ədəbiyyatına da əbədi daxil olmuĢdur. Belə Ģəxsiyyətlərdən biri də XIX-XX əsrdə Azərbaycanın gözəl, dilbər guĢələrindən biri olan Naxçıvanda istedadlı, dünyaca məĢhur olan Ģairlər arasında daha çox tanınan Qönçəbəyim olmuĢdur. Qönçəbəyim Naxçıvanın sonuncu xanı olan Ehsan xanın qızıdır. 1837-ci ildə Naxçıvanda açılmıĢ rus məktəbinə daxil olmuĢ, rus və fars dillərini öyrənmiĢ, ġərq ədəbiyyatına maraq göstərmiĢdir. "Qönçeyi-ülfət" ədəbi məclisinin iĢtirakçılarından olmuĢdur. "Bəyim" təxəllüsü ilə lirik Ģeirlər yazmıĢdır. "ġahzadə Ġbrahim" dastanına daxil edilən və Bəyimin dilindən deyilən Ģeirlərin bir qisminin ona aidliyi ehtimal olunur. Ehsan xanla tanıĢ olan gürcü Ģairi N.BarataĢvili Naxçıvanda ikən onunla görüĢmüĢ (1845), yaradıcılığı ilə maraqlanmıĢ, ona Ģeir həsr etmiĢ ("Qoncabəyimin nəğməsi"), bir Ģeirini gürcü əlifbası ilə köçürərək, tərcümə olunmaq üçün Tiflisə göndərmiĢdir. O, həmin Ģeirin məclislərdə oxunması üçün xanəndə Səttara və Ģəkili Cəfərə verilməsini məsləhət görmüĢdü. Ġ.K.Yenikolopovun yazdığına görə, BarataĢvilinin ondan tərcümə etdiyi bir Ģeiri xanəndə Səttar gürcü dilində ifa etmiĢdir. Açar sözlər: Naxçıvan, ədəbi mühit, Qönçəbəyim, XIX əsr Beynəlxalq İpək Yolu 132 NAXÇIVAN ƏDƏBĠ MÜHĠTĠNDƏ TARĠXĠ POVEST: PROBLEMLƏR, PERSPEKTĠVLƏR, GÖZLƏNTĠLƏR ƏLĠ HƏġĠMOV AMEA Naxçıvan Bölməsi aliheshim@yahoo.com Nəsrin ümdə vəzifəsi yazıldığı dövrün reallıqlarını dolğunluğu, reallığı ilə əks etdirməkdir. Orta əsrlərdən bəri mövcud olan, XX əsrdə özünə geniĢ auditoriya qazanan nəsrin roman, povest kimi janrları sovetlər dönəmində özünəməxsus inkiĢaf tempi, mövzu axtarıĢları, ideya istiqamətləri, sosialist- realizmin tələblərinə uyğunluğu ilə ədəbiyyatĢünaslığın tarixinə həm də ona görə yazıldı ki, bu əsərlərdə yetmiĢ il xalqın həyatı öz əksini tapmıĢdı və bu gün həmin əsərlər həm də yaĢanmıĢ tariximizin parçasıdır. Nəsrin əhəmiyyətli qismini təĢkil edən tarixi mövzulu əsərlər də tariximizi öyrənmək zərurətindən irəli gələrək yaranmaqda idi. Azərbaycan ədəbiyyatının tərkibində özünəməxsus yeri olan Naxçıvan ədəbi mühitində də tarixi mövzulara müraciət xeyli sayda uğurlu əsərlərin yazılmasına gətirib çıxardı. Ədəbiyyat regionallığı sevməsə də Azərbaycan ədəbiyyatında mövzu axtarıĢları adətən regionallıq prinsipi ilə müəyyənləĢib. Naxçıvanlı müəlliflərin də qələminin məhsulu olan tarixi mövzulu povestlərdə Naxçıvan mövzusu diqqət mərkəzində olmuĢdur. Naxçıvanda nəsrin görkəmli simalarından olan Sadıq Zeynaloğlu, Güllü Məmmədova, Novruz Nehrəmlinin yaradıcılığında tarixi povest janrına da yer verilmiĢdir. Bu yazıçıların yaradıcılığında bəzən Azərbaycan ədəbiyyatı səviyyəsində dəyərləndirilməyən əsərlər olsa da G.Məmmədovanın ―Qaçaq QuĢdan‖, N.Nehrəmlinin ―Zülmətdə iĢıq‖, S.Zeynaloğlunun ―Tarixin qanlı yaddaĢı‖ kimi tarixi, sənədli povestləri müraciət etdiyi tarixi dövr etibarilə diqqətəlayiqdir. QuĢdan adlı el qaçağının həyatı, mübarizə yolu iĢıqlandırılan ―Qaçaq QuĢdan‖ povestində dövrün tarixi materiallarından bəhrələnilsə də yazıçı daha çox təxəyyül imkanlarından istifadə etmiĢdir. 1918-1920-ci illərdə Naxçıvanda gerçəkləĢən hadisələr, ermənilərin bölgələrdə törətdiyi qırğınlar haqqında mənbələrə uyğun Ģəkildə məlumat verilən əsərdə rejimin və ideoloji siyasətin də izləri görülməkdədir. Belə ki, əsərdə müəyyən çatıĢmamazlıqlar olsa da bədii mətnin özü dövrə aid kifayət qədər informasiya verir və bu da tarixi nəsrdə tarixiliyi Ģərtləndirən əsas məqamlardandır. Mirzə Cəlilin həyatı və fəaliyyətinin Nehrəm dövrünü iĢıqlandıran Novruz Nehrəmlinin ―Zülmətdə iĢıq‖ povestində əsarətin məngənəsində çarpıĢan mühitdə ədibin pedaqoq kimi yorulmadan fəaliyyət göstərməsi, Nehrəmdə ona qarĢı olan münasibət kimi məsələlərin geniĢliklə əks olunduğu povestdə dövrə aid mənbələrə, elmi ədəbiyyata istinadən maraqlı süjet qurulmuĢ, tarixi nəsrdə tarixi dövr, yazıçı mövqeyi və müasir gerçəkliyin sintezi əsasən gözlənilməklə uğurlu ədəbi cəhd alınmıĢdır. Tezislər 133 Beləliklə, Naxçıvan ədəbi mühitində qələmə alınan tarixi povest janrının elə də çox olmayan nümunələri ümumazərbaycan ədəbiyyatı kontekstində yanaĢıldıqda müəyyən qədər uğurlu bədii nümunələr kimi ədəbiyyatĢünaslıqda dəyərləndirilmiĢ, əsərlərdə tarixiliyi Ģərtləndirən məqamlar, mətn quruluĢu, dil elementləri, dövrə münasibət məsələləri diqqət mərkəzinə çəkilmiĢdir. Açar sözlər: tarixi povest, janr, Naxçıvan, tarixi reallıq, ədəbi mühit MUXTARĠYYƏT ƏRƏFƏSĠNDƏ NAXÇIVAN “MOLLA NƏSRƏDDĠN” JURNALINDA AYGÜN ORUCOVA AMEA Naxçıvan Bölməsi orujovaaygun82@gmail.com Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin ―tarixi nailiyyət‖ hesab etdiyi Naxçıvanın muxtariyyət statusu Azərbaycan və bütövlükdə Türk dünyası üçün çox mühüm siyasi dəyərə malikdir. Belə ki, Azərbaycanın əbədi və əzəli torpaqları olan Ġrəvanın və Zəngəzur mahalının ermənilərə verilməsi ilə Naxçıvan Azərbaycandan təcrid olunmuĢdu. 1918-ci ildən 1924-cü ilin 9 fevralına qədər olan dövr Naxçıvanın tarixində mürəkkəb və ziddiyyətli bir mərhələni təĢkil edir. Erməni özbaĢınalıqları, ingilislərin və amerikalıların Naxçıvanda general-qubernatorluq yaratmaq cəhdləri, yerli əhalinin Naxçıvanın Ermənistana verilməsinin qarĢısını almaq üçün Kalbalı xan, Cəfərqulu xan, Kərim xan, Rəhim xan, Kamran xanın baĢçılığı ilə silahlı mübarizəsi, 1921-ci ilin 16 martında Naxçıvanın muxtar respublika statusunda Azərbaycanın tərkibində qalmasını Ģərtləndirən Moskva müqaviləsi, Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibində sərhədlərini qəti surətdə müəyyənləĢdirən Qars müqaviləsi (1921-ci il 13 oktyabr) və s. hadisələrlə səciyyələnir. Bu illərdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunmasında Mustafa Kamal PaĢanın, azərbaycanlılardan Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun, Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin üzvü, ədliyyə komissarı Behbud ağa ġahtaxtinskinin əməyi xüsusilə qeyd olunmalıdır. ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının həm Təbrizdə, həm də Bakıda nəĢr olunmuĢ nömrələrində rus və erməni vəzifəlilərinin planlı Ģəkildə Naxçıvanda rabitə sistemində, müəyyən istehsal sahələrində yaratdıqları problemlər öz əksini tapmıĢdır. Jurnalın 1921-ci ildə Təbrizdə nəĢr olunmuĢ 4-cü nömrəsində ―Tazə xəbərlər‖ adlı yazıda Naxçıvanda çox böyük sürətlə dəyiĢən siyasi vəziyyət sadəcə olaraq sadalanmaqla baĢ verən qarıĢıqlıq, mürəkkəb hadisələr, çox çətin ictimai-siyasi vəziyyət haqqında təsəvvür yaradılmıĢdır. 1921-ci ildə yenə Təbrizdə nəĢr olunmuĢ 7-ci nömrədə ―Tüstü‖ məqaləsində Mirzə Cəlil Naxçıvanda və Təbrizdə millətin tüstü içində boğulmağından yaranan narahatlığını ifadə etmiĢdir: ―Xülasə, millət tüstü içində boğulmaqdadır! Və Beynəlxalq İpək Yolu 134 boğula-boğula nicata müntəzirdir. Əgər dadü-fəryadə tez yetiĢməsəz, mümkündür ki, millətdən bir əsər dəxi qalmaya. Tələsmək lazımdır‖. ―Molla Nəsrəddin‖in 1922-ci ilinin 3-cü nömrəsində Naxçıvan duzunun vaqonlara doldurulub xaricə daĢınması və hətta dərman kimi olsa da, naxçıvanlılara verilməməyi öz satirik ifadəsini tapmıĢdır: ―... duzlaqdan çıxan duzun cəmisi vaqonlara dolub məlum deyil hara gedir və əhali duzsuz qalıb nə qədər yalvarırlarsa, həkimlər bir dizə qədər əhaliyə vermirlər. Naxçıvan vüzərası Ġrandan Naxçıvana duz gətirmək barəsində böyük tədbirlər tökməkdədirlər‖. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun 8 aprel 2014-cü ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illik yubileyinə həsr olunmuĢ mərasimdəki çıxıĢında da bu tarixi həqiqət vurğulanmıĢdır: ―Muxtariyyətin ilk illərində keçmiĢ Sovetlər Birliyinin Dövlət Plan Komitəsində iĢləyən ermənilər Naxçıvanın duz yataqlarından hasilatın guya baha baĢa gəldiyini əsaslandıra bilmiĢlər. Nəticədə, duz istehsalı kəskin azalmıĢ, Azərbaycan öz kimya sənayesini inkiĢaf etdirmək üçün baĢqa yerlərdən baha qiymətə duz gətirməyə məcbur olmuĢdur‖. Bu sətirlərdən aydın olur ki, bu mənfur siyasət fərqli formalarda bir neçə il davam etmiĢ və bir məqsəd daĢımıĢdır: Azərbaycanın inkiĢafına mane olmaq! Azərbaycanın ədəbi-tarixi salnaməsi olan ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalındakı bu faktlar həm Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatı tarixi, həm də Azərbaycan tarixinin qeyd olunan dövrünü araĢdıranlar üçün mühüm əhəmiyyətə malik bir mənbədir. Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|