MüNDƏRİcat giriş FƏSİl I bazar iqtisadiyyatı və kommersiya strukturu

Cədvəl 3.5. ⁷Xarici investisiya balansı (mln. ABŞ dolları)
Ümumilikdə qeyd edək ki, istənilən ölkə öz daxili imkanları hesabına öz iqtisadiyyatını maliyyələşdirsə, həmin ölkənin inkişaf tempi tez bir zamanda sürətlə artacaqdır. Lakin İEOÖ –in iqtisadiyyatının maliyyələşdirilməsində daxili potensialın istənilən səviyyədə olmaması, yığım çatışmazlığının olması həmin ölkələri dəgər İEÖ –dən müəyyən dərəcədə asılı vəziyyətə salır desək yanılmarıq. Belə ki, istənilən İEOÖ iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək üçün mütləq xarici kredit təşkilatları tərəfindən verilən uzun və qısa müddətli kreditlərə ehtiyac duyur.
Beynəlxalq, xarici ölkələrin kredit təşkilatları tərəfindən verilən kredit – klassik iqtisadçılara görə İEOÖ –in finans qaynaqlarına olan ehtiyacın qarşılanmasına deyilir. İEOÖ –də rast gəlinən problemlərdən biri yığım çatışmazlığıdır. Beynəlxalq kredit təşkilatları tərəfindən verilən kreditə olan ehtiyacın səbəblərini aşağıdakı formul vasitəsilə göstərə bilərik: S – I = XM, burada S –ölkə daxili yığımı, I –ölkə daxili investisiyaları, X –mal və xidmət ixracını, M –mal və xidmət idxalını göstərir. S < I –dən isə ölkə daxilində qoyulan investisiyaların miqdarının ölkə içindəki yığımlara nisbətən böyük olduğu başa düşülür.


Nəticə və təkliflər
Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində yeni aktuallıq qazanmış maliyyə institutlarından biri də banklardır. Banklar tədavül sferasında fəaliyyət göstərir, mühüm vəzifələr yerinə yetirir və o xalq təsərrüfatının sahələrinin, bütövlükdə isə təkrar istehsal prosesin inkişafında əvəzedilməz rol oynayır. Bu mənada bankların rolunun bütövlükdə iqtisadiyyata, xüsusilə kommersiya sahəsinə təsirini təcrid olunmuş şəkildə təsəvvür etmək mümkün düyil, çünki, banklar öz məhsulunu təqdim etməklə iqtisadiyyatın sahələrinə kömək edərək onları inkişaf etdirir. Bankların rolunu təkcə makro və mikro səviyyədə təqdim olunan ödəmə vəsaitlərinin kütləsinin buraxılışı və idarə olunması mövqeyindən baxılsa, bu yanlış və problemli bir məsələ olardı.
Ölkə iqtisadiyyatının inkşafı getdikcə, sabitlik təmin olunması ilə əlaqədar, bank sistemində də köklü dəyişikliklər baş vermişdir. Belə ki, ölkəmiz yeni müstəqilliyə nail olduğu dövr ilə müqayisədə müasir dövrdə aktiv əməliyyatların çox vacib bir yeri tutan kredit əməliyyatlarının həyata keçirilməsində həm liberallaşma, həm də kütləvilik nəzərə çarpmaqdadır. Liberallaşma olara hiss olunur ki, kommersiya bankları zaman keçdikcə, həm faiz dərəclərini aşağı salır, həm də kreditin təminatlılığı sahəsində girovun faiz nisbətini orta hesabla minimumlaşdırırlar. Bu da bamk sektorundakı rəqabətlə əlaqədar olaraq, bankların müştəriləri cəlb etmək istəyi ilə başlıdır, həm də artıq yerli müəsisələrin beynəlxalq səviyyədə işlərin görülməsilə əlaqədardır.
Son dövrlərdə bankın vəasitlərinin formalaşması və yerləşdirilməsi sahəsində də bir sıra nəaliyyətlər əldə edilmişdir. Bu ilk öncə əhali arasında banklara qarşı itirilmiş etibarın qaytarılması, beynəlxalq təşkilatların Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı ilə əlaqədar olaraq, respublika banklarının kreditə olan tələbatını ödəmək məqsədilə kredit xətləri ayırması ilə əlaqədardır. Yəni artıq əhalinin kommerisya banklarında yerləşdirdikləri ərtımı nəzərə çarpacaq dərəcədə artmışdır və həmçinin beynəlxalq təşkilatların aşağı faizlə yerli kommerisya banklarına ayırdıqları kredit xətləri geniş vüsət almışdır. Kredit əməliyyatları ilə bərabər digər aktiv əməliyyatlarda da inkişaf nəzərə çarpır. Bu inkişafı istər hesablaşmalar (xüsusilə də beynəlxalq hesablaşmalar), istərsə də investisiya sahəsində özünü biruzə verir.
Müasir iqtisadiyyatda bank tərəfindən həyata keçirilən əməliyyatlarının inkişafı sahəsində aparılan təhlillərin nəticəsi olaraq, mövcud olan problemlərin aradan qaldırılması üçün aşağıdakıların həyata keçirilməsini təklif edirəm:

1. 
   Kredit bazarında faizlərin yüksək olması keçid dövründə fəaliyyət göstərən müəssisələr üçün böyük problemlər yaratdığından onlar kreditə çox maraq göstərmirlər. Bunun da nəticəsində həm bankların gəlirlərinin strukturunda kreditin xüsusi çəkisi çox olduğundan bankların gəlirləri artım səviyyəvi zəifləyir, həm də müəssislər çatışmayan vəsaitlərinin maliyyələşdirilməsi üçün kredit kimi mənbədən məhrum olurlar. Buna görə də kreditə görə faizlərin aşağı salınması məqsədə uyğundur. Buna depozitlərə görə verilən faizlərin aşağı salınması hesabına nail olunması vəsaitlərin cəlb olunması prosesini zəiflətdiyi üçün, bu üsulun səmərəsiz olduğunu hesab edirəm.
   
2. 
   Kreditləşmə prosesi zamanı kreditin təminatlılığı kimi müəssisələrdən tələb olunan girov yox, müəsissələrin maliyyə fəaliyyəti əsas göstərici kimi araşdırılmalıdır. Çünki, bəzən girov məbləğinin çox yüksək olması müştəriləri kredit götürməkdən uzaqlaşdırır. Kreditin təminatlılığının digər mənbəyi kimi, kommersiya banklarının verdikləri kreditləri sahəsində yaranan risklərin Milli Bank tərəfindən sığortalanması da ola bilər.
   
3. 
   Kommersiya bankları çox vaxt kiçik biznesə maraq göstərmir, presprktivdə daha böyük və sabir müştəri ilə işləməyə üstünlük verirlər. Lakin Azərbaycanda iri sərbəst kapitala malik olan bankların sayının azlığı və ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün kiçik sahibkarlığın inkişafının zəruri olduğunu nəzərə alaraq, komerisya banklarının kiçik və orta biznesə maraq göstərməlidirlər.
   
4. 
   Kommersiya banklarının həyata keçirdiyi əməliyyatların çeşidi artırılmalıdır. Məsələn, Azərbaycan respublikasında trast, françayzinq, faktorinq kimi bank əmliyyatların həyata keçirilməsi çox zəifdir. əməliyyatından ki. Və ya bu əməliyyatların həyata keçirilməsi proseduru mürəkkəb olması və yetəri qədər reklam olunmaması ilə əlaqədar müştərilər bu əməliyyatlara maraq göstərmirlər.