MüNDƏRİcat giriş
TMK-ların iqtisadi qloballaşmaya təsiri və bundan Azərbaycana düşən
Yüklə 1,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2 TMK-ların iqtisadi qloballaşmaya təsiri və bundan Azərbaycana düşən pay Son dövrlərdə ölkəmizdə həyata keçirilən islahatlar bütün sahələrdə müsbət nəticələrin əldə olunmasına şərait yaratmışdır. Azərbaycanda makroiqtisadi sabitliyə, dayanıqlı iqtisadi artıma nail olunmuş, yoxsulluğun azaldılmasında və əhalinin sosial rifahının yüksəldilməsində ciddi uğurlar əldə olunmuşdur. Eyni zamanda, sərbəst bazar iqtisadiyyatı institutlarının yaradılması və sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, innovasiyalara əsaslanan iqtisadiyyat modelinin bərqərar olması istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır. Hazırda əsas hədəfi çoxşaxəli, səmərəli və innovasiya yönümlü iqtisadiyyatın formalaşdırılması, əhalinin rifahının layiqli səviyyəyə çatdırılması, habelə elmin və mədəniyyətin inkişafında yeni nailiyyətlərin əldə olunması olan iqtisadi siyasət ölkəmizdə uğurla davam etdirilməkdədir. Dünya İqtisadi Forumunun 2013-cü ildə üzrə “Qlobal rəqabətədavamlılıq hesabatında” Azərbaycanın dünyanın 144 ölkəsi arasında 39- cu yeri tutması və MDB-də ən rəqabətədavamlı iqtisadiyyata malik olması milli iqtisadiyyatımızın xarici investisiyalar üçün cəlbediciliyinin artdığını göstərir. İnnovasiyalar əsasında inkişaf mərhələsində olan bir sıra ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, innovativ iqtisadiyyatın qurulmasında dövlətlə yanaşı, böyük istehsal potensialına, müasir menecment sisteminə və əhatəli satış şəbəkələrinə malik olan 92 Trans Milli Korporasiyalar (TMK) da yeniliklərin yaranmasında və kommersiyalaş- masında müstəsna rol oynayırlar. İnnovasiya sistemlərinin əsas subyektləri universitetlər (bilik yaradırlar), dövlətlər (bilikləri maliyyələşdirir və yaradır), TMK-lar və onların müxtəlif ölkələrdəki filiallarıdır. Müasir TMK-lar yeni biliklərin maliyələşdirilməsi, yaradılması və kommersiyalaşdırılması sisteminin mühüm elementi hesab olunur. Xarici bazarlara giriş istiqamətləri və bu bazarlarda fəaliyyət üçün firmaların qarşısına müxtəlif alternativlər çıxır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dövlət daxilində və ixrac ediləcək ölkələrdəki rəqabət mühiti firmalrı xarici bazara girmək üçün bir neçə vasitədən istifadə etməyə məcbur edə bilər. 103 Transmilli şirkətlər bir ölkədə fəaliyyətə başladıqda yerli rəqiblərini aradan qaldırır, yerli sənayeni inkişaf etdirmək istəyində olan kiçik iş adamlarının həvəslərini əzib keçirlər. Məsələn, dünyanın dörd bir tərəfindəki içki istehsalçıları “Coca-Cola” və “Pepsi” ölkələrinin bazarlarına daxil olanda “əzildilər”. 104 Transmilli korporasiya olan Mc Donalds ucuz işçi qüvvəsi ilə xüsusilə Uzaq Şərqi özünə məskən etmişdir. Bu barədə J.G.Allard belə demişdir: “Mc Donalds-ın payladığı oyuncaqlar gündə 16 saat ərzində yalnız qarınlarını doydurmaq üçün işlədilən çinli uşaqlar tərəfindən istehsal edilir. 105 Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla əlaqələrin optimal səviyyəsinə nail olunması, respublikanın xarici iqtisadi fəaliyyət strategiyasının mühüm tərkib elementlərindən biri kimi səciyyələnməlidir. Göstərilən istiqamətin zəruriliyi hər şeydən əvvəl həmin qurumların dünya iqtisadiyyatının inkişafında əvəzedilməz rolu, eləcə də Azərbaycanın xarici investisiyalara olan böyük ehtiyacı, beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sferasında etibarlı tərəfdaş imici qazanması problemi və sairə amillərlə şərtlənir. 103 Akat, Ömer; Uluslararası Pazarlama Karması ve Yönetim, Ekin Yayınları (2. Baskı), Bursa 1998. 104 Stiglitz, Joseph.E; Küreselleşme Büyük Hayal Kırıklığı, Plan B Yayıncılık, Çev: Arzu Taşçıoğlu & Deniz Vural, 3. Baskı, İstanbul, Kasım 2004.s.89 105 Allard, Jean-Guy; “Mc Donald’s Kaderiyle Yüz Yüze” 93 Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi əlaqələrinin təhlili göstərir ki, 90-cı illərin ortalarına kimi ölkənin xarici iqtisadi həyatında müsbətə doğru heç bir dəyişiklik baş verməmişdir. Apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, əgər 1985-ci ildə bütün maliyyə mənbələri hesabına investisiya qoyuluşlarının ümummilli məhsulda çəkisi 40% təşkil edirdisə, 1992-ci ildə bu rəqəm 17%, 1994-cü ildə isə cəmi 4% təşkil etmişdi. Müqayisə üçün qeyd edək ki, inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə göstərilən nisbətin səviyyəsi 20-40% arasındadır. Əgər respublikada istehlak və investisiya tələbatının dinamik olaraq artdığını, eləcə də struktur modernləşmənin qaçılmaz olduğunu nəzərə alsaq, onda Azərbaycan üçün real göstərici 40-50% hesab oluna bilər. 106 90-cı illərin ortalarında 4%-lik göstəricinin ölkə iqtisadiyyatı üçün nə demək olduğunu, zənnimcə, sübut etməyə heç bir zərurət yoxdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xarici iqtisadi fəaliyyət subyektləri tərəfindən 1994-cü ildə ölkəyə cəmi 158 milyon dollar həcmində investisiya və kreditlər cəlb olunmuşdu. Lakin 1994-1995-ci illərdən başlayaraq iqtisadiyyata investisiya qoyuluşlarında köklü müsbət dəyişikliklər baş vermişdir. Bu müsbət meylin yaranması isə şübhəsiz ki, sabiq prezident Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi sistemli xarici iqtisadi siyasətin məntiqi nəticəsi kimi qəbul edilməlidir. 1995-ci ildən başlayaraq bu günə kimi xarici investisiyaların ölkə iqtisadiyyatına axını dinamik şəkildə artmağında davam etməkdədir. Qəbul edilən xarici birbaşa investisiyaların böyük əksətiyyəti neft sektoruna yönəldilir. Bununla bərabər bu gün ölkəmizdə qeyri-neft sektorlarına da xarici kapital qoyuluşları xeyli artmaqdadır. Qeyri-neft sektoruna kapital qoyuluşuna artan meyl özünü daha qabarıq şəkildə ərzaq, tütün məmulatları və tikinti məhsulları istehsalı sahəsində göstərir. Bundan başqa neft sektoruna və istehsalın digər sahələrinin tələbatını ödəmə istiqamətli xidmət sahələrinə xarici kapital axının güclənməsi müşahidə olunmaqdadır. “Artur Anderson”, “Prays Vaterhaus”, “KPMC” və digər bu kimi 106 Osman Nuri Araz , Elçin Süleymanov “ Azərbaycan iqtisadiyyatı”. Bakı 2010 94 iri transmilli korporasiyaların nümayəndəlik və yaxud filiallarının Azərbaycanda fəaliyyət göstərməsi göstərilən istiqamətlərdə investisiyaların cəlb edilməsinin yüksələn xəttlə inkişaf etdiyini göstərir. Ölkəmizin birbaşa xarici investisiya axını prosesində ixracatçı kimi çıxış etməsinə gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın bu prosesdə iştirakı hələlik epizodik xarakter daşıyır. Belə ki, bu günə kimi fəaliyyəti respublikanın tədiyyə balansında öz əksini tapan yeganə istehsal müəssisəsi ölkəmizin Rusiya paytaxtında yerləşən şərabçılıq zavodudur. Bu müəssisə keçmiş SSRİ dövründən Moskva şəhərində fəaliyyət göstərirdi, lakin SSRİ parçalanandan bir neçə il sonra müəssisə fəaliyyətini dayandırmışdı. Cəmi bir neçə il bundan öncə öz fəaliyyətini yenidən bərpa etmiş bu müəssisədə bu gün yüzlərlə adam çalışır. 50-60 adda spirtli içki Azərbaycanın ticarət markaları ilə istehsal edilir. Təsərrüfat subyektinin satış həcmi günü-gündən artır, çünki istehsal edilən məhsullar yüksək keyfiyyətlidir, yüksək səviyyədə də reklam olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın kapital ixracatçısına çevrilməsi milli-iqtisadi mənafelər baxımından çox sərfəli olsa da, yaxın gələcəkdə belə bir prosesin başlanılması hələ ki gözlənilmir. Azərbaycanın milli dövlətçiliyinin güclənməsi və milli iqtisadiyyatının inkişafı ilə paralel olaraq həmin biznes subyektlərinin fəaliyyəti genişlənir, inkişaf edir. Ona görə də, bu istər Azərbaycana investisiya cəlb olunması, istərsə də ölkəmizin kapital ixracatçısına çevrilməsi prosesində onun potensial inkişaf imkanları kimi qiymətləndirilməlidir. Dünya ölkələrinin təcrübəsi sübut edir ki, iqtisadiyyata xarici investisiyaların cəlb olunması bir sıra mühüm üstünlüklərə malikdir: -Əvvəla, birbaşa xarici investisiya qoyuluşu ölkədə xalq istehlakı malları istehsalına və xidmətlərin genişlənməsinə, yeni texnologiyalara, idarəetmənin qabaqcıl üsullarına yiyələnməyə, real bazar münasibətlərinə uyğun infrastruktur yaradılmasına şərait yaradır; 95 -İkincisi, xarici ölkələrdən alınan borc və kreditlərdən fərqli olaraq xarici investisiya xarici borca əlavə ağırlıq gətirmir, əksinə, onun ödənilməsi üçün vəsait əldə etməyə imkan yaradır; -Üçüncüsü, birbaşa xarici investisiya qoyuluşu istehsal və elmi-texniki kooperasiya hesabına milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadiyyatı ilə daha səmərəli inteqrasiyasını təmin edir. 107 Aydındır ki, Azərbaycan Respublikası xarici investisiyaların cəlb olunmasında əsas məqsəd iqtisadiyyatın, həmçinin sahibkarların potensial imkanlarını reallaşdırmaq, işgüzarlıq fəaliyyətini artırmaq, ölkənin milli sərvətlərindən və ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməkdən ibarət olmalıdır. Beynəlxalq təşkilatların və dövlətlərin birbaşa köməkliklərdən istifadə edərək milli iqtisadiyyatın dinamik inkişafını və əhalinin yüksək həyat səviyyəsini təmin etmək, bazar münasibətlərinə əsaslanan səmərəli təsərrüfat sistemi yaratmaq və bir sıra digər problemlərin həlli üçün də bu yol ən münasib variant kimi hesab edilməlidir. Aydındır ki, iri investorlar kapital ixracını həyata keçirməklə ilk növbədə öz iqtisadiyyatlarının və yaxud firmalarının iqtisadi inkişafını nəzərdə tuturlar. Beləliklə, iqtisadi cəhətdən zəif ölkələr, o cümlədən Azərbaycan Respublikası iqtisadi inkişaf üçün son dərəcədə zəruri olan birbaşa investisiyaların cəlb eilməsi üçün əlverişli şərait yaratmalı, başqa sözlə “investisiya iqlimi”ni investorlar üçün əlverişli etməlidirlər. Ancaq elə məhz buradaca bir-birinə zidd iki problem ortaya çıxır: bir yandan kapital ixracının subyekti olan ölkələrin milli və ya dövlət mənafelərinin təhlükə altına düşmək problemi, o biri yandan isə kapital qoyuluşunun obyekti olan ölkələrdə milliləşdirmə, rekvizisiya və sairə bu tipli tədbirlərini həyata keçirdikdə xarici investisiyaların qorunması problemi. Dünya İqtisadi Forumun (DİF) indeks göstəricilərinin müasir dinamikası Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün nəinki mövcud rəqabət üstünlüklərinin 107 Транснациональные корпорации и прямые иностранные инвестиции как основа глобализации // Долгов С.И. Глобализация экономики: новое слово или новое явление? - М., 1998. 96 saxlanmasının önəmli olduğunu, həm də yeni, yüksək texnologiyalara və «biliklərin iqtisadiyyatı»na əsaslanan innovasiyalı iqtisadiyyatın tətbiqi yolu ilə daha yüksək üstünlüklərə keçmək və bununla milli iqtisadi təhlükəsizliyimizin təmini üçün mümkün olan hər şeyi etmək haqqında danışmağa imkan verir. 108 Bununla yanaşı, DİF-in reytinqlərinin təhlili göstərir ki, bunu yalnız uğurlu makroiqtisadi göstəricilər hesabına etmək mümkün olmayacaq. Azərbaycanın müasir iqtisadiyyatının keyfiyyətli artımı ilə hər yeni addım daha çox qüvvə tələb edir və burada ümumi rəqabətqabiliyyətliliyinə təsir edən bütün amillərin yalnız tarazlı və kompleks yaxşılaşdırılması bu uğurun zəmini ola bilər. Milli iqtisadiyyatda mövcud innovasiya meyillərini qiymətləndirmək üçün son illərin statistikasına müraciət edək. İnnovasiya məhsulunun TMK-ların miqyası ilə müqayisədə çox kiçik olmasına rəğmən qeyri-neft sektorunda (emal sənayesində) innovasiya məhsulunun dəyərinin artmasını bu istiqamətdə aparılmaqda olan tədbirlərin kiçikmiqyaslı ilkin nəticəsi kimi qəbul etmək olar. Aparılan təhlil ölkəmizdə innovativ inkişafa diqqətin daha da artırılmasını və müvafiq tədbirlər proqramının həyata keçirilməsinin zəruri olduğunu göstərir. Azərbaycanda aparılmaqda olan iqtisadi siyasət ölkəmizin investisiyalar üçün cəlbediciliyini xeyli artırır. İnnovasiyalar ölkənin insan kapitalının inkişaf etməsinə şərait yaratmaqla, hər hansı sahədə məhsuldarlığı artırmaqla köməkçi və qohum sahələrin də inkişafına impuls verərək daha yüksək və dayanıqlı iqtisadi artımı təmin etməklə ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsində mühüm rol oynayır. Müasir dövrdə innovasiyalı inkişaf qloballaşma prosesləri ilə bilavasitə bağlıdır. Qloballaşma elmi biliklərin və texnologiyaların ötürülməsi və kommersiyalaşması üçün əlverişli zəmin yaradır. İnnovasiyaların yayılmasına iki səviyyədə baxmaq olar : 1. istənilən elmi-texniki biliklərin və istehsal təcrübəsinin makrosəviyyədə ötürülməsi; 2. konkret texnoloji proseslərin təkrar istehsalına aid olan elmi-texniki biliklərin və təcrübənin ötürülməsi. 109 108 http://vergiler.az/ 17 aprel 2015 109 Cantwell J. (1997). “The globalization of technology: what remains of the product cycle model?” “Technology, globalization and economic performance”, Cambridge University Press. 97 İnvestisiyalar ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyi üçün baza amili deyil, rəqabət üstünlüklərinin yaradılması mexanizmlərindən biri kimi qəbul oluna bilər. Fikrimizcə, belə mexanizmlər rəqabətqabiliyyətlilik amilləri qədər əhəmiyyətlidir. İnvestisiyaların rəqabət üstünlüyündə rolu ölkənin inkişaf mərhələsindən asılı olaraq dəyişir. Amerikan iqtisadçısı Maykl Porter (1946) göstərirdi ki, hər bir ölkənin rəqabət strategiyası digərlərindən fərqlənir və belə fərqlənməni inkişaf mərhələlərinin və iqtisadi artımın mənbələrinin müxtəlifliyi ilə izah edirdi. İnvestisiyalar təbii ehtiyatların və insan kapitalının (işçi qüvvəsinin defisiti, bahalığı və ya keyfiyyətinin aşağı olması) çatışmazlığından doğan çətinliklərin aradan qaldırılmasına kömək edir. Beynəlxalq rəqabətin kəskinləşməsi ölkənin infrastrukturuna və daha yüksək rəqabət üstünlüyünü təmin edən yüksək texnologiyalara investisiyaların əhəmiyyətini artırır. 110 Ölkəmizin investisiyalar üçün, xüsusilə yüksək texnologiyalara aid olan qoyuluşlar üçün cəlbediciliyinin artırılması mühüm vəzifələrdən biri kimi qəbul oluna bilər. Azərbaycanın yüksək texnologiyalı investisiya bazarında rəqabət strategiyası dünyada baş verən innovasiya-texnologiya və struktur dəyişikliklərinə vaxtında reaksiya verməlidir. Məlumdur ki, ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyi dünya iqtisadiyyatında baş verən struktur dəyişikliklərinə çevik və adekvat reaksiya və uyğunlaşma qabiliyyəti ilə müəyyən olunur. 111 Yüksək texnologiyalı investisiyaların cəlb edilməsi prosesində böyük ölkələr bazarın tutumu və artım tempi kimi göstəricilərlə daha böyük üstünlüklərə malik olurlar. Lakin daxili bazarın nisbi tutumu kiçik olan ölkələr, o cümlədən Azərbaycan əlverişli investisiya və institusional mühit, keyfiyyətli infrastruktur və işçi qüvvəsi, siyasi sabitlik və iqtisadi artımı dəstəkləyən davamlı siyasətlə belə rəqabətdə uğur qazana bilərlər. Qeyd olunan nəticələr və davam etməkdə olan iqtisadi siyasət innovativ inkişaf sahəsində nəhəng imkanlara və təcrübəyə malik olan TMK-ların milli iqtisadiyyata cəlb edilməsi üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Onların 110 Портер М. (2000) “Конкуренция”, Москва: “Вильямс”, 495 c. 111 Райнерт Э.С. (2011). “Как богатые страны стали богатыми, и почему бедные страны остаются бедными”, Москва: Изд.дом ВШЭ, 384 стр 98 elmi-tədqiqat mərkəzlərinin ölkəmizdə yerləşdirilməsi bir neçə səbəbdən əlverişli ola bilər: innovasiyalar üzrə yeni laboratoriyaların meydana gəlməsi ilə belə fəaliyyətin intensivləşdiriməsi labüd olaraq yerli şirkətləri innovasiya prosesinə cəlb edir; yüksək ixtisaslı mütəxəssislər üçün yeni iş yerlərinin yaradılması ölkədən “beyin axını”ın azalmasına kömək etməklə cəmiyyətin intellektual potensialının yüksəlməsinə və təhsil sisteminin inkişafına şərait yaranır; yeniliklərin kommersiyalaşdırılmasında ixtisaslaşan yeni menecerlər təbəqəsi formalaşır; ölkəyə vençur kapitalı axınının artması zamanı yeni tədqiqatlar laboratoriyalarının hüdudlarından çıxaraq müstəqil kommersiya layihələrinə çevrilməklə ölkəyə əlavə dividendlər gətirir. Vergilərin iqtisadi sistemdə gedən proseslərin monitorinqi üçün ən əlverişli mexanizm olması isə (nəzarət funksiyası) dövlətə iqtisadi təhlükəsizlik parametrlərinin və meyarlarının qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılması imkanını yaradır. 112 Vergi sistemi öz-özlüyündə rəqabət üstünlüyünün resursu hesab olunur və başqa rəqabət üstünlüyü növlərinə öz təsirini göstərir. Hər bir sistemin tərkib hissələri qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı təsirdədirlər. Vergi siyasəti rəqabətqabiliyyətlilik sisteminin tərkib hissəsi kimi, makro səviyyəyə aid olaraq müxtəlif səviyyələrdə sistemin tərkib hissələri ilə qarşılıqlı təsirdə fəaliyyət göstərir. 113 Vergi siyasətinin təsir edə biləcəyi rəqabətqabiliyyətlilik sisteminin mühüm determinantları sosial inteqrasiya və həmrəylikdir, cəmiyyətin islahatlara münasibətidir, sahibkarların statusuna ictimai rəyin yaradılması şəraiti və onların dövlətin inkişafında roludur. TMK-ların innovasiya fəaliyyətinin ölkəmizə cəlb 112 “Налоговая политика в социально-экономическом развитии стран с переходной экономикой”. (2011). Под ред. Р.С.Гринберга, З.Н.Кузнецовой, Санкт-Петербург: Алетея, 2011.-392 s 113 Yusifov C.R. (2011). “İqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi Azərbaycan Respublikası iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi amili kimi”, “Azərbaycanın vergi xəbərləri”, №12, s. 121-130. 99 edilməsi iqtisadi sistemin makrosəviyyəsinə aid olaraq müvafiq tənzimləmə tədbirlərinin həyata keçirilməsinə zərurət yaradır. Qeyd olunanlara əsaslanaraq ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi üçün istifadə oluna biləcək vergi sistemi amillərinə aşağıdakıları aid edə bilərik 114 : ölkənin vergi sisteminin rəqabətqabilyyətliliyi; vergi qanunvericiliyinə riayət olunma səviyyəsi; vergi ödəyicilərinin maarifləndirilməsi və hüquqlarının qorunması səviyyəsi; vergi inzibatçılığında şəffaf və müasir standartlara cavab verən informasiya texnologiyalarından istifadə ilə həyata keçirilən metodların tətbiqi; iqtisadi sistemin tənzimlənməsinə güclü təsir göstərə bilən vergi siyasətinin həyata keçirilməsi və s. TMK-ların innovasiya fəaliyyətinin milli iqtisadiyyata cəlb edilməsi ölkənin elmi-texniki potensialının genişlənməsinə və Azərbaycanın beynəlxalq arenada rəqabətqabiliyyətliliyinin artmasına səbəb ola bilər. 114 Yusifov C.R. (2013). “Azərbaycanın vergi təhlükəsizliyinin milli iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyində rolu”, “Azərbaycanın vergi jurnalı”, №1, s. 97-108. |