MüNDƏRİcat

5.3. Yüklənmiş malların uçotu

Alıcılara yüklənmiş məhsullar mövcud qaydalara uyğun olaraq qaimələr, qəbul-təhvil aktları ilə sənəd­ləş­dirilir.

Hazır məhsulların (işlər, xidmətlər) alıcı təş­ki­lat­la­ra yüklənməsi onlarla bağlanmış müqavilə şərtlərinə uy­ğun olaraq həyata keçirilir. Müqavilələrdə alı­cıya yük­lə­nə­cək məhsulun adı, miqdarı, çeşidi, keyfiyyət gös­tə­ri­ci­ləri, qiy­mə­ti, hesablaşma qaydaları, satıcı və alıcı müəs­si­sənin bank hesablaşma və poç­ta rekvizitləri və digər gös­təricilər əks olunmalıdır. Hazır məhsulların alıcı­lara yüklənməsi bilavasitə müəssisələrin satış (marketinq) şöbələri tərəfindən təşkil olunur və məhsulun yüklənməsi ilə əlaqədar bağlanılan müqavilə şərt­lə­rinin yerinə yeti­ril­məsinə nəzarət edilir. Yerli alıcılara hazır məhsullar on­ların nümayəndəsi tərəfindən vəkalətnamə əsasında bu­raxılır. Məhsulun buraxıl­ma­sı qəbul-təhvil aktı ilə rəs­miy­yətə salınır.

Alıcı müəssisəyə yüklənmiş və ya buraxılmış hazır məh­sulların sənədləri onların ünvanına hesab ödəmə tə­lə­bnaməsi təqdim olunması üçün mühasi­bat­lığa təhvil verilir. Tərtib olunmuş ödəmə tələbnaməsi ona əlavə olun­muş yük­lənmə sənədləri ilə birlikdə alıcı müəssisəyə və banka təqdim olunur. Həmin sənədlər əsasında in­kas­so qaydasında yüklənmiş məhsulun dəyərinin ödənməsi həyata keçirilir.

Alıcıya göndərilmiş hesablaşma-ödəmə sənəd­lə­rin­də satıcı və alıcı müəssisənin adı, ünvanı, bankda olan hesablaşma hesabının nömrəsi, məhsul satılmasına dair bağlanmış müqavilənin nömrəsi, tarixi, məhsulun adı, miqdarı, ödəniləcək məbləğ, nəqliyyat sənədinin nömrəsi və s. göstərilməlidir. Ödəmə məbləğinə yüklənmiş məh­su­lun buraxılış (müqavilə) qiyməti üzrə məbləği, əgər müqavilədə nəzərdə tutulmuşsa tara və qablaşdırıcı ma­te­rilların dəyəri və nəqliyyat xərcləri daxil edilir.

Geniş istehlak malları istehsalı ilə məşğul olan mü­əs­sisələrdə hazır məh­sul­ların hərəkətinin mühasibat uçotu 40 «Hazır məhsul», 45 «Yüklənmiş mal­lar», 43 «Kommersiya xərcləri», 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı hesablarından is­tifadə olunmaqla hə­yata keçirilir. İstehsal olunmuş hazır məhsullar müəs­si­sə­nin özü tərəfindən istifadə olunduqda, həmin məhsulların uçotu 10 «Mate­ri­allar», 12 «Azqiymətli və tez­köhnələn əşyalar», 21 «Öz istehsalının yarımfab­ri­kat­ları» hesablarında əks olunur.

Yüklənmiş məhsulların (işlərin, xidmətlərin) sinte­tik uçotu 45 «Yüklən­miş mallar» hesabından isti­fadə etməklə və həmin hesabın iştirakı olmadan aparıla bilər.

Ümumi qaydadan fərqli olaraq, əgər satış müqa­vi­lə­sində yüklənib yola sa­lınan məhsullar (mallar) üzərin­də mülkiyyət, istifadə, sərəncamvermə hüqu­qunun və məh­sulun təsadüf üzündən məhv olması riskinin mal­ala­na, sifa­ri­ş­çiyə (məsələn, malların xaricə ixracı za­ma­nı) keçməsi nəzərdə tutulbusa, onda yüklənmiş malla­rın mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatların ümu­mi­ləşdirilməsi üçün 45 «Yüklənmiş mallar» he­sabından istifadə edilir. Bu halda məhsul yükləndikdə 40 «Hazır məhsul» hesabının kreditinə və 45 «Yüklənmiş mal­lar» hesabının debetinə yazılış aparılır. Yüklənmiş mallar 45 «Yüklənmiş mal­lar» hesa­bın­da istehsalat maya dəyəri və ya normativ (plan) maya də­yəri ilə göstərilir.

Mühasibat uçotu hesablarında yüklənmiş məhsulların hərə­kə­ti ilə əlaqə­dar olaraq aşağıdakı yazılışlar tərtib olunur:

1. 
   Hazır məhsul uçot qiymətilə 45 «Yüklənmiş mallar» hesabının de­betinə və 20 «Əsas is­teh­salat», 23 «Köməkçi istehsalalart», 40 «Ha­zır məhsul», 41 «Mallar» hesabının 41/1 «Anbarda olan mallar» hesabının kre­diti;
   
2. 
   Hazır məhsulun qiymətinə daxil olmayan tara­nın dəyəri 45 «Yük­lənmiş mallar» he­sa­­bının de­beti və 10/4 «Materiallar» hesa­bı­nın, «Tara və tara materialları» subhesabının və 41/3 «Mallar» he­sa­bının «Dolu və boş ta­ralar» subhesabının kreditinə yazılır.
   
3. 
   Satıcı müəssisə tərəfindən ödənilən nəqliyyat məs­rəfləri 45«Yüklənmiş mallar» hesabının debe­ti­ 51«Hesablaşma hesabı»nın krediti.
   

Hesabat ayının sonunda məhsulun faktiki maya də­yə­ri ilə uçot qiymətilə dəyəri arasındakı fərq silinir.

Son illərdə hazır məhsulların satışı ilə əlaqədar ola­raq müəssisələr arasında əvvəlcədən ödəmə-hesablaşma for­masından geniş istifadə olunur.

Əvvəlcədən ödəmə-hesablaşma qaydasında alıcı-sa­tı­cı müəssisələr arasın­da bağlanmış müqavilə əsasında satıcı müəssisə alıcıya baraxılacaq məhsulun həcminə və məbləğinə uyğun olaraq hesab-qaimə tərtib edir və onu alıcıya göndərir. Alınmış hesab-qaiməyə uyğun olaraq alı­cı müəssisə tələb olunan pul məbləğini satıcı mü­əs­si­sə­nin bankdakı hesablaşma hesabına köçürür.

Göstərilən hesablaşma əməliyyatının geniş şəkildə tət­biq olunması müəssisələrin maliyyə vəziyyətlərinin çə­tin­liyi və ödəmə qabiliyyətlərinin aşağı səviyyədə olması ilə əlaqədardır. Bunun nəticəsidir ki, hazırda respub­li­ka­da fəaliyyət göstərən istehsal və satışla məşğul olan mü­əs­sisələrin bir-birinə olan debitor borcları ciddi çətin­lik­lər yaranmasına səbəb olmuşdur.

Məhsul buraxılışından əvvəl satıcı müəssisəyə daxil olan pul məbləği mühasibat uçotunda kreditor forma­sın­da aşağıdakı yazılışla ifadə olunur:

Debet 51«Hesablaşma hesabı»

Kredit 62«Alıcılarla və sifarişçilərlə he­sab­laşmalar».