Mustafa İslamoğlu

 
 
 
14 
 
TOPLUMLAR VӘ XİLASLARI 
 
«Allah  Adәmi,  Nuhu,  İbrahim  ailәsini  vә  İmran  ailәsini 
seçәrәk alәmlәrә üstün qıldı» (Ali – İmran 33) 
Bu  ayәdә  seçildiyi  bildirilәnlәr  içәrisindә  Adәm  (ә),  Nuh  (ә) 
vә İbrahim (ә) kimi peyğәmbәrlәr olduğu kimi, İmran vә zövcәsi 
Hannә  kimi  peyğәmbәr  olmayanlar  da  var.  Bununla  seçimin  sırf 
nәbilәr  üçün  deyil,  toplumun  qurtuluş  prosesindә  rol  oynayacaq 
bütün  öndәr  şәxsiyyәtlәrin  yetişәcәyi  mühüt  üçün  dә  keçәrli 
olduğuna, ola bilәcәyinә diqqәt çәkilmәkdәdir. 
Allahın bu seçimi tәsadüfi bir seçimdirmi? Yoxsa bu seçimin 
hәr  hansı  bir  ölçüsü  vә  ya  özәlliyi  varmı?  Yәni  bu  namizәdlәrdә 
hәr  hansı  bir  keyfiyyәt  axtarılırdımı?  Sözügedәn  bu  seçimdә 
namizәdlәrә  üstünlük  verә bilәcәk hәr hansı  bir  keyfiyyәtdәn  söz 
edilә bilәrdimi? 
Sәbәblәr alәmindә yaşadığımız bir gerçәk. Kainatda hәr şeyin 
sәbәb - nәticә әlaqәsi daxilindә cәrәyan etmәsi Allahın sünnәti vә 
hikmәtinin  bir  gәrәyidir.  Bu  baxımdan  әn  fövqәladә  hadisәlәrin 
belә, bir izahı, sәbәb – nәticә әlaqәsi içәrisindә bir «hikmәt»i var. 
Quran  buna  sünnәtullah  deyir.  Sünnәtullah  çәrçivәsindә 
gerçәklәşәn bәzi hadisәlәrin mahiyyәtini, nәdәnsәnliliyini, sәbәbini 
anlamaqda  insan  zehni  aciz  qala  bilir.  Belә  bir  vәziyyәtdә  onun 
insan  ağlından  daha  üstün  vә  kamil  bir  ağıl  tәrәfindәn  qavranıla 
bilәn bir açıqlaması vә sәbәbinin var olduğuna hökm edilir. Bunun 
belә olması yenә dә Rәbbimizin bir «hikmәt»idir. 
Bәli,  Allahın  seçdiyi  fәrd  vә  ailәlәrdә  hansı  xüsusiyyәtlәr 
vardır  ki,  namizәdlәr  namizәdlәri  arasından  seçildilәr?  Varsa,  bu 
xüsusiyyәtlәrdәn bizlәrә bildirilәnlәr olmuşdurmu? 
Bu suala Quranın verdiyi cavab «bәli»dir. 
Әlinizdәki  kitabda  hekayәsini  xırdalıqları  ilә  әlә  alacağımız 
«adayış  qissә»sini  bizә  özündә  heç  bir  şәkk  -  şübhә  olmayan  bir 
Kitab  anlatmaqdadır.  Bu  elә  bir  Kitabdır  ki,  daşıdığı  mesaj  nә 
zaman  vә  mәkanla,  nә  dә  müәyyәn  vә  qeyri  müәyyәn  adlarla 
sәrhәdlәndirilmir.  Belә  ki,  sözügedәn  Kitab  bu  cahanşümül  vә 
zamanüstü  mesajını  bәzәn  zaman  vә  mәkanla  әlaqәli  müәyyәn 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
15 
 
hadisәlәr  vә  şәxslәr  әtrafında  dilә  gәtirir.  Bu  sәbәblә  Quranda 
seçilәn  adlar,  hadisәlәr,  faktlar,  qissәlәr  vә  mәkanlar  öz  daxil-
lәrindә  nә  qәdәr  yer,  zaman  vә  şәxslәrlә  әlaqәli  olsa  da  mesaj 
olaraq bu üslub onun zaman, mәkan vә şәxs ümumiliyinә bir xәlәl 
gәtirmәz.  Qurandakı  örnәklәr,  yaratdığı  insanın  vә  insanlığın 
keçmiş  vә  gәlәcәk  problemlәrini  bilәn  Allahın  xüsusi  olaraq 
seçdiyi örnәklәrdir. Nә üçün minlәrlә peyğәmbәrlәrdәn sadәcә bir 
hissәsi Qurana alınmış, onların hekayәlәri bildirilmişdir? 
Quran  verdiyi  nümunәlәrlә  bir  problemә  diqqәt  çәkirsә, 
tәrәddütsüz  bilmәk  lazımdır  ki,  bu  problem  gәlәcәkdә  insanlığı 
narahat edәn әsas problemdir. Hәtta Qurana alınan nümunәlәrdәn 
yola  çıxaraq  insanlığın  gәlәcәk  problemlәri  mövzusunda  tәxmini 
bir xәritә çıxarmaq belә mümkündür.  
Bu  mövzuda  әn  gözәl  örnәklәrdәn  biri  Yәhudi  hadisәsidir. 
Quran endiyi dövrlәrdә dünyada Yәhudi problemi deyilәn ciddi bir 
problem  yox  idi.  Yәhudilәr  o  dövrün  nә  siyasәtindә,  nә  dә 
sistemindә    liderlik  edә  bilәcәk  söz  sahibi  deyildilәr.  Söz  sahibi 
olmaq bir yana, yer üzündә hegemon dövlәtә belә sahib deyildilәr. 
Şәriәtlәri  belә  o  günün dünyasının  hәr  hansı  bir yerindә qüvvәdә 
deyildi.  Babilli  Nәbukadnazarın,  sonra  Roma  İmperatoru  Titusun 
daş  üstündә  daş,  çiyin  üzәrindә  baş  buraxmadığı  dәhşәtli 
hücumlarından sonra bir daha özünә gәlmәyәcәk qәdәr zәiflәmiş, 
siyasi  birliyini  tamamilә  itirmiş,  Roma  idarәçilәrinin  tәsiri  ilә 
yurdlarını  tәrk  edib,  dağınıq  vәziyyәtdә  İspaniyadan  Şәrqi 
Avropaya,  Әrәbistandan  Fasa  qәdәr  dağılmış,  artıq  qövm  ola 
bilmәk  xüsusiyyәtini  itirmiş  bir  İsrail  övladı  qarşımızda 
dayanmışdı. 
Lakin  cahanşümul  vә  zamanüstü  mesajın  sahibi  olan  Quran, 
nazil  olduğu  dönәmdә  yer  üzündә  mövqeyi  olmayan  Yәhudi 
hadisәsinә,  xüsusi  ilә  bir  qövm  vә  din  olmaqdan  çox  bir  mәktәb 
olan  «yәhudilәşmә  tәmayülünә»  diqqәt  çәkmiş,  bu  insanlıq 
bәlasının  xüsusiyyәtlәrini  әn  incә  xırdalıqlarına  qәdәr  daha  ilk 
sәhifәlәrindә şәrh etmişdir. 
Әgәr  biri  çıxar  vә  mesajı  әbәdi  olan  Quranın  Yәhudi 
mövzusunda  göstәrdiyi  hәssaslığın  sәbәbini  tamamilә  Mәdinә  vә 
onun  әtrafında  bir  neçә  kiçik  toplum  halında  yaşayan  Yәhudi 
varlığından  qaynaqlandığını  söylәrsә,  biz  mәkanın  seçimini  dә 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
16 
 
yenә  Allah  tәrәfindәn  bir  hikmәtә  dayanaraq  seçildiyini  söylәyә 
bilәrik.  Bu  da  bir  hәqiqәtdir  ki,  bu  sәbәbin  özü  belә  Quranın 
mövzuya  verdiyi  önәmi  açıqlamağa yetәrli deyil. Çünki  bu tәlәbi 
boşa çıxaran başqa nümunәlәr var. Mәsәlәn Lut qövmünün qissәsi. 
Tarixi  bir  hәqiqәtdir  ki,  Quran  nazil  olduğu  dönәmdә  hәmin 
bölgәdә  lutilik  yox  idi.  O  toplumun  hәr  cür  әxlaqsızlığını  nәql 
etdiyi, dövrün cahiliyyәsini anladan heç bir qaynaq belә bir şeydәn 
söz etmәmәkdәdir. Buna başqa nümunәlәr dә verilә bilәr. 
Bu  xüsusiyyәt  Quranın  möcüzәlәrindәn  biridir  ki,  bu  gün 
Yәhudilik vә Yәhudilәr, Siyonizm adını verdiklәri yerüzü tarixinin 
gördüyü  әn  tәhlükәli  üstün  irqçiliyilә,  bir  peyğәmbәrinin  adına 
qurduğu  terror  dövlәtiylә,  әlindә  tutduğu  dünya  informasiya  toru 
ilә,  bir  çox  beynәlxalq  şirkәtlәri,  kartellәri,  Masson,  Lions  vә 
Rotary  kimi  yalnız  öz  mәnafelәrinә  xidmәt  edәn  quruluşlarıyla, 
hamısından  betәr  isә  әn  tәhlükәli  silahlı  mediyası  vә  daha  saya 
bilmәdiyim  sosial,  siyasal,  ekonomik,  tәşkilatlı  vә  tәşkilatsız 
fәaliyyәt vә cәmiyyәtlәri ilә dünyanın başının bәlasıdır. 
Quranın,  ona  inananları  ilk  surәlәrdәn  etibarәn  dönә-dönә 
xәbәrdar  etdiyi  «Yәhudilәşmә  tәmayülü»  isә  Müsәlmanların 
başının  bәlasıdır  ki,  tarixdә  Yәhudilәrin  dinlәrinә,  kitablarına, 
peyğәmbәrlәrinә  qarşı  göstәrdiyi  münasibәtin  tam  eynisini 
Müsәlmanlar  da  öz  dinlәrinә,  kitablarına,  alimlәrinә  göstәrmәk 
tәhlükәsiylә  daim  üz–üzәdirlәr.  Müsәlmanların  qarşısındakı  әn 
böyük problem bizcә «yәhudilәşmә» problemidir.  
Belәliklә,  Quranın  digәr  örnәklәri  dә  bunun  kimi  insanlığın 
әsas  problemlәri  ilә  әlaqәli  ibrәt  sәhnәlәrini  vә  örnәk  hadisәlәri 
әhatә  etmәkdә  vә  insanlığın  diqqәtini  bunlara  çәkmәkdәdir. 
Quranın  zәngin  insanlıq  tәcrübәsini  aid  olduğu  zaman  vә 
mәkandan  çıxarıb gәlәcәk nәsillәrә ünvanlaması Allahın  Rәhman 
olmağının saysız tәcәllilәrindәn birini tәşkil edir. 
İnsanlıq  imtahanının  problemlәrini  açmaqda  açar  rolunu  icra 
edәn  sözügedәn  qissәlәrdәn  biri  dә  «İmranın  qadını 
Hannә+Mәryәm+İsa» müddәtindә gerçәklәşәn adayış hekayәsidir. 
Ana, övlad vә nәvәdәn tәşkil olunmuş üç nәsillә tamamlanan 
adayış  prosesini  başladan  İmranın  qadını  Hannәnin  nәzir  vermә 
mәktәbidir.  Ayәlәrin  zahirindәn  aydın  olan,  sözügedәn  nәzir 
hәrәkәti İmran ailәsini seçilmişlәr arasına daxil etmişdir. Yәni İlahi 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
17 
 
seçimә sәbәb olaraq bu adayış göstәrilmәkdәdir. 
Hannәnin  nәziri  olan  Mәryәmin  insanlıq  tarixindә  istisna 
sayıla  bilәn  bir  missiya  ilә  görәvlәndirilmәsi,  oğlu  İsanın(a)  bu 
missiyanı  nәbilik  mәrtәbәsindә  icra  etmәsi,  Zәkәriyyanın(a)  bu 
çevrәyә  girmәsi,  Yәhyanın(a)  möcüzәvi  doğumu  vә  bu  üç  ismin 
aqibәtlәrinin  dә  bir–birinә  bәnzәr  bir  şәkildә,  davaları  yolunda 
hәyatlarını  fәda  etmәklә (İsa  әleyhisalam mәnәvi qurbandır)  başa 
çatması…  Bunların  hamısının  ilk  sәbәbi  vә  mahiyyәti  İmranın 
Qadınının  nәziridir  vә  bütün  bu  sayılanlar  adayış  prosesini  tәşkil 
edәn parçalardır. Yәni adayış hadisәsi bütün bu әzәmәtli prosesin 
vә sәbәblәr zәncirinin ilk halqasını tәşkil etmәkdәdir. 
Belәliklә,  biz  bu  prosesin  tәmәl  nöqtәsi  olan  «adayış» 
mәqamına  diqqәt  çәkmәk  istәyirik.  Allahın  bu  hadisәni  Quranla 
ölümsüzlәşdirmәsinin hikmәtlәrindәn birinin dә son Nәbidәn sonra 
onun risalәt mirasını çiyinlәrinә daşıyacaq öndәrlәrin yetişmәsi vә 
ortaya çıxması prosesinin başlanmasında Hannә vә onun nәcabәtli 
nәsil yetişdirmә hәrәkәti olan adayış (nәzir) aktına diqqәt çәkmәk 
olduğuna inanırıq. 
İpi qopmuş, mollası itmiş, dәnәlәri dağılmış bir tәsbehә dönәn 
ümmәt öz öndәrlәrini yetişdirmә prosesinә daha ana bәtnindәykәn 
başlanmasının  vacibliyini  bilәcәk,  Mәryәmini  nәzir  verәcәk 
Hannәlәri  yetişdirmәdәn,  «müjdә»  demәyә  gәlәn  zәmanәnin 
«İsa»larını  gözlәmә  ucuzluğuna  düşmәyәcәkdir.  Ümmәt  öz  yol 
göstәrәnlәrini  yetişdirmәkdә  Quranın  göstәrdiyi  üsulu  vә  üslubu 
mәnimsәyәcәkdir.  Bilәcәk  vә  inanacaqdır  ki,  bu  anlamıyla 
«Mehdi»siz  bir  toplum  yoxdur.  Hәr  toplum  öz  «Mehdisini»  özü 
yetişdirәcәk,  bir  deyil  minlәrlә  Mehdidәn  ibarәt  olan  seçilmiş 
kadrlarıyla  ümmәt,  öndәrliyi  yenidәn  әlә  alacaqdır.  Quranın  bizә 
gәtirdiyi xәbәr dә bu hәqiqәti dәstәklәmәkdәdir: 
«…Hәr toplumun bir yol göstәrәni vardır!» (13/7) 
Yaddan  çıxarmamaq  lazımdır  ki:  «Allah  yaratdığı  hәr  varlıq 
üçün  bir  nizam-intizam  qoymuşdur.  Hәr  şey  bu  qanunlar 
çәrçivәsindә  baş  vermәkdәdir.  Әlbәttә,  sözügedәn  qanunlar 
içәrisindә  toplum  halında  dәyişmәnin  dә  qanunları  vardır. 
Rәbbimiz  tarixdәki  müsbәt  vә  mәnfi  örnәklәrdәn  bәzilәrini 
Quranında  qeyd  edәrәk  ölümsüzlәşdirmişdir.  Vә  ardından  heç 
ağlımızdan çıxmaması üçün bizә dönә-dönә nәsihәt vermişdir. 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
18 
 
«…Sәn  Allahın  qoyduğu  qayda  -  qanunda  heç  bir 
dәyişiklik tapmazsan. Allahın qanunlarında bir azma da tapa 
bilmәzsәn» (35/43, 17/77, 33/62, 48/23) 
Dәyişmәyәn  bu  qanunları,  yәni  sünnәtullahı  dәyişdirmәyә 
qalxmaq bir bağy (çaşqınlıq), dәyişmәsini gözlәmәk isә cәhalәt vә 
axmaqlıqdır.  O  halda  bizә  düşәn  sözügedәn  qanunların  işlәmә 
mexanizmini,  yәni  hikmәtini  yaxşı  anlayıb,  edәcәklәrimizi  o 
qanunlar çәrçivәsindә etmәkdir. 
O qanunların qavranılmasının әn sağlam yolu vәhyin daşıdığı 
mesajı әksiksiz vә doğru anlamaqdan ibarәtdir. 
Tarix  boyunca  İlahi  vәhyin  zamanüstü  mesajını  boğmağa 
çalışanlar  olmuş  vә  bundan  sonra  da  olacaqdır.  Bu  boğulmaq, 
susdurulmaq,  hәr  zaman  mülhid
9
 vә  münkirlәrin
10
 әli  ilә  deyil, 
hәtta  çox  vaxt  «içәridәkilәr»in  әli  ilә  gerçәklәşdirilmişdir.  Әgәr 
zahirini tapa biliblәrsә bәzi ayәlәrin hökmü ortadan qaldırılmış vә 
bu  işin  adına  da  «nәsh»  qoyulmuşdur.  Bu  üsulu  qәbul  edәnlәrin 
bәzilәri  Quranın  beşdә  birini  mәnsuh  (hökmü  qaldırılmış)  olaraq 
göstәrәcәk qәdәr irәli getmişlәr. Bu üsulu mәnimsәyәn bәzi yaxşı 
niyyәtlilәr isә İlahi şәriәtlәrin mәqsәdlәrindәn vә üsullarından biri 
olan «tәdricilik» gerçәyini görmәmәzliyә vurduqları üçün özlәrini 
buna mәcbur hiss etmişlәrdir.  
Qurani mesajın qarşısında duran başqa bir әngәl dә «Tevil»
11
 
üslublu  açıqlamasının  şәriәt  qanunlarından  kәnarda  istifadә 
olunaraq  İlahi  mesajın  sәs–küyünә  sәbәb  olmuşdur.  Tevil  adı 
altında bәzәn elә izahlar edilmişdirdir ki, bunlar vәhyin ana xәttinә 
daban–dabana  zidd  olmuşdur.  Bu  «tevil»lәrin  bәzilәrindә  isә 
Allahın  mәqsәdini  anlamaq  mümkün  olmuşdursa  da,  izahat 
verәnin  mәqsәdini  anlamaq  mümkün  olmamışdır.  Әslindә  isә  bir 
çox  mәqamda  «tevil»ә  әsil  möhtac  olan  ayәlәr  deyil,  sözügedәn 
«tevil»lәr vә izahlardır. 
Heç  şübhәsiz ki, Quran mesajını boğmaq istәyәnlәrin  әn  çox 
istifadә  etdiklәri  metodlardan  biri,  bәlkә  dә  birincisi  «tәhsisdir» 
                                                             
9
 (әr) Allaha vә peyğkmbkrine inanır vә inandığını söylәyir. Fәqәt, küfrә aldanmış, 
İslamiyyәtdәn ayrıılmışdır, etiqadı yanlışdır. Özünü müsәlman sanır, özü kimi 
olmayanlara kafir deyir.  
10
 İnanmayan, qәbul etmәyәn, inkar edәn kimsә 
11
 İzah etmәk, açıqlamaq 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
19 
 
Digәr  iki  üsul  olan  «nәhs»  vә  «tevil»  dә  şәriәtә  uyğun  olanını 
olmayanından, hәqiqisini vә ya әksini ayırd etmәk mümkün olduğu 
halda üçüncü göstәrdiyimiz «tәhsisi» isә bir qayda ilә qeyd etmәk 
çox çәtindir. 
Bu sәbәblә «tәhsis» İlahi mesajı tәhrif etmәk vә hәyata tәtbiq 
etmәkdәn  uzaqlaşdırmaq  istәyәnlәrin  bu  gün  әn  çox  sarıldıqları 
vasitәlәrdәn  birinә  çevrilmişdir.  Vәhyin  anlaşılması  vә  hәyata 
keçirilmәsinin  önünә  çıxardılan  әn  ciddi  әngәllәrdәn  biri  olaraq 
özünü gösәtәrir. 
Tәhsis  mәntiqindә  ayәlәr  şәxslәr,  zaman  vә  hadisәlәrlә 
sәrhәdlәndirilir.  Üsul  elminin  әn  keçәrli  qanunu  olan  «sәbәblәrin 
xüsusiliyi  hökmlәrin  ümumiliyinә  mane  deyil»  prinsipi  nәzәrdәn 
qaçırılaraq  ayәlәr  müәyyәn  bir  zamanda,  müәyyәn  bir  mәkanda 
yaşamış,  müәyyәn  şәxs vә ya  toplumlara aid  edilәrәk İlahi mesaj 
zamanüstü vә cahanşümül keyfiyyәtlәrindәn xali edilir. Bu mәntiq 
insanlığın  әbәdi  xoşbәxtliyinә  aparan  yolun  işarә  daşları  olan 
ayәlәri tarixin çöp sәbәtinә atmaqda bir qüsur görmәz.  
Biz inanırıq ki, Quranda qeyd olunan heç bir nümunә sadәcә 
bir söz, bir hekayә olsun deyә yerlәşdirilmәyib. Quranın minlәrin 
arasından  seçdiyi  bu  nümunәlәr  yerdәn  çıxmayıb.  Bu 
nümunәlәrin heç biri tәsadüfi deyil. Müşriklәr ibrәt almaq әvәzinә 
Quranın  tarixin  tozlu  dәhlizlәrindәn  çәkib  çıxardığı  nümunәlәrә 
«bunlar qәdimlәrin nağılları»dır şәklindә әks reaksiya verirdi: 
«Ona  ayәlәrimiz  oxunduğu  zaman  «bunlar  әvvәlkilәrin 
әfsanәlәridir» - deyәr» (83/13) 
Halbuki, insanlar ibrәt alsın deyә, bu vә buna bәnzәr misalları 
Rәbbimiz dönә–dönә bizә bildirir: 
«Allah  ibrәt  olsun  deyә  insanlara  belә  misallar  çәkir» 
(14/25) 
«Biz  bu  misalları  insanlara  anladırıq.  Amma  onları 
alimlәrdәn başqaları düşünüb anlamazlar» (29/43) 
«…Biz  bu  misalları  düşünsünlәr  deyә  insanlara  veririk» 
(59/21) 
Allahın  kitabında  verilәn  müsbәt  misallar  «örnәk»,  mәnfi 
misallar isә «ibrәt» olsun deyә anladılır. Biz müsәlmanlar Quranın 
bizә  anlatdıqlarına  müşriklәrin  baxdığı  kimi  «әvvәlkilәrin 
әfsanәlәri» olaraq baxa bilmәrik. Bilirik ki, o insanlığın dәyişmәz 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
20 
 
dәyәrlәrini öz daxilindә yaşadan tәk kitabdır. Vә yenә bilirik ki, o 
müәyyәn  bir  qövmә,  müәyyәn  bir  zamana,  müәyyәn  bir  irqә, 
müәyyәn  bir  sinfә,  müәyyәn  bir  mәdәniyyәtә  ya  da  iqlimә  xas 
deyildir.  
Quranın  tәsvir  etdiyi  obrazlar  insanlığın  etalon  obrazlarıdır. 
Zamanlar  dәyişә  bilәr,  mәkanlar  dәyişә  bilәr.  Mәdәniyyәtlәr, 
irqlәr, yaşam standartları, mühit, imkanlar dәyişә bilәr. Lakin insan 
quruluşu etibarilә varlığında, yaradılışında, daşıdığı müsbәt yaxud 
mәnfi  keyfiyyәtlәr  ölçüsü  ilә  dәyişmәyәcәk.  Mәsәlәn:  «O 
mübahisә  edәndir»  (18/54).  «Cahilliyә  vә  zülmә  meylli 
yaradılmışdır. (33/72), «Nәfsi hәr zaman ona pisliyi әmr edәr» 
(12/53), «tәlәskәndir» (17/11)… 
Belәliklә,  insan  bu  tәmәl  keyfiyyәtlәri  ilә  heç  bir  zaman 
dәyişmәyәcәkdir.  İnsanda  bu  keyfiyyәtlәr  var  olduğu  müddәtdә 
onun  İlahi  mesaja  olan  ehtiyacında  bir  әksilmә    dә  olmayacaq. 
Yәni  insan  varlığında  daşıdığı  bu  virusları  atıb  mütlәq  kamal  vә 
kamilliyi  әldә  edәcәyi  bir  zaman  gәlmәyәcәkdir.  Bütün  bunlar 
olmayacağına  görә  insana  tәk  bir  şey  qalır:  Quruluşundan 
qaynaqlanan  zәifliklәri  vә  ona  müsallat  edilәn  düşmәnlәrin 
şәrindәn ancaq vәhyin yol göstәrmәsi ilә qoruna bilmәk… 
Bu  sәbәblә  deyirik  ki:  Quranın  seçdiyi  obrazlar  müsbәt  vә 
mәnfiliyi ilә «canlı» obrazlardır,  yәni prototiplәrdir. Bir firon, bir 
nemrud obrazında Quran hәr zaman vә dövrdә var olan bir tipoloji 
insanı  canlandırmışdır.  Bu  tipoloji  insana  aid  xarakterlәr 
sıralanaraq  göstәrilmişdir.  Kitabın  vurğuladığı  bu  tip  –  küfrün, 
sәltәnәtin, zülmün, qürurun, azğınlığın, tәkәbbürün bir prototipidir. 
Bәzi  fironlar  özlәrini  «Musa»  göstәrmәk  üçün  bu  ayәlәri  zaman, 
mәkan,  zәmin  vә  şәxsә  aid  edә  bilmәsinlәr  deyә,  Quran  onun 
ismini,  yerini,  zamanını  vermәmişdir.  Siz  hansı  zamanda,  hansı 
toplumda yaşamağınızdan asılı olmayaraq keyfiyyәtlәri mәlum bu 
tipi  yaşadığınız  dünyada,  ölkәnizdә,  şәhәrinizdә,  mәhәllәnizdә, 
hәtta  ailәnizdә  tapıb  tanıya  bilәrsiniz.  O  ana  xәtlәri  ilә  ortaya 
qoyulmuş bir tipdir. O obrazın kimi tәmsil etdiyini bilmәniz üçün 
xüsusiyyәtlәrini  bilmәniz  kifayәtdir.  Quranın  canlandırdığı  Firon 
tipinin  özәlliklәrini  birindә  gördüyünüz  zaman  bilәcәksiniz  ki,  o 
sizә Quranın göstәrdiyi «mәlum» rәsmin bir mәnsubudur.  
İbrahim  vә  Musa(ә)  obrazları  da  elәcә…  Onlar  da  bir 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
21 
 
prototipdirlәr.  Müsbәtin,  yәni  insan  olmanın,  kamil  olmanın 
prototipi.  Onların  da  xüsusiyyәtlәri  mәlumdur.  Zülmә  qarşı 
dirәnişlәri, şirkә qarşı üsyanları, haqqa tәslimiyatları, mәzlumların 
yanında, zalımların qarşısında dayanmaqlarıyla onları da fәrqli ad, 
ünvan  vә  zamanlarda  ölkәnizdә,  toplumunuzda  tapıb  tanıya 
bilәrsiniz. 
İlahi mesajın Sahibi Kitabına aldığı mәhdud sayda nümunәlәri 
püşk  üsulu ilә  seçmәmişdir.  Hәr  bir işi  hikmәtlә görәn  Rәbbimiz 
bu  nümunәlәri  seçәrkәn  dә  әlbәttә  hikmәtlә  seçmişdir.  Qurana 
alınan  nümunәlәrin  bir  xüsusiyyәtlәri  dә  vardır  ki,  başqalarının 
arasından  sıyrılıb  ölümsüzlәşә  bilmişlәr.  Bizcә  bu  xüsusiyyәt  vә 
sәbәblәri iki maddәdә toplamaq mümkündür:  
1.  Bu  nümunәlәrin  insanlıq  tipinin  nümunәlәri  olması.  Әgәr 
nümunә  bir  fәrddirsә,  bir  insanın  prototipidir,  әgәr 
toplumdursa insan qruplarının prototipidir. 
2.  Quranda  göstәrilәn  qissәlәr  -  insanlığın  daha  sonra  qarşı-
laşacağı  problem  vә  çәtinliklәri  xәbәr  verәn,  onlara  diqqәt 
çәkәn vә ilahi vәhyin insanlığın bu ortaq, ümumi sıxıntılarının 
hәlli olduğunu bәsirәtlә söylәyәn möcüzәvi xәbәrdarlıqlarıdır. 
Bu nümunәlәr verilәrkәn bәzәn çox bәsit bir dillә bunların bir 
«misal» olduğu açıqca vurğulanmışdır. Bu mövzuda bütün İslamda 
qadının  sosial  vә  içtimai  mövqeyinin  altından  xәtt  çәkәn,  ayәnin 
nüzul  sәbәbi  dә  yenә  Allah  Rәsulunun  qadınlarının  timsalında 
bütün  İslami  öndәrlik  fәaliyyәtinә  sәslәnәn  Tahrim  surәsinin  son 
ayәlәri çox açıq vә aydın mesajlar daşımaqdadır. 
«Allah  inkar  edәnlәrә  Nuhun  vә  Lutun  qarısını  misal 
verdi»,  
«Allah  inananlara  da  Fironun  qarısını  misal  göstәrdi, 
(Yenә  Allah  inananlara)  İmranın  qızı  Mәryәmi  (misal 
göstәrdi)» (66/10-12) 
Bәli,  yuxarıdakı  nümunәdә  insan  iki  kateqoriyada  göstәrilir: 
İnkar edәnlәr vә iman edәnlәr. İnkarçıların örnәyi vә öndәri olaraq 
iki qadın göstәrilir ki, hәr ikisi dә peyğәmbәr xanımıdır: Nuhun vә 
Lutun xanımları. Hadisәlәrin inkar - xәyanәt mәqamına bu nöqtәdә 
diqqәt  çәkilir.  Vә  tәbii  ki,  Müsәlman  ailәlәrinә  xitab  edilir.  Yәni 
mömin kişi - kafir qadın münasibәtinә diqqәt kәsilәrәk Quranın nә 
üçün  son  vә  tamamlanmış  şәriәtdә  İslam  ailә  modelini  yaratmaq 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
22 
 
üçün  mömin  kişilәrin  vә  qadınların  evliliklәrindә  bir  sıra  vacib 
qayda vә qanunlar qoyduğunun hikmәti dә aydınlaşır.  
Örnәyin  ikinci  hissәsini  iman  edәnlәr  tәşkil  edir:  Fironun 
qadını vә İmranın qızı Mәryәm. Xüsusilә Asyanın Fironun qadını 
olduğu önә çıxardılaraq çevrәsini tapa bilmәmiş mömin qadına bir 
prototip  tәqdim  olunur.  Dünyәvi  zövq  vә  cah–cәlalın  sehrinә 
düşmәdәn  küfrә  qarşı  imanı  mühafizә  etmәyin  dastan  kimi  bir 
tarixini yazan Asya nümunә göstәrilir. Bu gün fironlaşmış kişilәrin 
hökmü altında imanını qorumağa cәhd edәn mömin qadınlar üçün 
bir  müqavimәt  vә  güc  qaynağı  tәşkil  edir  bu  örnәk.  Quranın 
mömin qadına göstәrdiyi ikinci misal isә Mәryәmdir. 
Belәliklә,  biz  burada  Mәryәmi  vә  digәr  bir  çox  örnәk  tipi 
ortaya  çıxaran  ilk  vaqiәni,  yәni  «adayış»  vaqiәsini  araşdıracağıq. 
Asya  vә  Mәryәm  fәrqli  iki  tәrәfin  nümunәlәridir.  Birincisi  fәrdi 
mücadilәnin prototipi vә daxili bucağı, ikincisi isә tәbii olaraq fәrdi 
tәrәfi  olmaqla  bәrabәr  daha  çox  kütlәvi  mücadilәnin  prototipi  vә 
xarici  bucağıdır.  Allah  bu  örnәklәri  Quranda  xatırladaraq, 
insanlığın  gәlәcәk  tarixinә  onların  mücadilәlәrini  bir  ibrәt,  bir 
öyüd, bir misal olaraq vermişdir. 
Belәliklә,  biz  dә  ayәlәri  әsas  götürәrәk  vә  mötәbәr 
qaynaqlardan  faydalanmaq  şәrti  ilә  Allahın,  öyüd  ala  bilmәmiz 
üçün  seçdiyi  –  bizlәrlә  vә  toplumumuzla  çox  yaxından  әlaqәsi 
olduğuna inandığımız ilahi bir örnәyin tarixi çәrçivәsini çәkәcәyik. 
Hәm  dә  vaqiәni  günümüzә  gәtirәrәk  hәyatımıza  vә  İslami 
hәrakatın  gәlәcәyinә  göstәrә  bilәcәyi  yardımına  diqqәti 
yönәldәcәyik. 
Ancaq  bunlara  keçmәdәn  öncә  qissәnin  bizә  anlatdığı  Quran 
ayәlәrini daha yaxşı anlaya bilmәyimizә yardımçı ola bilmәsi üçün 
bu  ayәlәrin  endiyi  Mәdinә  dönәminә  vә  enmәsinә  sәbәb  olaraq 
göstәrilәn  bәzi  hadisәlәrә  «sәbәbi-nüzul»  çәrçivәsi  içәrisindә 
xüsusilә toxunaq. 
 

ADAYIŞ RİSALӘSİ 
 
 
 
 
23 
 
ADAYIŞ QİSSӘSİNİN ENDİYİ MÜHİT 
 
Ali-İmran  surәsinin  1-32-ci  ayәlәrini  tәşkil  edәn  bölmәsi, 
ayәlәrin  mövzusundan  da  aydın  olacağı  kimi  Bәdr  savaşından 
sonra  enmişdir.  İbn–Abbasdan  nәql  edilәn  bir  rәvayәt  dә  bu 
bölümün Bәdrdәn sonra nazil olduğunu tәsdiqlәmәkdәdir. 
Adayış qissәsinin başladığı 32-ci ayә vә mövzunu tәşkil edәn 
ayәlәrin dә daxil olduğu 80-dәn çox ayә isә birinci bölümdәn illәr 
sonra, yәni Hicrәtin 9-cu ilindә nazil olmuşdur. Nazil olma sәbәbi 
olaraq  isә  Necrandan  Mәdinәyә  gәlәn  böyük  elçilәr  heyәti 
göstәrilmәkdәdir.  Bu  elçilәrin  gәlişi  hicrәtin  9  ilindә  yaşanan  әn 
önәmli  hadisә  olmuşdur  ki,  sonralar  hәmin  il  «elçilәr  ili»  (amul-
vufud) olaraq adlandırılacaqdır. 
Necran,  Әrәbistan  yarımadasında  Hicaz  ilә  Yәmәn  arasında 
bir bölgәdir.  Buranın xalqı köç  yolları üzәrindә mәskunlaşmışlar. 
Hәzrәti  İsanın  tәbliğ  etdiyi  İslam  bu  bölgәyә  yetişdiyindә  bölgә 
xalqı  Yәhudi  Zu  Nüvasın  zülm  vә  irqçi  –  teokratik  idarәçiliyi 
altında inlәmәkdә idi. Yahudi diktator  bölgәyә  fәdakar  insanların 
әli  ilә  gәtirilәn  İsanın  (ә)  mesajına  qorxunc  bir  dövlәt  terroru  ilә 
qarşı  çıxmağa  çalışmış,  insanları  inancları  üzündәn  qazdırdığı 
xәndәklәrdә  diri-diri  yandıracaq  qәdәr  azğınlaşmışdır.  Quran  bu 
hadisәnin qısa da olsa, әsas hissәsini Buruc surәsindә bizә anladır. 
Daha sonra Hz.İsanın saf vә tәmiz tәlimi digәr yerlәrdә olduğu 
kimi  burada  da  tәhrifә  uğramış,  tövhid  әqidәsi  itib  yerini  şirk 
almışdır. 
Mәdinә  İslam  Dövlәti  doğulduğunda  qısa  tarixini  yuxarıda 
incәlәdiyimiz  Necran  Xristiyanları  bölgәnin  güclü  dövlәtlәrindәn 
birinә  sahib  idilәr.  73  yaşayış  bölgәsindәn  ibarәt  olan  Necran 
konfederativ dövlәti, 120.000 nәfәrlik möhtәşәm bir orduya sahib 
idi. 
Mәdinә  İslam  Dövlәti  yaradılandan  sonra  bölgәdәki  siyasi 
nüfuzunu  genişlәndirib,  daha  sonra  bunu  da  Mәkkәnin  fәthiylә 
güclәndirincә,  yarımadadakı  digәr  bölgәlәrdә  yerlәşәn  dövlәtlәr 
kimi  Necranlılar  da  önündә  kimsәnin  durmağa  cәsarәt  etmәdiyi, 
durmaq  istәyәnlәrin  dә  tezliklә  mәğlub  edildiklәri  bu  yeni  gücü 
yaxından  tanımaq,  mümkünsә  bir  siyasi  toxunulmamazlıq 
anlaşması imzalamaq üçün Mәdinә İslam Dövlәtinә çox möhtәşәm 

ADAYIŞ RİSALӘSİ