Nazorat savollari:
1. Temperament nima?
2. Temperament tiplarining tavsifini qanday muhim sifatlar
yordamida aniqlash mumkun?
3. Temperamentning 4 tipiga tavsiya bering.
4. I.P. Pavlov oliy nerv faoliyatining qanday asosiy xususiyatlarini
belgilab chiqqan?
5. Bolaning temperament tipini qanday aniqlash mumkin?
6. Bolalar temperamentiga tavsifnoma bering.
Uyga vazifa temperamentlarni yod olib tahlil qilish.
30-Mavzu: Xarakter. Bolalar xarakter
xislatlarining o’ziga xosligi
Reja:
Xarakter haqida tushuncha
Bolalar xarakter xislatlarining o’ziga xosligi
Xulosa
Kishi jamiyatda yashab, biror faoliyat bilan shug‘ullanar
ekan, o‘zini shaxs sifatida namoyon qiladi, o‘zining atrofmuhitga,
odamlarga, o‘z ishiga va o‘z-o‘ziga munosabatini
ifodalaydi. Ba’zan ana shu munosabatning ko‘rinishlari odatdan
tashqari, tasodifiy xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Masalan,
maktab o‘quvchisi o‘z o‘rtoqlari uchun kutilmaganda
arzimagan narsadan jahli chiqib ketadi. O‘rtoqlari uning bu
xulqidan taajjublanadilar, chunki odatda bu bola yuvosh,
xushmuomala edi. Uning uchun qo‘pollik tipik hodisa emas
edi. Boshqa bir o‘quvchi ko‘pincha atrofdagilar bilan keskin va
qo‘pol muomalada bo‘ladi. Bu narsa uning uchun tipik barqaror,
bir necha marta takrorlangan xususiyat bo‘lib, bu uni shaxs
sifatida xarakterlab beradi. Shuning uchun ham mazkur xususiyatni
uning xarakteriga xos xususiyatlardan biri deb hisoblash
mumkin. Jamiyat a’zosi, kishining voqelikka munosabatida vujudga
keladigan va uning xulq-atvori hamda harakatlarida ta’sir
qoldiradigan muhim, barqaror psixik xususiyatlarning majmui
xarakter (yunon. charaktir – belgi, nishon, xislat) deyiladi.
Ba’zan «xarakter» degan so‘z bilan iroda kuchini, qat’iylikni
yoki boshqa kishilar bilan muomala qilgandagi keskinlikni
ifodalaydilar, «xarakterli kishi» deydilar. Aksincha irodasi zaif
kishini «xaraktersiz kishi» deb ataydilar. Ilmiy nuqtayi nazardan
qaraganda, bu ta’riflar noto‘g‘ridir, chunki «xaraktersiz»
kishida ham xarakter bor.
Xarakter hamisha shaxsning o‘ziga xos sifatlarini (nisbatan
juda oz mustasnolar bilan) belgilab beradi. Shuning uchun
ham xarakter kishining biror hayotiy vaziyatda o‘zini qanday
tutishini oldindan ko‘rish imkonini beradi. Xarakterdagi
ko‘p narsa kishining
dunyoqarashiga, uning e’tiqodiga va ideallariga,
ijtimoiy ahvoliga, atrofdagi muhitning ta’siriga bog‘liq
bo‘ladi. Turli ijtimoiy guruhlarga mansub kishilarning xarakterlaridagi
farqlarning sababi
ana shundadir.
Xarakter shaxsning individual xususiyatidir. Xarakterlari mutlaqo
bir xil ikki kishini topib bo‘lmaydi, lekin ayrim kishilarning
xarakteridagi ko‘p narsalar bir guruh kishilar uchun yoki
hatto butun jamiyat uchun tipik bo‘lishi mumkin. Ma’lumki
xarakter to‘g‘risida faqat yetakchi, asosiy xususiyatlarga qarab
fikr yuritish
mumkinligi, bu xususiyatlar muayyan shaxsning
kim ekanligini hamma narsadan ko‘ra ko‘proq belgilab beradi.
Shuning uchun ham yozuvchilar o‘z qahramonlarini ta’riflar
ekanlar, ularning asosiy, tipik xususiyatlarini ko‘rsatishga intiladilar.
Kishi faoliyatida qanday psixik jarayonlar
ustun turishiga
qarab xarakter xususiyatlarini intellektual, emotsional va iroda
xususiyatlariga ajratish mumkin.
Xarakterning fiziologik asoslari
Ma’lumki nerv sistemasining tipi oliy nerv faoliyatining
tug‘ma xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Biroq kishining
fiziologik tabiati doimiy bo‘lib qolmaydi. I.P. Pavlov nerv sistemasining
tipi (temperament) va xarakterning bir-biriga munosabati
haqida gapirib bunday deb yozgan edi: «Tip hayvon nerv
faoliyatining, tug‘ma organizmning konstitutsiyaga bog‘liq turi
genotikdir, lekin hayvon tug‘ilgan kunidan boshlab atrofdagi
sharoitning xilma-xil ta’siriga uchrashi, shu ta’sirlarga faoliyat
bilan, ko‘pincha butun umr mustahkam bo‘lib qoladigan faoliyat
bilan, muqarrar suratda javob berishi lozimligi sababli hayvonning
mavjud nerv faoliyati tipining xususiyatlari va tashqi
muhit taqozo qilgan o‘zgarishlar qorishmasidan, fenotipdan,
xarakterdan iboratdir».
Garchi I.P. Pavlov hayvonlar to‘grisida gapirgan bo‘lsa
ham, muhitning bu xil ta’sirlarini odam ham his qiladi. Shuni
esda tutish kerak-ki kishi nerv faoliyatining shakllanishiga
faqat I signal sistemasigina emas, balki II signal sistemasi
ham katta ta’sir ko‘rsatadi.
Shunday qilib, garchi nerv sistemasining tug‘ma tipi temperament
xarakterning asosi bo‘lsa ham biroq uni muvaqqat
nerv aloqalariga va ularning murakkab sistemalariga xos xususiyatlar
belgilab beradiki, ularga inson o‘z hayoti va faoliyati
jarayonida ega bo‘ladi. Tuyg‘ularning paydo bo‘lishi, psixik
jarayonlar hamda harakatlarning o‘tish tezligi asosan temperamentga
bog‘liq bo‘lib bu albatta kishining xarakterida aks etadi.
Oqibat natijada tug‘ma sifatlar emas, balki ijtimoiy sharoit,
ya’ni muhitning ta’siri, kishining u yoki bu xarakteriga ega
bo‘lishining asosiy sababi hisoblanadi.
Xarakterda munosabatning ifodalanishi
Kishining atrofdagi voqelikka munosabati nuqtayi nazaridan
xarakter xususiyatlarini quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
1. Shaxsning jamoadagi boshqa kishilarga munosabatini
ifodalovchi xususiyatlar: mehribonlik, saxiylik, samimiylik,
hurmat-ehtirom, talabchanlik kabilar. Pismiqlik, takabburlik,
beparvolik, toshbag‘irlik, ichidan pishganlik, dag‘allik kishilarga
nafrat bilan qarash kabi qarama-qarshi xususiyatlar bo‘ladi.
2. Shaxsning mehnatga, o‘z ishiga munosabatini ifodalovchi
xususiyatlar: mehnatsevarlik, dangasalik, vijdonlilik,
mas’uliyatlik va aksi.
3. Kishining narsalarga munosabatini xarakterlovchi xususiyatlar:
ozodalik, tejamkorlik, sarishtalik va aksi.
4. Shaxsning o‘z-o‘ziga munosabatini aks ettiruvchi
xususiyatlar:
o‘z qadr-qimmatini bilish tuyg‘usi, kamtarlik,
mag‘rurlik, uyatchanlik, jizzakilik, xudbinlik, egotsentrizm
(o‘z-o‘zini hamisha
o‘z diqqat markazida tutish) va h.k.
Dostları ilə paylaş: |