N. A. Egamberdieva

ikkinchi taraqqiyot bosqichi 
b o ‘lib, 
X IV -X V asrlami o‘z ichiga oladi. Buni tadqiqotchilar 
uyg'onish davri
deb baholaydilar.
Rivojlangan o‘rta asming birinchi taraqqiyot bosqichida Som oniylar 
olib borgan markazlashtirish siyosati mamlakatning iqtisodiy jihatdan 
yuksak darajada rivojlanishiga sabab bo ‘ldi. Shaharlar o ‘sdi va ulam ing 
iqdisodiy savdo aloqalari m ustahkam landi. Masalan, arab tarixchi va 
geograflarining ta’kidlashicha, birgina Choch va Iloqda 50 dan ortiq 
shaharlar bo‘lgan. Shaharlarda hunarmandchilikning 
kulolchilik, 
shishasozlik, temirchilik, yog‘och va terini ishlash hamda to ‘qima- 
chilik sohalari rivojlangan.
X 
asr 
oxirlarida 
M ovarounnahrda 
qoraxoniylar 
hukm ronligi 
o ‘matildi. Qoraxoniylar som oniylam ing mamlakatni boshqarish, pul 
zarb etish va boshqa an’analarini davom ettirganlar. Ammo, oltin 
dinor zarb qilmaganlar. Arab tarixchilari Yoqut va Ibn X avkal- 
laming yozishiga qaraganda, B uxoroda savdoda dirham ishlatilgan, 
dinor esa, tovar sifatida sotilgan. Bu davr madaniy hayotida katta 
o‘zgarishlar yuz berdi. Ilm-fan, din va tasavvuf, m e’m orchilik va 
san’at, musiqa san’ati rivojlandi. XI asrdan boshlab shaharlam ing

---

ijtim oiy - iqtisodiy qiyofasi o ‘zgargan. Shaharlar hunarmandchilik va 
savdo-sotiq markaziga aylandi. U lar hunarmandchilikning m a’lum bir 
tarm o g ‘i bo ‘yicha ixtisoslashdi. Aholisining soni ham oshib borgan. 
Shaharlam ing tuzilishida ham o ‘zgarishIar kuzatildi. Ularning maydoni 
kengaydi, ark avvalgidek, alohida istehkom ichida emas, balki shahar 
devori ichiga quriladigan bo‘ldi. Shuningdek, rabotlarda ko‘plab karvon 
saroylar, ulgurji, tashqi savdo bozorlari boMgan. Shaharlam ing qurilish 
rejasi avvalgidek saqlanib qolgan, ya’ni shaharlar to ‘g ‘ri to‘rtburchak 
shaklida boMib, shahar m arkazida kesishib o‘tgan ikki k o 'ch a boMgan.
Quva 
shahrining IX-X asrlarda eng rivojlangan davri boMgan. 
Shaham i arxeologik jihatdan o ‘rganishda B.A.Latinin, V.D.Jukov,
A .N .B em shtam , 
V.A.Bulatova, 
I.Ahrorov, 
Yu.A.Zadneprovskiy,
B.X.M atboboyevlarning xizm atlari katta. Shahaming eng quyi madaniy 
qatlam i I-III asrlarga oid. Quvani muntazam ravishda o ‘rganish 1956 
yildan boshlangan. 1996-1999 yillardaO'zRFA Arxeologiya instituti 
tom onidan tadqiqot ishlari olib borildi. Shahaming m il.aw . V-IV 
asrlarga oid topilm alar topilgan. Bular charxsiz qoMda yasalgan, osti 
qism i yum aloq idishlar va kulolchilik charxida ishlangan yupqa idishlar 
topilgan. Ularning sirtiga bo‘yoq bilan geometrik naqsh berilgan. Ark 
v a shahriston V-VII asrlarda mudofaa devori bilan mustahkamlangan. 
S haham ing 3 qismi ham m udofaa devori bilan 
0
‘ralgan. Uning maydoni 
12 
ga.
boMgan.
X asrdan boshlab Quva to ‘g ‘risida ko‘plab maMumotlar uchraydi. Bu 
davrda Quva dahalarga boMingan va har bir dahada markaziy maydon va 
diniy m arosim lar uchun m axsus xonalar boMgan. Quvada X-XI asrlarga 
oid zarbxona topilgan. Tangalarning bir tomoniga qu r’onu Karimdan 
oyat, ikkinchi tomoniga, Ahm ad ibn Ali nomi tushirilgan. U Quvaning 
X asr oMlalardagi hokimi boMgan.
XI asrda Janubiy Farg‘onada M arg‘ilon shahrining rivojlanishi Quva 
shahri rivojlanishiga salbiy ta ’sir ko'rsatdi. Quvada hayot m o‘g‘ullar 
istilosi davrigacha davom etgan.
Q uva 
Arki yodgorlikning shimoli - sharq tom onida joylashgan. 
U m il.a w . Il-I asrlarda qurilgan. X asrgacha m arkaz faoliyatini 
bajargan. Undan keyin shahar markazi rabotga ko‘chgan. Shahar 
shahristoni 12 gektami egallagan. U kuchli m udofaa devori bilan 
o ‘ralgan. Uning hozirda saqlanib qolgan qalinligi 12-15 metr, balandligi 
6-8 metr, umumiy uzunligi 1330 m etr boMgan. Devorda burjlar boMgan. 
U ning atrofi suv toMdirilgan handaklar bilan 
0
‘ralgan. 1998 yilda olib 
borilgan 
tadqiqotlar jarayonida 
shahristonning yaxshi saqlangan

---

darvozasi topilgan. Shahristondan hunarm andchilik sohalari aso sid a 
dahalarga boMingan va aholi uylari zich qurilgan. Rabot 150-200 
gektami tashkil etgan. Bugungi kunda u saqlanib qolmagan. R abotda 
bozor, bogMar, amirlar saroyi, qam oqxona, hunarmandlaming uylari 
boMgan. boMganligini yozma m anbalarda yozib qoldirilgan.
Quva ustalari o'zlari ishlagan shishalari bilan mashhur boMgan. U 
erda o'tkazilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida ko‘plab sh ish a 
buyumlar topilgan. Ular nihoyatda yupqa ishlangan qadah, atir sepkich, 
mushk-anbar taratkich, qon bosimini tushurgich-alam bika, grafin, a tir -
upa idishlari, tibbiyot kolbalaridir. Shishasoz ustalar qurilish oynalari 
ham ishlab chiqarganlar. Ular yasagan oynalar derazalar va tuynuklarga 
qo‘yilgan bo‘lib, qora ranglilari ham uchraydi.
Rivojlangan o ‘rta asr shaharlarida yangi bino turlari vujudga kelgan. 
’Jumladan, m asjid lar, m inoralar, m a q b a r a , k arvo n saroy, s a r d o b a , 
xonaqoh va boshqalar.
IX asr boshlarida binolami qurishda xom g 'ish t va paxsa ishlatilgan. 
Keyinchalik 
m a’muriy va jamoa binolarini qurishda pishiq gMshtdan 
foydalanila boshlangan. Turar joy binolarini qurish ishlarida esa, sinch 
va 
paxsa asosiy o'rinni egallangan. Pardoz ishlarida esa, som onli 
loysuvoq, ganch, sirlanmagan koshin va sopol plitkalardan foydalan- 
ganlar. XII asrdan sirlangan koshin va m ayo lik a ishlatish usuli k a s h f 
etilgan.
IX -X asrlarda xom g‘isht va paxsadan bunyod qilingan im oratlar 
turli holatda saqlanib qolingan. A frosiyobda Somoniylar qasrining b ir 
qismi saqlangan. U nafis o'ym akorlik usulida bezatilgan. T erm iz 
yaqinidagi Qirqqiz qal’asi xom g ‘isht va paxsadan qurilgan hasham atli 
boMib, uning asosiy devorlari bugungi kungacha saqlanib qolgan. 
Bunday hoi nihoyatda kam uchraydi. A rxeologlar bu qalaning yaxshi 
saqlanishini 
loy 
qorish 
va 
uni 
ishlatish 
texnologiyasining 
mukammalligida deb bilishadi va bu uslub vaqt o‘tishi bilan unitilib 
ketgan deb hisoblashadi. Qadimiy X orazm hududidagi Qavat qala ham
yaxshi saqlangan.
Bu davrda pishiq gMshtdan dastlabki imoratlar bunyod q ilin a 
boshlangan. Bunga Buxorodagi Ism oil Som oniy m aq barasini m isol 
keltirish mumkin. Bu inshoot Ismoil Som oniy 
davrida (873-907 y y.) 
qurilgan. Bu maqbara nafaqat 0 ‘zbekiston, balki butun 0 ‘rta O siyo
m e’morchiligi 
durdonasi hisoblanadi. Im orat kubsimon shaklda b o ‘lib, 
tashqi tomonlarining uzunligi 10 m etrga yaqin, ichki tomoni 7,2x7,2 
metr boMib, usti gumbaz tarzida yopilgan. Binoning qurilishida

---

ishlatilgan asosiy g ‘ishtning razmeri 
23x23x3 sm, kichkina g‘ishtlar 
12x12x3 sm, yirik g ‘ishtlam ing o'lchami 60x63x6,5 sm boMgan. 
M aqbaraning qurilish 
uslubi 
ilk o ‘rta asrlardagi 
otashparastlar 
ibodatxonasining olovxonasiga o ‘xshaydi.
Samarqand viloyati Tim qishlog‘idagi A ra b -o ta m a q b a ra si ham bu 
davrga oid diqqatga sazovor binolardan biridir. Bu maqbarada dastlabki 
p esh to q namunalari uchraydi. Maqbaraga kirish bir tomonlama, peshtoq 
orqali bo‘lib, u butun sharqiy devomi egallagan. Peshtoqning ustki qismi 
ravoqlar bilan bezatilgan. A rab-ota maqbarasi P.Sh.Zoxidov fikricha, 
oldin somoniylar qasrining bir qismi boMgan keyinchalik maqbaraga 
aylantirilgan.
Umuman, X I-X II asrlarga oid maqbaralar 0 ‘rta Osiyo hududida ko‘p 
saqlanib qolgan. Ularning qurilish uslublari bir-biriga yaqin. M aqbaralar 
orasida chodirsimon gum baz bilan yopilganlari alohida ajralib turadi. 
Bu turdagi gum bazlar Pokiston, Xindiston va boshqa mamlakatlarda 
«gum bazi turkistoni» deb nomlanadi. Gumbazi turkistoni bilan yopilgan 
m aqbaralar turkum iga 
Qadim gi Toroz (hozirgi Jam bul) yaqinidagi 
Bobaji Xotun, K o‘hna Urganchdagi Faxriddin Roziy va Sulton Tekesh 
maqbaralarini misol qilish mumkin.
IX -X II asrlarda m asjidlar qurilishiga ham alohida e ’tibor berganlar, 
chunki u islom dinining asosiy g ‘oyaviy markazi hisoblangan. Ular 
xuddi turar joylardek, hovli atrofmi o‘rab olgan ayvon ko‘rinishiga ega 
boMgan. E ’tirof etishlaricha, Muhammad payg‘ambar, dastlab ibodatgoh 
sifatida onasining uyidan foydalangan ekan. M asjidlam ing bir tomonida 
m ehrob bo‘lib, ular ham alohida bezatilgan. Shuningdek, masjidlar 
yonida azon aytish uchun minoralar bunyod qilingan. Lekin ularning 
ko'pchilik qismi saqlanib qolmagan. Ko‘hna Urganch, Termiz, Buxoro, 
Vobkent va Jarqo‘tondagi m inoralar bizning davrim izgacha etib kelgan.
Jarqo‘tondagi m inora Serakslik usto Ali 
ibn M uhammad tomonidan 
qurilgan. Uning balandligi 21,6