N Ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

 
Ə D Ə B İ Y Y A T  
 
1.  Hacıyev  T.  Gerçəklə  nağılın  dialoqu  // 
Ədəbiyyat qəzeti. 2015. 16 yanvar. 
2.  Vikipediya.  Aydın  Məmmədov  // 
http:www.aydinmammadov.com 
3.  Vəli  Kamil.  «Bizim  Sabir»  məqaləsi  // 
Müsavat:  See  more  at:  //  http:axar.az/news/ 
3655#ad-image-0.... 
4.  Məlikli Tofiq. Aydın bir insan – Aydın 
Məmmədov // 525-ci qəzet. 2013. 25 noyabr. 
5.  Aslan  Vaqif.  Köhnə  tanışlar:  Aydın 
Məmmədov – 70 // 525-ci qəzet. 2014. 16 yanvar. 
6.  Yaqubov  Şakir.  Köhnə  tanışlar:  Aydın 
Məmmədov. Avtor Admin. Kateqoriya: Publisis-
tika. 2014. 17 yanvar // http:www.tofigabdin.com  
7.  Abbas  Aqil.  Peyğəmbər  ola  bilməyən 
Aydın Məmmədov // Ədalət. 2014. 16 yanvar. 
8.  Məmmədov Arif. «Eşidilən sözlər» mə-
qaləsi  //  Aydın  Məmmədov.  Sözümüz  eşidilənə-
dək. Bakı: Yazıçı, 1988. 
9.  Məsud  Afaq.  Bu  dünyanın  Aydın 
hadisəsi // 525-ci qəzet. 2014. 18 yanvar. 
10. Hacıyev Tofiq. Uzun sürən qısa ömür // 
Aydın yol. 2015. 6 fevral. 
11. Məmmədov  Aydın.  Sözümüz  eşidilənə-
dək. Bakı: Yazıçı, 1988. 
12. Qarayev  Yaşar.  Meyar  şəxsiyyətdir. 
Bakı: Yazıçı, 1988. 
13. Abdulla  Kamal.  Aydın  üçün  son  söz: 
Ədəbi rakurslar // Ədalət. 2008. 15 noyabr. 
14. Bayramov  Bayram.  Xalqın  arxasında 
yox, önündə... // Azərbaycan. 1990. 21 noyabr. 
15. Abbas  Aqil.  Köhnə  tanışlar:  Aydın 
Məmmədov – 70 // Ədalət. 2014. 16 yanvar. 
16. Zülfüqarlı  İlham.  Aydın  Məmmədov. 
Əhdi  kəsilmiş  atları  güllələyirlər,  elə  deyilmi? 
Köhnə  tanışlar:  Aydın  Məmmədov  –  70.  Аvtor 
Admin. Kateqoriya: Publisistika. 2014. 20 yanvar 
// http:www.tofiqabdin.com; http:www.525.az 
17. Məmmədov  Aydın.  Axırıncı  çörək  ye-
rim beynimdi... // Aydınlıq. 1991. 10 avqust. 
18. Aslan  Vaqif.  «Aydın»  poeması.  Bakı: 
Elm, 1993. 
19. Bayatlı  Odər  Vaqif.  Yaşamaq  lazımdır 
sabaha qədər // Azadlıq. 2011. 12 yanvar. 
 

QURBAN BAYRAMOV 
 
 
24 
QURBAN BAYRAMOV 
 
AYDIN MAMMADOV – AS THE CRITIC OF A NEW TYPE  
OF THE TALE OF REALITY… 
 
S u m m a r y  
 
The  article  researches  the  scientific-critikal  activites  of  Aydin  Mammadov  as  a  prominent 
figure in this socio-political, scientific and cultural environment of Azerbaijan. 
Havinq started his literary criticism researches since the 1970s, A.Mammadov attempted to 
go. Into the  literary  process through  world  literature and  scientific-theoretical thought  and these 
attempts  comprise  the  subject  matter  of  the  article  which  highlights  authenticity  and  dominant 
features of the critic’s style. 
Universality as well as the capability of always having «a new word to say» in all the fields 
of literary environment of the 70–80s, have been stressed by the the author. 
With respect to the poetry  and  prose of the 1960–80s, authentic  articles,  essays  as well  as 
dialogues  with  outstanding  writers  of  the  critic  who  was  distinguished  by  his  objective  and 
fundamental interference into the literary process have been analysed in detail. 
These  analyses  formulate  A.Mammadov’s  image  as  an  authentic  critic,  enable  to  imagine 
the  critic  who  can  perceive  truthfulness,  back-and-forth  movements  in  the  literary  process,  thus 
being  able  to  appreciate  and  analyse  it  in  full  scope,  to  evaluate  each  and  every  new  piece  of 
literature in the context of movement of literary process. 
 
Key  words:  literary  criticism,  literary  process,  tradition,  innovation,  Aydin  Mammadov, 
critic 
  
 
 
ГУРБАН БАЙРАМОВ 
 
АЙДЫН МАМЕДОВ – КРИТИК НОВОГО ТИПА 
 
Р е з ю м е  
 
В  статье  рассматривается  деятельность  Айдына  Мамедова  как  критика  и  как 
блестящего  знатока  художественно-культурной,  научной  и  общественно-политической 
жизни современного ему общества. 
А.Мамедов, пришедший в литературную критику в 70-х гг. прошлого столетия, сразу 
же  привлёк  к  себе  внимание  своим  оригинальным  стилем.  Универсальность  критического 
мышления позволила ему коснуться всех сторон литературы 70–80-х гг. 
Весьма  объективной  и  принципиальной  была  позиция  молодого  критика  и 
относительно литературных процессов: в своих статьях и литературно-критических эссе он 
полемизировал  с  видными  писателями  и  всесторонне  анализировал  поэзию  60–80-х  гг.  В 
результате  об  Айдыне  Мамедове  сформировалось  представление  как  о  критике  нового 

AYDIN MƏMMƏDOV – YENİ TƏNQİDÇİ TİPİ KİMİ, YAXUD GERÇƏYİN NAĞILI… 
 
 
 
25 
типа,  который  способен  не  только  почувствовать  и  охарактеризовать  происходящие  в 
литературе процессы, но и вовремя оценить каждое новое произведение. 
 
Ключевые  слова:  литературная  критика,  литературный  процесс,  традиция, 
новаторство, Айдын Мамедов, критик 
 
 
 
Ünvan:  AZ1143.  Bakı-143,  Hüseyn  Cavid  pr.,  115.  Nizami  adına  Ədəbiyyat  İnstitutu  –  aparıcı 
elmi işçi, fil.ü.f.d. 
 
e-mail: [e-mail] 
 
 
 
Çapa təqdim edən 
Solmaz Süleymanova – 
«Türkologiya» jurnalının 
baş redaktorun müavini 
Məqalənin redaksiyaya 
daxil olma tarixi 
 
 
18.III.2015 
Təkrar işlənməyə 
göndərilmə tarixi 
 
 
4.V.2015 
Çapa göndərilmə tarixi 
18.V.2015 
 
___________ 

T Ü R K O L O G İ Y A  
 
№ 2 
2015 
 
 
 
 
 
 
D İ L İ N   S T R U K T U R U   V Ə   T A R İ X İ  
 
 
 
NƏRİMAN SEYİDƏLİYEV 
 
HƏSƏN BƏY ZƏRDABİ PUBLİSİSTİKASININ 
FRAZEOLOGİYASI 
 
 
X ü l a s ə .  Məqalədə  böyük  publisist,  1875-ci  ildə  nəşr  olunmuş  ilk  mətbu  orqan  olan 
«Əkinçi»  qəzetinin  təsisçisi  Həsən  bəy  Zərdabinin  publisistik  məqalələrinin  frazeologiyasından 
bəhs edilir.  
Məlumdur  ki,  publisist  üslub  ən  geniş  yayılmış  üslublardandır.  Məşhur  ədiblərimizdən 
N.Nərimanovun, C.Məmmədquluzadənin publisistikası, dövri mətbuat nümunələrindən «Əkinçi», 
«Təkamül», «Yoldaş», «Hümmət» və s. qəzetlərin dili publisistikamızın gözəl örnəkləridir.  
Bu  məqalədə  isə  H.Zərdabinin  «Əkinçi»  qəzetində  nəşr  olunmuş  publisistik  məqalələrində 
işlədilən frazeologizmlər araşdırılmışdır. Xalq danışıq dilini qəzetə gətirən H.Zərdabinin publisis-
tikasındakı  frazeoloji  vahidlər  öz  aydınlığı  və  yığcamlığı  ilə  fərqlənir.  H.Zərdabinin  publisisti-
kasında feili  frazeologizmlər daha coxdur və onlar haqqında təhlillər aparılaraq nümunələr veril-
mişdir. Milli mətbuatımızın yaradıcısının publisistikasındakı atalar sözləri və məsəllər haqda mə-
lumat verilir, misallar göstərilir.  
 
Açar sözlər: H.Zərdabi, frazeologiya, ifadə, «Əkinçi» qəzeti, publisistika 
 
 
Dilçilikdə ədəbi dilin üslublarının bölgü-
sündə  müxtəlif  fikirlər  mövcuddur  və  bu  haq-
da  vahid  bir təsnifat  yoxdur. Belə ki, bədii üs-
lub, elmi üslub, publisist üslub, rəsmi üslub, ic-
timai-siyasi  üslub  və  s.  bu  kimi  üslublar  qeyd 
edilmişdir. 
Publisist üslub öz yığcamlığı, sadəliyi və 
dəqiqliyi  ilə  digər  üslublardan  fərqlənir.  Bu 
üslub  öz  novatorluğu  ilə  də  diqqəti  cəlb  edir. 
Publisist  üslub,  əsasən  mətbuatla  bağlı  olub 
publisistik  əsərlərdə  yaranır.  Bəzən  publisist 
üslubun  ünsürləri  bədii  üslubun  ünsürləri  ilə 
birləşərək  nitqi  daha  da  canlandırır.  Emosio-
nallıq  və  ehtiras  publisist üslubun  əsas aparıcı 
xüsusiyyətidir. 
 Ümumiyyətlə,  publisist  üslub  yığcam 
olub  qəzet  üçün  çox  əlverişlidir  və  mətbuat 
dilinin,  ələlxüsus  da qəzet dilinin publisistika-
da  xüsusi  yeri  vardır.  Odur  ki,  Azərbaycanda 
publisist üslub  məhz 1875-ci  ildə H.Zərdabinin 

HƏSƏN BƏY ZƏRDABİ PUBLİSİSTİKASININ FRAZEOLOGİYASI 
 
27 
nəşr  etdirdiyi  «Əkinçi»  qəzeti  ilə  yaranmışdır. 
Bunu  faktlar  da  göstərir.  «Əkinçi»  qəzetindən 
sonra nəşr edilən qəzet və jurnallarda publisist 
üslub daha da təkmilləşməyə başladı: «Həyat», 
«İrşad», «İqbal» və s. 
«Əkinçi»  qəzetinin  çap  olunması  müna-
sibətilə M.F.Axundzadə H.Zərdabiyə bir tövsi-
yə  olaraq  yazırdı:  «Sizin  qəzetinizin  əsas  mə-
ziyyətlərindən  biri  ifadənin  gözəlliyi,  ibarələ-
rin  zərifliyi  və  aydınlığı,  orfoqrafiyanın  düz-
günlüyü olmalıdır. Çünki sizin qəzetiniz başqa 
məsələlərlə  yanaşı,  Azərbaycan  yazısını  düz-
gün  olmayan  ifadələrdən  təmizləməyə  çalış-
malı,  bu  dildə  yazan  bütün  adamlar  üçün  nü-
munə olmalıdır» [1. S.16]. 
H.Zərdabi  o  dövrdə  «Əkinçi»  kimi  bir 
mətbuat orqanının təməlini necə qoymuşdursa, 
«Əkinçi»  qəzeti  də  H.Zərdabi  kimi  müqtədir, 
qüdrətli  bir  publisist  yetişdirmişdir.  «Əkinçi» 
qəzetində  çap  olunmuş  yazıların  əksəriyyəti 
H.Zərdabinin  qələminin,  onun  publisist  üslu-
bunun  məhsuludur. Qəzetin dili öz dövrü üçün 
o qədər zəngin, o qədər sadədir ki, bir qrup ərəb 
və fars mənşəli sözlər müstəsna olmaqla, orada 
anlaşılmayan  söz,  termin,  ifadə,  fikir  yoxdur. 
Sadəcə, onu demək kifayətdir ki, H.Zərdabinin 
publisistikasında işlədilən frazeoloji vahidlərin 
hər  birinin  tərkibində  ərəb  və  yaxud  da  fars 
dillərindən alınmalara rast gəlinmir. O, ən sadə 
xalq  dilinə  əsaslanmış,  imkan  daxilində  hamıya 
aydın olan xalis Azərbaycan sözləri işlətmişdir.  
Akad.  T.Hacıyev  də  H.Zərdabinin  təsis 
etdiyi «Əkinçi» qəzetinin dili haqqında yazarkən 
göstərir  ki,  «Əkinçi»nin  yaradıcısı  H.Zərdabi 
Azərbaycan  danışığını  dilə  belə  gətirdi  –  hamı-
ya,  təmiz  milli,  yığcam  və  sanki  uzun  müddət 
davam etmiş publisist ənənə üstündə qurulan sə-
lis seçmə ifadəli tərzdə [2. S.166]. 
Əvvəla,  onu  qeyd  edək  ki,  istər  xarici, 
istərsə  də  Azərbaycan  dilçiliyində  frazeologi-
yaya aid bir çox əsərlər yazılsa da [3–6], həm-
çinin  lüğətlər  [7–8]  tərtib  olunub  nəşr  olunsa 
da, bütün bunlar hələ ki, bu sahənin problemi-
nin  bütünlükdə  həll  olunması  demək  deyildir. 
Ona  görə  də  bu  sahədə  tədqiqat  işlərini  hələ  də 
davam  etdirmək  lazım  gəlir.  Azərbaycan  dilçili-
yində frazeologiyanın tədqiqinə XX əsrin 50-ci il-
lərindən  başlanmış,  hazırda  bu  sahəyə  maraq 
daha da artmaqdadır. 
Frazeologiya  həm  də  üslubi  kateqoriya 
olub  dildə  obrazlılıq,  ifadəlilik,  ekspressivlik 
yaradır.  Frazeoloji  birləşmələrin  yaradıcı  və 
daşıyıcısı  xalqdır.  Odur ki,  bədii  əsərlərdə  hə-
min  xüsusiyyətləri  yaratmaq  üçün  yazarlar  tə-
rəfindən  ümumxalq  dili  frazeologiyasına  daha 
çox  müraciət  olunur.  Bunun  hesabına  da  dil 
yeni ifadələrlə zənginləşir. 
Hər hansı bir əsərin, məqalənin və s.-nin 
dilinin  əsas  xüsusiyyətləri  onun  sadəliyində, 
yığcamlığında,  mənalılıq  və  ifadəliliyindədir. 
Bütün  bunlara  H.Zərdabinin  publisistikasında  da 
rast gəlirik, məs.: qələmə almaq – ‘bir mövzu ət-
rafında  bir  şey  yazmaq’,  başdan  eləmək  –  ‘rədd 
etmək,  özündən  uzaqlaşdırmaq,  canını  qurtar-
maq’,  (qan)  tər  tökmək  –  1)  ‘utanmaq,  xəcalət 
çəkmək’;  2)  ‘çox  zəhmət  çəkmək,  çox  işləmək’, 
beli sınmaq – ‘bədbəxtlik üz vermək’, gözü (göz-
ləri) bağlı – ‘xəbərsiz’, itə dönmək – ‘bərk hirslən-
mək, qəzəblənmək’, barmaqla göstərilmək – ‘ad çı-
xarmaq,  tərifləmək,  məşhurlaşmaq’,  kürkünə  bit 
düşmək – ‘çox narahat olmaq, bərk qorxmaq’ və s. 
H.Zərdabinin  yaradıcılığı  müxtəlif  janrlı-
dır. Onun əsərləri aşağıdakı bölmələr üzrə qrup-
laşdırılmışdır:  daxiliyyə,  elmi  xəbərlər,  əkin  və 
ziraət  xəbərləri,  əfali-əhli-qəhat,  maarif  və  mə-
dəniyyətə aid  müxtəlif  məqalələr, təbiyyata aid 
əsərlər,  elmi  heyvanatdan,  bədəni  salamat  sax-
lamaq düsturüləməldir. 
Bunların  əksəriyyəti  özünün  «Əkinçi» 
qəzeti, sonra isə «Həyat» və digər mətbuat sə-
hifələrində nəşr olunub. 
H.Zərdabinin «Daxiliyyə» xəbərləri 52 mə-
qalədən  ibarətdir.  Hər  bir  məqalədə  müəllif 
çalışmışdır  ki,  ən  sadə  xalq  dilində  yazsın  və 
belə də olmuşdur. 
H.Zərdabinin  1960-cı  ildə  nəşr  olunmuş 
«Seçilmiş  əsərləri»ndə [9] 300-ə  yaxın  frazeo-
loji vahid işlədilmişdir ki, onların da əksəriyyəti 

NƏRİMAN SEYİDƏLİYEV 
 
28 
«Daxiliyyə» adı altında məqalədə (baş məqalələr-
də)  öz  əksini  tapmışdır.  Onun  işlətdiyi  frazeoloji 
vahidlərdə, demək olar ki, anlaşılmayan söz yox-
dur.  Aşağıdakı  nümunələr  də  bunu  təsdiq  edir: 
sözünə  əməl  etmək  [9.  S.60];  bir-birinə  dəymək 
[9.  S.86];  gözübağlı  saxlamaq  [9.  S.89];  dalınca 
düşmək [9. S.89]; yadından çıxmaq [9. S.92]; irəli 
getmək  (inkişaf  etmək)  [9.  S.92];  tarixə  düşmək 
[9.  S.93];  yola  düşmək  [9.  S.96];  yola  getmək 
[9. S.96]; fikrə getmək [9. S.97]; söz arasına  söz 
salmaq (fikri yayındırmaq) [9. S.97]; dünyaya gəl-
mək [9. S.100]; canını almaq [9. S.100]; yaddan çı-
xarmamaq [9. S.103]; zəhləsini qaçırmaq [9. S.110]; 
qara  günə  qalmaq  [9  S.113];  üstünə  düşmək 
(danlamaq)  [9.  S.114];  qəflət  yuxusundan  oyan-
maq [9. S.120]; meydana girmək [9. S.120]; it sa-
hibini tanımır [9. S.125]; fikrinə düşmək [9. S.141]; 
yolunu kəsmək (mane olmaq) [9. S.209]; geri sal-
maq  [9.  S.210];  hesabını  çəkmək  (nəticə  çıxar-
maq) [9. S.231]; günü qara olmaq [9. S.232] və s. 
H.Zərdabinin  əsərlərində  feili  frazeoloji 
birləşmələr  çoxluq  təşkil  edir  və  yuxarıdakı  nü-
munələrdən  də göründüyü  kimi,  həmin  vahidlər 
xalq dili ilə sıx bağlıdır, danışıqda çox işlədilir. 
Feili  frazeoloji  birləşmələrdə,  əsasən  isim 
və  feil  komponentləri  iştirak  edir.  Dünya  dil-
lərində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də feili 
frazeologizmlərin  bir  qismi  semantiklə  bağlı 
olur. Bu cür ifadələr dildə daha zəngindir. 
H.Zərdabinin  publisistikasında  da  bunun 
şahidi oluruq. Məsələn, əl sözü ilə bağlı aşağı-
dakı frazeoloji vahidlər işlədilmişdir: 
 
əlini işə vurmamaq – ‘heç bir iş görmə-
mək’: Amma o cavan olub əlini işə  vurmayan 
zaman  hər  kəs  belə  qardaşı  ya  gərək  başdan 
eləsin, ya onu işlətsin [9. S.63]; 
 
əlindən  dad  eləmək  –  ‘bezmək,  təngə  gəl-
mək, həddən artıq narazılıq bildirmək’: Keçən za-
man muğrularımızın əlindən dad edirdik [9. S.77]; 
 
əldən  çıxmaq – ‘itirmək,  yox olmaq, iti-
rilmək,  aradan  çıxmaq,  istehsal  edilməmək’: 
Əgərçi bizlərdə adətdir ki, umurat əhlini üzünə 
tərif  edib  dalda  qeybətini  edirlər  və  umur  əl-
dən  çıxanda  o  kəs  hamısının  yadından  çıxır... 
[9. S.92]; 
 
ipini  əlində  saxlamaq  –  ‘tabe  etmək, 
asılı  vəziyyətdə  saxlamaq’: Saniyə  elmi-əbdan 
hədisi 1293 ildir ki, xalqın ipini əllərində sax-
layan şəxslərə məlumdur [9. S.88]; 
 
əldən getmək – ‘məhv olmaq’: Bu şeylə-
rin birisi dil və birisi din və məzhəbdir. Elə ki, 
bunların birisi əldən getdi, tayfanın beli sınan 
kimidir [9. S.237]; 
 
ipi  əlinə  düşmək  –  ‘tabe  olmaq,  əsarə-
tində  olmaq’:  Belə  ki,  xəlifələrin  yerində  sol-
tanlar, şahlar, xanlar əyləşdi  və  xalqın  ipi  ru-
hanilərin əlinə düşdü [9. S.89]; 
 
əl  çəkmək  –  ‘imtina  etmək;  əl  götür-
mək’:  Ondan  (dil  və  məzhəbdən)  xilas  olmaq 
istəyən  gərək  dünyadan  əl  çəkib  bir  guşədə 
otursun, bu da dəxi olmaz və olmayanda onun 
var-yoxu mürur ilə əldən çıxacaq [9. S.38]. 
 
Baş  sözünün  iştirakı  ilə  işlədilən  frazeo-
loji vahidlər: 
 
başa düşməmək – ‘anlamamaq’: Siz da-
nışdığınızı onlar başa düşməyib, əhvalınızı şə-
riətə namüvafiq hesab edib, sizə kifir deyib in-
cidəcəklər [9. S.92]; 
 
başına  iş  gəlmək  –  ‘çətin  vəziyyətə  düş-
mək,  hadisə  üz  vermək’:  Salisən,  bizim  qəzeti 
çıxardan  bircə  mənəm  və  əgər  mənim  başıma 
bir iş gəlsə, gərək qəzet moquf olsun [9. S.125]; 
 
başağrısı vermək – ‘narahat etmək, incit-
mək’:  Amma  o  pullar  ilə  bir  miskinxana  açıb 
orada  dilənçilik  edənlərdən  10–15-ni  yığıb  on-
ların yemək, içmək, geyinməyini verib sənətlər 
öyrətsək, bir və ya iki ildən sonra bu dilənçilər 

HƏSƏN BƏY ZƏRDABİ PUBLİSİSTİKASININ FRAZEOLOGİYASI 
 
29 
sənətkar  olub,  bizə  başağrısı  verməzlər... 
[9. S.209]; 
 
başını  qoltuğuna  çəkmək  –  ‘dünyadan 
xəbərsiz  olmaq,  qəflət  yuxusunda  olmaq’: 
Keçmişdə ki, hər tayfa bir tərəfdə başını qoltu-
ğuna  çəkib  dünyadan  bixəbər  oturub  zində-
ganlıq  edirdi, bu azuqə  davası  o qədər  məlum 
etmir idi [9. S.235]. 
 
İnsan bədən üzvləri adlarını bildirən söz-
lərdən  ibarət  aşağıdakı  frazeoloji  vahidləri  də 
nümunə göstərə bilərik: 
 
ağızdan-ağıza  düşmək  –  ‘geniş  yayılmaq, 
dildən-dilə  keçmək’:  Hər  kəs  öz  təsəvvürünü 
əqlilə danışır və bu danışıq ağızdan-ağıza düşüb, 
Koroğlu  nağılı  kimi  nağıl  olubdur  ki,  bu  nağılın 
öz əslinə heç səbahəti yoxdur [9. S.63]; 
 
gözünü  açmaq  –  ‘ayıltmaq;  ayılmaq; 
savadlandırmaq’:  Çünki  qəzetin  muradı  xalqın 
gözünü açmaqdır... [9. S.88]; 
 
ürəyi  getmək – ‘bayılmaq’: Qulluqçular 
«ağanın  ürəyi  gedibdir»  –  deyib,  kimi  soyuq 
su  gətirdi  ki,  onun  başına  töksün,  kişi  qarsını 
boğmağa başladı [9. S.214]; 
 
ağzına  düşmək  –  ‘həmişə  təkrar  olaraq 
dilə  gətirmək,  yayılmaq’:  ...o  şeirlər  xalqın 
ağzına  düşüb,  qeyri-müsəlman  vilayətlərinə  də 
gedib çıxıb, onları da ayıltmağa səbəb olsunlar 
[9. S.241]; 
 
gözübağlı  saxlamaq  –  ‘hər  şeydən  xə-
bərsiz etmək, heç bir xəbərdən hali olmağa im-
kan  verməmək,  kor  etmək,  savadsız  etmək’: 
Hökumət əhli öz nəfindən ötrü xalqı gözü bağlı 
saxlamaq  üzün  məktəbxanalarda  ancaq  şəriət 
ədiblərinin ya boş sözləri bir-birinə yapışdırıb 
ibrət ilə  danışmağın dalınca düşüb,  xalqı yox-
sul  və  sərgərdan  edib  özləri  keyf  və  ləzzəti-
dünyaya  məşğul  oldular  və  nə  ki,  özləri  təzə-
dən xalq üçün məktəbxanalar açmadılar, hətta 
olan  məktəbxanalarda  da  mollalıq  məsələləri-
ni  araya  salıb,  xalqı  elm  yolundan  uzağa  sal-
dılar [9. S. 89–90]. 
 
H.Zərdabinin publisistikasında insan bədən 
üzvlərindən başqa, müxtəlif sözlər vasitəsi ilə ya-
ranan frazeoloji vahidlər də çoxdur, məs.: yolunu 
kəsmək  (‘mane  olmaq’)  [9.  S.209–210];  ortalığa 
çıxarmaq  (‘yaratmaq’)  [9.  S.215];  dünyaya  gəl-
mək [9. S.100]; fikrini birləşdirmək (‘bir rəydə 
olmaq’)  [9.  S.102];  qəflət  yuxusundan  oyan-
maq  (‘baş  vermiş  hadisələrdən  xəbərdar  ol-
maq’) [9. S.120]; sözünü eşitmək (‘deyilənə əməl 
etmək’)  [9.  S.226];  ikiqat  olmaq  (‘baş  əymək, 
təzim etmək’) [9. S.118] və s. 
Xalq  arasında  quyruq  doğmaq  və  yaxud 
quyruq donmaq ifadəsi var. Bu, yay fəslinin  ya-
rıdan  keçdiyini  bildirən  ifadədir.  Bu  gün təxmi-
nən 5–15-i avqustarası baş verir. 
Bəziləri  belə  şərh  edir  ki,  guya  havalar 
həmin  gündən  soyumağa  başlayır.  Bu,  bəlkə 
də,  həqiqətə  uyğun  deyil,  çünki  xalq  arasında 
avqust  ayına  qora  bişirən  ay  da  deyirlər,  yəni 
ən çox isti olan aydır. Amma yalnız gecələr, az 
da olsa, havanın soyumağı hiss olunur. 
H.Zərdabi  bu  ulduzun  necə  əmələ  gəldi-
yini,  göründüyünü  belə  şərh  edir:  «Bizim  göy 
üzündə  gecələr  görükən  ulduzların  hamısı  hə-
mişə  görünməyir.  Elə  ulduz  var  ki,  ilin  bir 
vaxtında  görünür,  qeyri  vaxtlarda  görünməyir 
və bir də ulduzlar çox olduqda onları bir-birin-
dən  aralamaqdan  ötrü  onları  dəstə-dəstə  edib 
hər  bir  dəstəyə  bu  dəstə  oxşadığı  şeyin,  ya 
heyvanın  adını  qoyurlar  ki,  onları  tanımaq 
asan  olsun.  Bu  ulduz  dəstələrinə  cürbəcür  ad 
qoyublar.  O  cümlədən  onların  bir  dəstəsinə 
quyruq deyirlər ki, həqiqətən heyvan quyruğu-
na şəbahəti var. 
Zikr  olan  zaman  ki,  yayın  ortası  olur  və 
günün  istisinin  yer  üzündə  qalan  hissəsi  fəza-
dan  yox  olan  hissəsinə  bərabər  olur  ki,  ondan 
sonra  yerin  üzü  mirur  ilə  soyuyur.  O  quyruğa 
oxşayan  ulduz  dəstəsi  bizim  yerimizdə  tülu 

NƏRİMAN SEYİDƏLİYEV 
 
30 
edir. Hər  kəs  iyunun 25-də  sübh tezdən durub 
gündoğana baxsa, orada o quyruğa oxşayan ul-
duz dəstəsini görür» [9. S.302]. 
H.Zərdabinin  publisistikasında  feili  fra-
zeoloji  vahidlərə  nisbətən  ismi  frazeoloji  va-
hidlər  çox  azdır.  Biz  yalnız  üçünü  nümunə 
göstəririk  ki,  bu  da  ədibin  qəzeti  ilə  bağlıdır: 
boş söz, təmiz adam, köhnə qurd. 
Boş  söz  ifadəsi  çox  yerdə  işlədilib:  cəfən-
giyat,  mənasız  faydasız,  dəyərsiz  söz  mənasını 
bildirir. Ən çox da danışıqda işlədilir. H.Zərdabi 
boş  söz  ifadəsini  savadsız  xalqın  yazılanlara 
inanmaq istəmədiyini kinayə ilə işlədir. 
Təmiz adam  ifadəsi  ‘heç  bir  fırıldaq, kə-
lək,  hiylə  bilməyən  şəffaf,  namuslu,  hər  şeydə 
düz,  obyektiv  adam’  mənasını  ifadə  edir. 
H.Zərdabi  təmiz  adam  ifadəsi  ilə  o  dövrkü  fı-
rıldaqla,  əyri  yollarla  məşğul  olan  yüzbaşı  və 
sudyaları  (mirzələri)  tənqid  edərkən  işlətmiş-
dir, hansı ki onlar təmiz adamları da ləkələmək 
istəyirlər.  O,  fırıldaqla  məşğul  olan  həmin 
adamlar  haqqında  yazırdı:  İş  burasındadır  ki, 
belədə  kəndlərin  yüzbaşı  və  sudyaları  o  mir-
zələrdir...  Camaat  inanıb  intixab  elədiyi  yüz-
başı  və  sudyalarımız  bu  mirzələr  dəftərə  nə 
yazmağını bilməyib, onun sözünə inanıb oraya 
möhür  basırlar.  Bu  mirzələrə  inanmaq  olar-
mı?.. O mirzələrə inanmaq çətindir və onların 
çoxu  həqiqət  hər  nə  istəyirsə  eləyir.  Bizim 
kənd  əhli  heç  ağ  gün  görməyib.  Onu  həmişə 
söyüb  döyüblər,  ondan  rüşvət  alıblar.  Belə 
pərvəriş  tapan  adamı  heç  inandırmaq  olmaz 
ki, dünyada təmiz adam olar [9. S.216–217]. 
Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, burada ağ 
gün görməmək ifadəsi yerinə düşüb və Zərdabi 
xalqın bu çirkin zümrələr qarşısında necə bəd-
bəxt,  qaragünlü,  aciz  olduqlarını,  xoşbəxt  bir 
gün görmədiklərini göstərmişdir. 
Köhnə  qurd  ifadəsini  Zərdabi  «Həyat» 
qəzetində  çap  etdirdiyi  «Keçən  günlərdən» 
məqaləsində  işlətmişdir  [10].  Hazırda  da  bu 
ifadə  danışıqda  çox  işlədilir.  Bəzi  bölgələrdə 
qoca qurd kimi də deyilir – Heç bir hiyləyə al-
danmayan,  uymayan,  təcrübəli,  ayıq,  zirək, 
çoxbilmiş  adam  haqqında  deyilir.  H.Zərdabi  bu 
ifadəni  Göyçay  rayonunun  o  vaxtkı  naçalniki 
barədə  işlətmişdir.  Həmin  naçalnikin  adı  qısa 
olaraq,  C...  kimi  verilmişdir.  Ədib onun  bir  çox 
əməlləri  haqqında  məlumat  verdikcə  təkrar-
təkrar yazırdı: C... köhnə qurd idi [9. S.222]. 
H.Zərdabi  publisistik  məqalələrində  dini 
söz  birləşmələri  də  işlətmişdir  ki,  bunların  bir 
çoxu  Allah  sözü  ilə  bağlıdır.  Həmin  ifadələr 
aşağıdakılardır: