N Ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

 
Kol  –  bu  söz  də  Muherrem  Kılıca  görə, 
şumer dilində  məhz  ‘kol/qol’  anlamında  işlən-
mişdir [11. S.19].  K/q  əvəzlənməsi türk dilləri 
üçün  çox  səciyyəvidir.  Azərbaycan  dilində  q 
səsi ilə tələffüz edilən sözlərin Türkiyə türkcə-
sində daha  çox  ‘k’  səsi  ilə  deyildiyi  müşahidə 
olunur.  Kol/qol  sözü  hazırda  türk  dillərində  öz 
ilkin anlamını və şəklini olduğu kimi saxlamışdır. 
 
Qaba  –  şumer  dilində  ‘qabaq,  sinə,  döş’ 
mənalarında  işlənmişdir.  Bu  söz  ‘ga-ba’  kimi 
interpretasiya  edilir:  Ur-lum-ma  gaba-ni-şe  i-
gub [12. S.121]. Belə tərcümə olunur: ‘Urlum-
ma  onun  qabağında  dayandı’;  gaba-guruş-a-
gi-gim-he-ra-ra  [8.  S.46].  Tərcüməsi  belədir: 
‘O gəncin sinəsinə (döşünə) qamışla dəqiq zər-
bə  vurdu’.  Hər  iki  cümlədə  qaba  sözü  ‘döş’, 
‘sinə’  anlamlarında  işlənmişdir.  Qaba sözü  bu 
gün türk  dilində  işlənən qabaq (‘ön’)  sözünün 
eynidir.  Birincidə  şumer  dilinin  xüsusiyyətinə 
uyğun olaraq sondakı ‘q’ samiti düşmüşdür. 
Balkar-qaraçay  dilində  qadın  döşlüyünə 
(lifçik)  ‘qabara’  deyilir  ki,  bu  da  şumer  dilin-
dəki qaba (‘döş, sinə’) sözünə ‘ra’ sözdüzəldi-
ci şəkilçisi artırılmaqla yaranmışdır. 
Qaba sözü ‘sinə’, ‘döş’ anlamlarında qa-
bar  sözü  ilə  tam  üst-üstə  düşür.  Qadın  döşü 
qabardığına görə, qaba sözünün həmin kökdən 
yarandığı  şübhə  doğurmur.  Qabara  sözünün 
də  məhz  döşün  qabarması  ilə  bağlı  olub,  hə-
min yuvadan yarandığı göz qabağındadır.  
Şumerlər  arabanın  qabaq  oxunun  qoru-
yucu hissəsinə ‘qaba-qal’ deyirdilər ki, burada 
da qaba sözü ‘qabaq’ anlamında işlənmişdir. 
 
Qarı(u)  –  şumerlərin  işlətdikləri  əkinçi-
nin təqvimində ‘qaruş’ ölçü vahidinə rast gəli-
nir.  Bu  sözün  ideoqramı  KUŞdur. S.N.Krame-
rə  görə,  1  qaruş  təxminən  7–8  m  bərabər  ol-
muşdur [13. S.126]. V.İ.Zamarovski isə bir qa-
rışın  0,495  m olduğunu  yazır [14.  S.117].  De-
mək lazımdır ki, bu cür ölçü vahidləri müxtəlif 
dövr  və  yerlərdə  müxtəlif  rəqəmlərlə  ifadə 
edilmişdir. Bugünkü düşüncəmizlə  yanaşdıqda 
1 qarışın  0,495 m  bərabər olduğu  həqiqətə da-
ha çox uyğun gəlir. 

İSLAM SADIQ 
 
 
64 
 Azərbaycanda  hazırda  çox  işlənən  xalq 
ölçü  vahidlərindən  biri  qarışdır.  Əlin  çeçələ 
barmağının  ucundan  baş  barmağın  ucuna  qə-
dər  olan  hissəsinə  ‘qarış’  deyilir.  Daha  çox 
‘qarış’ şəklində tələffüz edilir və yazılır. Qarış 
mürəkkəb  söz  olub,  qarı  və  uş  tərkiblərindən 
əmələ gəlmişdir. Türk dillərində qolun dirsək-
dən  biləyə  qədər  olan  hissəsi  qarı,  biləkdən 
barmaqların  ucuna  qədər  olan  hissəsi  isə  ovuc 
(‘uş’)  adlanmışdır.  Altay  türkcəsində  qolun 
dirsəkdən biləyə qədər olan hissəsi karı adlan-
mışdır  [15.  S.99].  Qax  rayonunda  bazu  sümü-
yünə həm ‘kar’, həm də ‘kır’, Şəkidə və Taba-
saranda qolun dirsəkdən  yuxarı hissəsinə, həm 
də  qoyunun  qabaq  ayaqlarının  dizdən  yuxarı 
hissəsinə ‘qarı’ deyilir. Hazırda Balakəndə ya-
rım  metrlik  ölçü  vahidi  qarı  adlanır  [8.  S.18]. 
Bu  söz  digər  türklərdə  ölçü  vahidi  kimi  işlən-
mişdir  [16.  S.183].  Türk  dillərində  biləkdən 
barmaqların  ucuna  qədər  olan  hissə  ovuc 
(‘uş’/‘şu’)  adlanmışdır.  Şumer  dilində  ovuca 
‘şu’  deyildiyini  bilirik.  Qaruş  sözündən  gö-
rünür  ki,  qolun  dirsəkdən  biləyə  qədər  olan 
hissəsi şumer dilində də qarı adlanmışdır. Qa-
rış/qaruş  sözü şumer  və türk dillərində  bu  cür 
yaranmışdır: qarı/qaru + şu/uş = qarış/qaruş. 
Şumer  dilində  qaruş  sözü  yaranarkan 
birinci sözün sonundakı sait (ı) düşmüş, ikinci 
sözün  əvvəlindəki  sait  (u)  saxlanmışdır  (elizi-
ya). Bu söz türk dilində daha çox qarış şəklin-
də  işlənir.  Onun  yaranması  zamanı  birinci  sö-
zün  sonundakı  sait  (ı)  saxlanmış,  ikinci  sözün 
əvvəlindəki sait (u) düşmüşdür (aferezis). 
Qarış  ölçü  vahidi  adı  kimi  bu  gün  də 
türk dillərində işlənməkdədir. Sözün  yazılışın-
da  və  tələffüzündə  heç  bir  dəyişiklik  baş 
verməmişdir.  
 
Qu.  Murğu  –  şumer  dilində  ‘bel  sütunu’, 
‘onurğa’  deməkdir.  Sözün  yazılışındakı  və  tələffü-
zündəki  oxşarlıq  onun  bu  gün  türk  dilində  işlənən 
onurğa  sözü  ilə  eyniliyini  göstərir:  Qu.  Murğu 
/Qumurğa/qomurğa/onurğa.  Göründüyü  kimi,  hər 
üç  söz  bir-birinin  fonetik  variantıdır.  Bir  neçə 
fonetik dəyişmədən sonra Qu. Murğu sözü ‘onurğa’ 
şəklinə düşmüşdür. 
 
Mi  –  şumer  dilində  qadına  aidlik  bildirən 
sözdür.  ‘Mə’  şəklində  oxunması  daha  doğrudur. 
Məmə  sözünün  köküdür.  Türk  dilinin  əksər  ləhcə-
lərində əzizləmə anlamında anaya ‘məmə’ deyirlər. 
Ana/ama  sözünün  də  kökü  mə/madır.  Onun  əvvə-
linə a saiti artırılmaqla ama sözü yaradılmışdır. 
 
Şu  –  şumer  mətnlərindən  ‘əl’  kimi  tərcümə 
edilir. Bu sözü ‘ovuc’ kimi oxumaq daha doğrudur. 
Şu sözünün əks oxunuşu ‘uş’dur. Uş ovuş/(c) sözü-
nün bir hissəsidir. Şumer dilində o/ö hərflərinin ol-
madığı  fikri  irəli  sürüldüyünə  görə,  ovuş/(c)  sözü-
nün ‘şu’/‘uş’ kimi tələffüz edildiyi şübhə doğurmur. 
Əvvəldə  göstərildiyi  kimi,  şumer  dilində  ‘əl’  anla-
mında a (‘al’/‘əl’) sözü işlənmişdir ki, bu da şu/uşun 
‘ovuş/(c)’ demək olduğunu söyləməyə əsas verir. 
Uyğur dilində ovuc sözünün uş/oç/oçum vari-
antları var [17. S.288, 293]. Yumruğa ‘muş’ deyilir 
ki,  o  da  uş  kökündən  düzəlmişdir.  Altay  dilində 
ovuca  ‘uş’  deyilir  ki,  burada  da  uş  kökü  olduğu 
kimi qalır [15. S.195]. 
Şumer  dilindəki  bir  mətnə  baxaq:  şu-na  ba-
an-sum-ma  [8.  S.121].  Cümlə  belə  tərcümə  edilir: 
‘Onun ovcuna (‘əlinə’) qoydu (‘verdi’)’. Göründü-
yü kimi, burada şu sözünü həm ‘əl’, həm də ‘ovuc’ 
kimi tərcümə etmək mümkündür.  
B.B.Əhmədova görə, ovuc  sözü  Azərbaycan 
dilində  əvvəlcə  iki  hissədən  –  ov  və  ucdan  ibarət 
olmuşdur  [18.  S.130].  Ancaq  sözün  şumer  dilində 
‘şu’/‘uş’ şəklində işlənməsi göstərir ki, bu söz türk 
dilində də əvvəlcə birhecalı (‘şu’/‘uş’) olmuş, sonra-
lar mürəkkəb sözə çevrilmişdir. Hazırda ovuc sözü 
başqırd və qazax dillərində us [19. S.58; 20. S.14], 
yakut dilində is [21. S.114] şəkillərində saxlanmış-
dır. Bunlar da göstərir ki, ovuc sözünün ilkin şəkli-
etimonu şumer dilindəki şu/uş olmuşdur. 
 
Teş (tiş) – Əjdər Fərzəliyə görə, bu söz şu-
mer  dilində  cinsi  orqan  bildirmişdir  [22.  S.39]. 
Hazırda  türk  dilində  heyvanların  cinsini  bildi-
rən  dişi  sözünün  teş/tiş  kökü  ilə  eyniliyi  göz 

ŞUMER VƏ TÜRK DİLLƏRİNDƏ BƏDƏN ÜZVLƏRİNİN ADLARINI BİLDİRƏN TERMİNLƏR 
 
 
65 
qabağındadır.  Deməli,  şumer  dilindəki  teş/tiş 
sözü  türk  dillərində  ‘dişi’,  ‘dişilər’  şəklində  həm 
ilkin  mənasını,  həm  də  azacıq  fərqlə  tələffüz  və 
yazılış formasını saxlamışdır. 
 
Ti(i)  –  şumer  dilində  ‘dil’  demək  olub, 
ideoqramı da Tdır. Onu ‘eme’/‘əmə’ kimi oxu-
yurlar ki,  bu  da  ‘əmmək’ anlamındadır.  Til  və 
dil eyni sözlərdir. T və d əvəzlənməsi şumer və 
türk dilləri üçün səciyyəvi haldır.  
Orxon-Yenisey  abidələrində  ‘demək’, 
‘söyləmək’ anlamlarında te, ti sözləri işlənmiş-
dir  [23.  S.376].  Danışmaq,  demək,  söyləmək 
sözlərinin hamısı dillə bağlıdır. Hətta uşaq da-
nışmağa  başlayanda  ‘dil açdı’  deyirlər.  Bunlar 
aydın  göstərir  ki,  şumer  və  türk  dillərində  bə-
dən üzvü olan dilin də adı eynidir.  
Burada bir məqama da aydınlıq gətirmək 
lazımdır  ki,  til/dil  bədən  üzvünün  adıdır.  Əmə 
sözü isə danışıq dilini bildirmişdir. 
 
Ur  –  şumer  dilində ağ  ciyərin  adıdır.  Türk 
dillərində  (Altay,  qazax,  Tuva)  ‘üfürmək’,  ‘üfü-
rüb şişirtmək’, ‘nəfəs vermək’, ‘nəfəs almaq’ an-
lamlarında ür sözü işlənmişdir ki, bunların hamısı 
birbaşa ağ ciyərlə bağlıdır [24. S.9]. 
Qorxaq adamlara ‘ağciyər’ deyirlər. Çox 
güman  ki,  qorxaq  sözü  ‘ağciyər’  demək  olan 
urdan yaranmışdır: ur/urxaq/orxaq/qorxaq. 
A.Məmmədova görə, ürək sözü də ür kö-
kündən  yaranmışdır.  Bu  da  tamamilə  məntiqə 
uyğundur.  
 
Zalağ  –  şumer  dilində  insanın  daxili  or-
qanlarından  birinin  adıdır.  Onu  ‘qaraciyər’ ki-
mi tərcümə  edirlər. Şumer  dilindəki  bir  mətnə 
baxaq:  İnim-guruş-uru-na-şe-şa-ga-ni  an-hu 
har-ra-mi  ba-an-zalağ  [25.  S.261].  Cümləni 
belə tərcümə etmişlər: ‘Şəhər sakinlərinin söz-
lərindən  ürəyi  sevinclə  doldu,  qaraciyəri  işıq-
landı’ [25. S.264]. 
Burada  zalağın  ‘qara  ciyər’  kimi  tərcü-
məsi doğru deyil. Başqa mətnlərdən qara ciyə-
rin  ba  (‘bağır’)  adlandığını  bilirik.  Zalağın 
‘dalağ’  olduğunu  düşünməyə  əsas  var.  Dalağı 
sancmaq ifadəsi də bu şeirdəki fikirlə səsləşir. 
Onda zalağ elə ‘dalağ’ deməkdir. 
 
Gir  –  şumer  dilində  ‘ayaq’  deməkdir. 
Gir girmək  sözünün köküdür. Girmək də  yeri-
məyin  bir  formasıdır.  Evə  girmək,  binaya  gir-
mək  deyəndə  ‘yerimək’  başa  düşülür.  Yerimək 
sözü  isə  birbaşa ayaqla  bağlıdır. Ona görə  de-
mək olar ki, yerimək sözü də gir kökündən tö-
rənmişdir.  
Azərbaycanın  bəzi  bölgələrində  ayağa 
‘qurumuş’  deyilir.  Qurumuşunu  o  yana  çək, 
qurumuşunu altına yığ ifadələrindəki qurumuş 
sözünün  qur  kökü  ilə  gir  morfeminin  eyniliyi 
heç bir şübhə doğurmur. Bundan başqa, ‘ayaq’ 
mənasındakı qılç/qılça sözləri də gir kökündən 
yarana bilərdi. 
 
Geştuka  –  şumer  dilində  qulaqlarını 
‘şəkləmək’,  ‘dinləmək’,  ‘qulaq  asmaq’,  ‘eşit-
mək’ anlamlarında işlənmişdir. Bu sözə şumer-
lərin  «Bilqamıs  və  ölməzlər  dağı»  və  «İnanna-
nın  yeraltı  dünyaya  enməsi»  adlı  əsərlərində 
rast  gəlinir:  En-e  kur-lu-ti-la-şe  geş-tuğ-ğa-ni 
na-an-ğub  [9.  S.40].  Tərcüməsi  belədir:  ‘Ka-
hin  (Bilqamıs)  qulaqlarını  ölməzlər  dağına 
şəklədi’. 
Bu  sözün  ayrı-ayrı  alimlər  tərəfindən  müx-
təlif cür oxunuşlarına rast gəlinir. Məsələn, İ.T.Ka-
nevanın və V.K.Afanasyevanın ayrı-ayrı yazılarında 
onun ‘giştuku’ (‘ağlı olmaq’, ‘eşitmək’) [8. S.226] və 
‘ngeştuq’ (‘qulaq asmaq’ və ‘müdriklik’) [26. S.364], 
İ.M.Dyakonovda isə ‘geş-tuk-a’ (‘eşidən’) şəkillə-
rində  tərcümə  olunduğunu  və  izah  edildiyini  gö-
rürük: en-e kur-lu til-la-şe geştug-ga-ni na-an-gub 
[1. S.1]. Cümləni İ.T.Kaneva və S.N.Kramer belə 
tərcümə etmişlər: ‘(Hökmdar Bilqamıs) ağa həqiqə-
tən öz diqqətini ölməzlər dağına yönəltdi’ [8. S.42]. 
Burada müəyyən sözlər buraxılmışdır. Birinci tər-
cümədəki  qulaq  sözü  axırıncı  tərcümələrdə  ‘diq-
qətini  yönəltdi’  şəklində  verilmişdir  ki,  onu  düz-
gün hesab etmək olmaz. Lakin bütün oxunuşlarda 
geştuk sözü aydın görünür. 
5 «Türkologiya», № 2 

İSLAM SADIQ 
 
 
66 
 Nigeştuq  sözün  ideoqramıdır.  Tərcümə-
dəki  ‘qulaq’  və  ‘eşidən’  anlamları  bir-birinə  ya-
xındır.  Onun  ‘müdriklik’  anlamı  isə  qaranlıqdır. 
Şumerin  bərəkət  tanrısı  Dumuzinin  bacısının  adı 
Geştinanna (‘Nigeştinanna’)  idi. Nigeştinanna  ilə 
Nigeştuq arasındakı oxşarlıq da danılmazdır. 
Qədim  uyğur dilində  bu sözə olduğu kimi, 
həm  də  ilkin  anlamında  rast  gəlinməsi  böyük 
maraq doğurur və həmin qaranlığın da üstünə işıq 
salır. Manixeylərin tövbə duaları qədim uyğur di-
lində  hazırda  üç  nüsxədə  mövcuddur.  Onlardan 
biri  Berlində,  digəri  Londonda,  üçüncüsü  isə 
Sankt-Peterburqda  saxlanır.  Həmin  mətndə  belə 
bir  cümlə  var:  Ezrya  tengrikə,  gün,  ay  tengrikə, 
küçlüg  tengrikə,  burkanlarka,  inantımız,  tayan-
tımız, niqoşak boltumuz, tört yaruk tamga könqü-
lümüzdə  tamkaladımız.  Bu  cümlə  belə  tərcümə 
olunur: ‘Ezrya tanrıya, gün, ay tanrıya, güclü tan-
rıya, burkanlara inandıq, bel bağladıq, qulaq asdıq 
(niqoşak), dörd nur damlası könlümüzdə damğa-
ladıq’ [23. S.127, 131]. Bu mətndə niqoşak sözü-
nün ‘qulaq asan’, ‘dinləyən’, ‘dinləyici’ anlamın-
da  işləndiyini  gördük.  Həmin  mətnin  sonuncu 
cümləsində də bu söz ‘dinləyici’ anlamında işlən-
mişdir. Bögü xanın şərəfinə olan mətndə də ‘din-
ləyici’  anlamında  niqoşak  sözünə  rast  gəlirik. 
Mətndə eşitdi sözü olduğuna görə, niqoşak sözü-
nün  məhz  ‘qulaq’  və  ya  ‘dinləyici’  anlamlarında 
işləndiyi daha çox ağlabatandır. Sözün şumer dili-
ndəki  ideoqramı  ilə uyğur dilində  yazılışı  arasın-
da demək olar ki, fərq yoxdur, mənaları da eynidir. 
Qulaq eşitmə orqanıdır. Ona görə həmin sözün şu-
mer  dilindən,  birinci  növbədə,  ‘qulaq’  anlamında 
tərcümə edilməsi doğrudur. Sözün ‘qulaqlarını şək-
lədi’ şəklində tərcüməsi də bu fikri söyləməyə əsas 
verir. Onun  ‘dinləyici’,  ‘dinləyən’,  ‘eşidən’ anlam-
larında  tərcüməsi  də  mümkündür,  ancaq  ‘müdrik-
lik’ anlamında işlənməsi ağılabatan deyil. 
 
Sa  –  ‘sap’,  ‘damar’  anlamında  işlənmiş-
dir  [24.  S.21].  Sap  türk  dilində  geniş  işlənən 
sözdür. Meyvənin saplağı da bu kökdəndir. 
Sanın  şumer  dilində  ‘damar’  anlamında 
işlənməsi burada böyük maraq doğurur. Hazır-
da  tibdə  damardan  sap  hazırlayırlar.  Sa  sözü-
nün  ‘damar’  anlamında  işləndiyinə  söykənib 
damardan  sap  hazırlanmasının  qədimliyini  və 
türklərə məxsusluğunu da düşünmək olar.  
 
Ka  –  şumer  dilində  çoxanlamlı  sözdür. 
Bir  mənası  da  ‘ağız’  deməkdir.  Şumer  dilində 
bir  mətnə  baxaq:  ka  ki-şe  bi-in-gar  ka  ba-an-
da-zalag [7. S.45]. Tərcüməsi belədir: ‘O ağzı-
nı  torpağa  toxundurdu,  ağzını  təmizlədi’.  Bu-
rada iki dəfə ağız sözü işlənmişdir. A.Məmmə-
dov türk dilindəki qapmaq sözünün ka kökün-
dən  yarandığı  fikrini  söyləmişdir  [27.  S.17]. 
Azərbaycanda qapının  ağzına  ‘kandar’ deyilir. 
Kandarın da ka kökündən  yarandığı aydın gö-
rünür.  Həm  də  onun  ‘qapının  ağzı’  anlamı  ka 
kökünün  də  ‘qapı’  anlamında  işləndiyini  dü-
şünməyə əsas verir: ka (‘qapı’) + n (bitişdirici 
samit) + dar (sözdüzəldici şəkilçi) = kandar. 
 
Unu  –  şumer  dilində  ‘yanaq’  deməkdir. 
Azərbaycanın  dialektoloji  lüğətində  Bakı  şəhə-
rində ‘yanaq’ anlamında guna sözünün işləndiyi 
qeydə alınmışdır. Bu sözün çox asanlıqla yanaq 
sözünə  çevrildiyi  aydın  görünür.  Un  kökünə  y 
samiti  artırılmaqla  söz  yun  şəklinə  keçərək 
yun/yunaq/yanaq sözünü əmələ gətirmişdir. 
 
Ur – şumer dilində ‘bədənin dizə qədər olan 
hissəsi’,  ‘iç’,  ‘qucaq’,  ‘özək’  anlamları  bildirmiş-
dir.  Türk  dilindəki  orta,  ortalıq,  ortaq  sözlərinin 
hamısı  ur  kökündən  törənmişdir.  Türk,  türkmən, 
Azərbaycan, qaqauz, qazax, qumuq, tatar, başqırd, 
uyğur,  kaşqar  dillərində  ‘orta’,  ‘mərkəz’,  ‘aralıq’, 
‘yarı’, ‘odunun ortası’, ‘ağacın mərkəzi’ mənalarında 
orta, urta,  ottura,  utru  və  s.  sözlər  işlənir  [24.  S.9]. 
Hazırda türk dilində işlənən yuxarıdakı sözlərin ha-
mısı şumer dilindəki ur kökündən əmələ gəlmişdir.  
 
Ti  –  şumer  dilində  ‘həyat’  deməkdir. 
Həm də ‘qabırğa’ mənasındadır. Eyni zamanda 
ti diri sözünün köküdür. Qədim türk dilində də 
ti sözü ‘həyat’ anlamı bildirmişdir. Qabırğa və 
həyat  arasındakı  bağlılığa əsaslanıb türk dilin-

ŞUMER VƏ TÜRK DİLLƏRİNDƏ BƏDƏN ÜZVLƏRİNİN ADLARINI BİLDİRƏN TERMİNLƏR 
 
 
67 
də  də  qabırğaya  ‘ti’  deyildiyini  düşünmək 
olar. 
Yuxarıda  deyilənlərdən göründüyü kimi, 
şumer  və  türk  dillərində  onların  genetik  qo-
humluğunu təsdiqləyəcək qədər bədən üzvləri-
nin adlarını bildirən eyni sözlər vardır. Bundan 
başqa,  şumer  və  türk  dillərində  qohumluq  və 
say bildirən bir sıra terminlərin də eyniliyi üzə 
çıxarılmışdır.  Hazırda  araşdırmalar  və  axtarış-
lar davam etdirilir. Yəqin ki, şumer və türk dil-
lərində  bu  qəbildən  olan  sözlərin  sayı  günbə-
gün artacaqdır.  
Şumer  və türk dillərinin  əsas  leksik  fon-
dunda  işlənmiş bədən üzvlərinin adlarını bildi-
rən  terminlərin  bu  qədər  çoxluğunu  üzə  çıxar-
dıqdan sonra bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, 
hind-Avropa  dillərində  bədən  üzvlərindən  yalnız 
ayağın adı eyni yaxud oxşardır [28. S.181]. De-
məli,  şumer  və  türk  dillərinin  əsas  leksik  fon-
dunda  işlənmiş  20-dən  çox  bədən  üzvünün 
adını bildirən terminin eyniliyi yaxud oxşarlığı 
heç vaxt təsadüf ola bilməz. Bunlar sistem təş-
kil edir  və  həmin dillərin qohumluğunu göstə-
rən  hansısa  bir  qanunauyğunluqdan  irəli  gəlir. 
Əgər Avropa və rus dilçiləri bir terminə (ayaq) 
görə  bütün  hind-Avropa  dillərinin  qohum  ol-
duğunu  söyləyirlərsə, şumer  və türk dillərində 
20-dən  çox  bədən  üzvünün  adını  bildirən  ter-
minin eyniliyi də bu iki dilin genetik qohumlu-
ğunu təsdiqləmək üçün kifayətdir. 
 
Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhə-
miyyəti. Uzun illərdir ki, şumer və türk dilləri-
nin  qohumluğu  məsələsi  elmdə  mübahisə 
mövzusu olaraq qalır. Şumer və türk dillərinin 
qohumluğunu  təsdiqləmək  üçün  ortaya  atılan 
şərtlərdən  biri  də  onların  hər  ikisində  bədən 
üzvlərinin adlarını bildirən eyni terminlərin ta-
pılmasıdır. Bu  məqalənin  ən  böyük  elmi  yeni-
liyi  məhz  ondan  ibarətdir  ki,  ilk  dəfə  olaraq 
şumer  və  türk  dillərinin  leksik  fondunun  mü-
qayisəli təhlili aparılmış, 20-dən çox bədən üz-
vünün adını  bildirən terminin  hər  iki dildə  ey-
niliyi və ya oxşarlığı üzə çıxarılmışdır.  
Bu  məqalədə  bir  sıra  mühüm  elmi  yeni-
liklər  üzə  çıxarılmışdır  ki,  onlar  dilçiliyin 
müxtəlif sahələrində araşdırmalar aparan alim-
lər  üçün  böyük  nəzəri  və  praktik  əhəmiyyətə 
malikdir.  Tədqiqat  işindən  müxtəlif  dillərin,  o 
cümlədən  şumer  və  türk  dillərinin  genetik  qo-
humluğunun  öyrənilməsində  istifadə  oluna 
bilər.  Bundan  başqa,  nəzəri  dilçiliklə  məşğul 
olan alimlər, həmçinin şumer və türk dillərinin 
tədqiqatçıları  bu  məqalədən  istifadə  edə 
bilərlər.  
 
Ə D Ə B İ Y Y A T  
 
1.  Djakonov  I.M.  Jazyki  Drevnej  Perednej 
Azii. M.: Nauka, 1967. 
2.  Aliev  I.G.  Izučenie  problem  drevnej 
istorii,  filologii  i  arheologii  v  Azerbajdžane  v 
1977–1987 gody // Vestn. drev. ist. 1988. № 1.  
3.  Abaev  V.I.  Istoriko-ёtimologičeskij  slo-
var osetinskogo jazyka. M., 1958. T. 1. 
4.  Fasmer  M.  Ёtimologičeskij  slovar  rus-
skogo  jazyka / Per. s nem.  i dop. O.I.Trubačova. 
M., 1964. T. 1. 
5. Djakonov I.M. Narody Drevnej Perednej 
Azii  //  Peredneaziatskij  ёtnografičeskij  sbornik. 
M., 1958. T. 1. 
6. Çığ Muazzez İlmiye. Sumerlilerde Tufan. 
Tufanda Türkler. İstanbul, 2009.  
7.  Kaneva  I.T.  Sprjaženie  šumerskogo 
glagola  //  Peredneaziatskij  sbornik.  M.:  Nauka, 
1966.  
8. Ona že. Šumerskij jazyk. SPb., 1996.  
9.  Afanaseva  V.K.  O  perevodah  šumerskoj 
poёzii  //  Peredneaziatskij  sbornik.  M.:  Nauka, 
1979. Kn. 3. 
10.  Trubačov  O.I.  Zametki  po  ёtimologii  i 
sravnitelnoj  grammatike  //  Ёtimologija.  M.: 
Nauka, 1971.  
11.  Kılıç  Muherrem.  Dil,  Tarih,  Coğrafya 
ve Ata-Türk // Yeni heyat. Ankara: Nisan, 2007. 
12.  Kaneva  I.T.  Napravitelnyj  padež  v 
šumerskom  jazyke  //  Peredneaziatskij  sbornik. 
M., 1979. Kn. 3. 
5 * 

İSLAM SADIQ 
 
 
68 
13.  Kramer  S.N.  Istorija  načinaetsja  v  Šu-
mere. M., 1991. 
14.  Zamarovskij  Vojteh.  Spočatku  buv  Şu-
mer. Kyiv: Veselka, 1983.  
15. Altayça-Türkçe Sözlük / Hazırlayanlar: 
Emine  Gursoy-Naskalı,  Muvaffak  Duranlı.  An-
kara, 1999. 
16.  Radlov  V.V.  Opyt  slovarja  tjurkskih 
narečij. SPb., 1893. T. 1, č. 2. 
17.  Necip  Emir  Necipoviç.  Yeni  Uyğur 
Türkçesi  Sözlüyü  /  Ruscadan  çevireni  İklil  Kur-
ban. Ankara, 1995.  
18.  Əhmədov  B.B.  Azərbaycan  dili  şivə-
lərində fonosemantik söz yaradıcılığı. Bakı, 1994.  
19. Başkortca-rusca hüzlek. M., 1958. 
20.  Kažibekov  E.Z.  O  morfonologičeskoj 
prirode  tjurkskogo  kornja  //  Voprosy  tjurkskogo 
jazykoznanija. Alma-Ata, 1985. 
21.  On  že.  Qlaqolno-imennaja  korreljacija 
gomogennyh kornej v tjurkskih jazykah (javlenie 
sinkretizma). Alma-Ata, 1986. 
22. Fərzəli Əjdər. Dədə Qorqud sözü. Bakı: 
Maarif, 1999.  
23.  Rəcəbov  Ə.,  Məmmədov  Y.  Orxon-Ye-
nisey abidələri. Bakı: Yazıçı, 1993.  
24.  Məmmədov  A.M.  Azərbaycan  dilinin 
erkən tarixinə dair materiallar: 1. Şumer-türk lek-
sik  paralelləri  //  Azərbaycan  filologiyası  məsələ-
ləri. Bakı: Elm, 1983. Kitab 1. 
25. Gilgameši Aga // Vestn. drev. ist. 1964. 
№ 3.  
26.  Antologija  šumerskoj  poёzii  /  Vstup. 
st., per., komment., slovar V.K.Afanasevoj. SPb., 
1997. 
27.  Mamedov  Ajdyn.  Teoretičeskie  proble-
my  vosstanovlenija  pervičnyh  kornej  v  tjurkskih 
jazykah // Azərbaycan filologiyası məsələləri. Ba-
kı: Elm, 1984. Kitab 2. 
28.  Süleymenov  Oljas.  Az  i  Ya.  Bakı: 
Azərnəşr, 1983.  
 
 
 
ISLAM SADIQ