N Ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 6,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Allaha şükür – ‘xoşbəxtlikdən, yaxşı ol- du ki’: Niyə Allaha şükür, təvana kəslərimiz çoxdur [9. S.96] [Qəzetin nəşri ilə əlaqədar]; Allah lənət eləsin – ‘qarğış kimi işlədi- lir’: Allah lənət eləsin o kəslərə ki, bu böhtanı bizim şəriətə deyib, şəriətimizi bihörmət və sizi sərgərdan ediblər [9. S.96]; Allaha şükür etmək (eləmək) – ‘sevin- mək, razı olmaq, naşükür olmamaq’: ...əgər gələn il ənvai-müsibət ilə qəzeti çıxarda bilsək, gərək Allaha şükür edək [9. S.98]; Allah rəhmətinə getmək (evf.) – ‘öl- mək’: ...içəri gedib gördüm başına döndüyüm Şahpəri Allah rəhmətinə gedib [9. S.100]; Allahdan buyruq – tənbəllik haqqında, işləməyib (müftə) yemək istəyənlər haqqında deyilir. Bəzən Allahdan buyruq, ağzıma quy- ruq kimi də işlədilir: Xülasə, heç həvəs ilə zəh- mət çəkən yoxdur. Hamımız tənbəllik edib iş- dən qaçırıq, ya bekar oturub Allahdan buyruq deyirik [9. S.117]; Allah rəhm eləsin – ‘səbir etmək, dözmək, kömək olmaq, yazığı gəlmək’ mənasında: Əgər əhyana zikr olan səbəblərin birinə görə qəzetimiz bərhəm olmalı olsa, bunu vaxtında yazıb müştəri- lərimizə məlum edib, onların pulunun artdığının özlərinə qaytaracağıq. Allah «Əkinçi»yə rəhm eləsin [9. S.125]; HƏSƏN BƏY ZƏRDABİ PUBLİSİSTİKASININ FRAZEOLOGİYASI 31 Allahlıq iddiasına düşmək – ‘ağalıq etmək, hökmranlıq etmək’: ...oranın bəzi təva- nəsi firon kimi, Allahlıq iddiasına düşüb, ka- sıbları bizim İrandan gələn hamballar kimi yovmiyyə çörəyə möhtac olub [9. S.146]. H.Zərdabi publisistik əsərlərində bəzən atalar sözü və məsəllərə də yer vermişdir. Yığ- camlığı, obrazlılığı, dərin mənalılığı ilə fərqlə- nən atalar sözü və məsəllərdən H.Zərdabi çox ustalıqla istifadə etmişdir. O, məqalələrinin bi- rində Kim qazana, kim yeyə məsəlini işlətmiş- dir. Bunu işlətməklə, müəllif müftəxorları tən- qid etmişdir, başqalarının əməyi, zəhməti he- sabına dolananları nəzərdə tutmuşdur. O, ya- zırdı: Ey müsəlmanların millət təəssübü çəkən kəsləri, bir açın gözünüzü, dünyaya tamaşa edin... Xoş o kəslərə ki, «kim bilir, kim qaza- na, kim yeyə, əbləh odur ki, dünya üçün qəm yeyə» – deyib gələcəkdən bixəbər olub onun qəmini çəkməyiblər [9. S.76]. Əlindən bir iş gəlməyən, xeyriyyəçiliklə işi olmayan, dədə-babadan qalma mərdimazar- çılıqla məşğul olan kəslər haqqında, xeyirə- şərə yaramayanlar haqqında ev buzovundan öküz olmaz məsələni işlətmişdir [9. S.96–97]. Öz əlaqəsi uğrunda çalışan, axıra qədər mübarizə aparan adam, iddiaçı haqqında, işi yarımçıq qoymayıb axıra çatdırmaq haqqında, bəsdir deyənə qədər iş görmək üçün çalışanlar və s. haqqında H.Zərdabi at ölüncən otlar mə- səlini çəkir: Ona binaən bu vaxtda meydan xali qalmasın deyilən məlum edirik ki, gələn il yenə qəzet üç həftədə bir çıxacaq və qiyməti 3 manat olacaq. Bir məsəldir: at ölüncən otlar. Biz də «bəsdir» sözünü müştərilərdən və ya qeyridən eşidincə gərək danışaq [9. S.101]. Özündən, işindən razı qalan, avazı, mah- nısı özünə xoş gələn adamlar özündən başqa heç kimin işini bəyənməyənlər haqqında eş- şəyin anqırmağı özünə xoş gəlir atalar sözünü işlətmişdir [9. S.126]. Hər işin vaxtında görülməsi, onun bir an da belə gecikdirilməməsi üçün dəmiri isti-isti döyərlər atalar sözü işlədilir. H.Zərdabi də də- miri qızmışkən onu döymək gərək kimi işlət- mişdir: Ey millət təəssübü çəkən qardaşlar, əgər qəzetin xeyrini başa düşüb onun baqi olmağını istəyirsinizsə, indi vaxtdır, dəmir qız- mışkən onu döymək gərək. Yoxsa sonra onu qızdırmaq düşvar olur [9. S.102]. Başqa bir məsəl Cidanı torbada gizlət- mək olmaz ifadəsidir. Bəzən torba əvəzinə çu- val da işlədilir. Mənası aşağıdakı kimidir: ‘bir işin üstünü örtmək, başqalarından gizlətmək mümkün olmadıqda, yəni hamıya aşkar olduq- da’ bu ifadə işlədilir. H.Zərdabi yazır: Bir məsəldir ki, cidanı torbada gizlətmək olmaz. Habelə bu halda təzə xəbər çox olduğunu gizlətmək məqdur de- yil. Amma bu xəbərlər elə xəbərlərdir ki, hər kəs onların barəsində az danışıb çox eşitmək istəyir [9. S.103]. Əlbəttə, söhbət gödək (qısa) nizədən, yox uzun ölçülü nizədən gedir. Nizə var bir metr, yarım metr, nizə də var uzunluğu iki-üç metr və artıq. H.Zərdabidə işlənən Zəmanə sənə saz olmasa, sən zəmanəyə saz ol məsəli fars şairi Məsudinin (1046–1121) bir şeirindən yayılıb. Mənası: ‘Nə qədər ki, öz muradına çatmamı- san, çalış ki, zəmanə sənə saz olmasa da, sən zəmanəyə saz ol (zəmanənin gərdişi sənə xoş gəlməsə də, sən onu qəbul et. Yəni palaza bü- rün, el ilə sürün)’. H.Zərdabi bu məsəli hansı məqamda yazdığı məqalənin məzmunundan irəli gəlmiş- dir. O, yazır: Dünya bir şeydir ki, həmişə döv- ran edir və insan bu tövr dünyanın gərdişinə görə gərək, habelə öz rəftarını da dəyişdirsin. Necə ki, məsəldir deyərlər: zəmanə sənə saz olmasa, sən zəmanəyə saz olginən. Pəs olmaz ki, dünyada həmişə bir qayda ilə rəftar olsun [9. S.60]. Xalq danışıq dilində it yiyəsini tanımır ifadəsi vardır ki, bu, məsəl kimi də işlədilir: ‘həddindən çox adam, tünlük, qələbəlik, basa- bas olan yer’ haqqında deyirlir. H.Zərdabi yazır: Salisən, bizim qəzeti çıxardan bircə mə- nəm və əgər mənim başıma bir iş gəlsə, gərək NƏRİMAN SEYİDƏLİYEV 32 qəzet moquf olsun. Aya bu halda ki, it sahibini tanımayır, kim sabaha ümid ola bilər? [9. S.125]. H.Zərdabi buğda yeyib cənnətdən çıxıb ifadəsini də işlətmişdir. Bu ifadə də məsəl kimi geniş yayılmışdır. Bu məsəl ilahiyyatda Adəm və Həvva ilə bağlı yaranmışdır. Qısa olaraq deyək ki, cənnətdə yaşayan Adəm və Həvvaya Allah-taala tərəfindən buğda yemək qadağan olunsa da, şeytan onları aldadıb buğ- da dənəsi verir və onlar da həmin buğdanı ye- yir. Buna görə də onların hər ikisi Allah tərə- findən cəzalandırılaraq cənnətdən qovulur. De- məli, onların Allah-taalanın əmrindən çıxan buğda yeməsi ən böyük cinayət hesab olunur. Odur ki, buğda yeyib cənnətdən çıxıb deyərkən hər bir kəsin günahı olduğunu, cinayət etdiyini bildirir. Güman etməyin ki, bu məsləhəti biz özü- müzdən ötrü deyirik. Xeyr, biz buğda yeyib cənnətdən çıxmışıq. Bizi intixab edicilərin si- yahısına yazmayıblar [9. S.124–125]. Xeyirli, faydalı bir iş görməyəndə, yəni heç bir iş görməyib hazıra yiyələnənlər, müftə yemək istəyənlər, hazıra nəzir olanlar üçün halva deməklə ağız şirin olmaz atalar sözü işlədilir. H.Zərdabi bu ifadəni maarif və mədə- niyyət başlıqlı məqalələrinin birində işlətmiş- dir: Bircə yazıb-çığırmaqdan başqa heç bir iş eləməyirik. Amma çığırıb-bağırmaqdan iş çıx- maz. Halva demək ilə ağız şirin olmaz. Un, yağ və bal gərəkdir; iş görməkdən ötrü puldan da artıq adam gərəkdir [9. S.215]. Ümumiyyətlə, H.Zərdabi publisist üslubda istər frazeologizmləri, istərsə də onun bir qolu olan atalar sözü və məsəlləri xalqın yaratdığı dildə işlə- dərək, olduğu kimi də xalqa qaytarmışdır. H.Zərdabinin işlətdiyi atalar sözü və mə- səllər təsvir etdiyi hadisələrlə elə ustalıqla əla- qələndirilmişdir ki, hər bir oxucu çətinlik çək- mədən onu dərk edir və müəllifin nə demək istədiyi asanlıqla anlaşılır. Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhə- miyyəti. Məqalədə H.Zərdabinin publisistika- sında işlənən frazeoloji birləşmələr ilk olaraq sistemli şəkildə araşdırılmış, qruplaşdırılmış, onlar üzərində elmi təhlillər aparılmış, mənala- rı açıqlanmışdır. H.Zərdabinin publisistikası üzərində apa- rılmış bu araşdırma, şübhəsiz ki, frazeologizm- lərin öyrənilməsində nəzəri və praktik cəhətdən əhəmiyyətli ola bilər. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Azərbaycan mətbuat tarixi antologiyası. Bakı, 2010. C. 1. 2. Hacıyev T.İ. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi: (ali məktəblər üçün dərslik). Bakı: Elm, 2012. H. 2. 3. Bayramov H. Azərbaycan dili frazeolo- giyasının əsasları. Bakı: Maarif, 1978. 4. Mirzəliyeva M. Türk dillərinin frazeo- logiyası. Bakı, 2009. C. 1. 5. Seyidəliyev N.F. Azərbaycan dastan və nağıl dilinin frazeologiyası. Bakı, 2006. 6. Mahmudova Q. Türk dillərinin frazeolo- giyası: (qıpçaq qrupu türk dillərinin frazeologi- yası). Bakı, 2009. H. 2. 7. Seyidəliyev N.F. Frazeologiya lüğəti. Bakı, 2004. 8. Hüseynov F.H., Əhmədov B.B. Məktəb- linin frazeoloji lüğəti. Bakı, 2011. 9. Zərdabi Həsən bəy. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1960. 10. Həyat. 1905. 21 dekabr. HƏSƏN BƏY ZƏRDABİ PUBLİSİSTİKASININ FRAZEOLOGİYASI 33 NARIMAN SEIDALIYEV THE PHRASEOLOGY OF HASANBAY ZARDABI’S PUBLICISM S u m m a r y The paper is dedicated to phraseology of publicistic articles of a prominent publicist Hasanbay Zardabi who was the constitutor of the «Əkinçi» («The ploughman») newspaper which was the first printing organ and began to be published since 1875. As generally known publicistic style is one of the most spread one. At that time the publicistic works of such famous writers as U.Hajibayov, N.Narimanov, J.Mammadguluzadeh and also the language of «Əkinçi» («The ploughman») newspapers, «Təkamül» («Evolution»), «Yoldaş» («A friend»), «Hümmət» («Glory») undoubtedly are the sources of the gold fund and the best one of our publicism. İn this paper the phraseology of publicistic articles by Hasanbay Zardabi published in the «Əkinçi» («The ploughman») newspaper have been investigated. Hasanbay Zardabi brought the elements of nation wide spoken language into his works. Phraseological units which were used by H.Zardabi are distinguished by their clearness and laconicism. İn publicism of H.Zardabi verbal phraseological units are prevalent and the author gives their analysis on the basis of examples. İn Hasanbay Zardabi’s publicistic works proverbs and sayings also have their reflection and in this paper these points are marked out by means of examples. Key words: H.Zerdabi, phraseology, phrase, «Akinchi» newspaper, publisistics НАРИМАН СЕИДАЛИЕВ ФРАЗЕОЛОГИЯ ПУБЛИЦИСТИКИ ГАСАН-БЕКА ЗАРДАБИ Р е з ю м е Статья посвящена фразеологии публицистических статей Г.Зардаби, основавшего в 1875 г. первый в Азербайджане печатный орган – газету «Экинчи». Как известно, публицистический стиль является самым распространённым языковым стилем. Язык произведений таких известных писателей того времени, как Н.Нариманов и Дж.Мамедгулузаде, а также периодических изданий «Экинчи», «Текамюль», «Йолдаш», «Гуммет» и ряда других – лучшее тому подтверждение. Фразеологические единицы публицистических статей Г.Зардаби, будучи основаны на живом народном языке, отличаются краткостью и ясностью. Большая их часть – это гла- гольные фразеологизмы. В статье приведены примеры употребления таких фразеологиз- мов, а также пословиц и поговорок в публицистике Г.Зардаби. 3 «Türkologiya», № 2 NƏRİMAN SEYİDƏLİYEV 34 Ключевые слова: Г.Зардаби, фразеология, выражение, газета «Экинчи», публицистика Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – baş elmi işçi, f.e.d. e-mail: cema_5@mail.ru Çapa təqdim edən Nizami Cəfərov – «Türkologiya» jurnalının redaksiya heyətinin üzvü, Əzizxan Tanrıverdiyev – sahə redaktoru Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi 15.IX.2014 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi 11.II.2015 Çapa göndərilmə tarixi 18.V.2015 __________ T Ü R K O L O G İ Y A № 2 2015 KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ Ö z e t . 2013 yılının Nisan ayında Çin arkeologları tarafından bulunmuş ve Şi’an şehri Tang West Market Museum’da/Batı Pazarı Müzesinde muhafaza edilmiştir. Anıt mezar kitabesi, MS 795 yılında ölmüş birleşmiş Türk kaganlığı (Uygur) prensi olan Karı Çor adına dikilmiştir. Kitabenin bir cephesine Çin hiyeroglifi ile 16. satırlık bir metin yazılmıştır. Metinde Karı Çor’un kısaca ömrü beyan edilmektedir. Çin metninin sağ cephesine 17. satırlık eski Türk runik yazı stili ile metin yazılmıştır. Metinde Karı Çor’un cenaze törenine Tang hanedanlığı imparatoru katıldığına, Yağlakar misyoner ünvanlı Mani dininin baş (han baba) rahibinin cenaze törenini tertip ettiğine dair bilgi verilmektedir. Аnahtar kelimeler: runik yazıt, harfler, erozyon, stel, anıt, Yağlakar Yeri. Tang hanedanı'nın başkenti Chang-an şehri. Günümüz Çin Halk Cumhuriyeti, Şansi eya- letinden Şi-an şehrinin güneyindeki şehirden 10 km uzaklıktaki Zhang Du Yuan bölgesinden (N 30°10′, E 108°54′) 2010 yılında bulunmuştur. Müze görev- lileri taşın Pazarda satıldığını görmüş ve satın al- mışlardır. Müze görevlileri Şi-an şehrindeki Da Tang Sişı (Büyük Tang imparatorluğu batı pazarı) müzesine götürüp yerleştirmişler. İncelenmesi. Kazakistan Cumhuriyeti'nin Cumhurbaşkanı Bürosu ve KC Bilim Bakanlığı tarafından organize edilmiş «Halk Tarih Dalga- sında» programı çerçevesinde L.N.Gumilev Av- rasya Milli Üniversitesi'nin araştırmacısı Kalban Intıhanulı Çin Halk Cumhuriyeti'ni ziyaret edip, Şi-an şehrindeki anıtın resmini çekmiş, kopyasını, açıklamasını yapmış ve 2013 sene- sinin Ağustos ayında götürmüştür [1. S.2]. Anıt şimdi Çin Halk Cumhuriyeti, Şi-an şehrindeki Da Tang Sişı müzesinde bulunmaktadır. 2011 senesinde Türkiye Türkologu Cen- giz Alyılmaz Şi-an şehrini ziyaret edip anıtı ilk kez incelemiştir. Anıtın okunuşu 2013 yılında «Uluslararası Türk Edebiyatı ve Medeniyeti» adlı eserde yayınlanmıştır [1. S.1–61]. Biz bu makaleyi http:www.tekedergisi.com/onceki sauitlar.aspx sitesinden okuduk. Bu metnin Çince nüshasını adı geçen dergiden [1. S.62–78] okuduk. Biz Karı Çor anıtının eski Türkçe, Çince metnini kendimiz okumuş, hazırladıktan sonra Cengiz Alyılmaz ve Lio Chin’in makalesiyle tanıştık. Anıt açıklamasında herhengi bir fark 3 * KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 36 bulunmadı. Türkçe ve Çince metinlerdeki farkları makalemizde açık şekilde gösterdik. Anıtın açıklaması. MS 794’te Tang impa- ratorluğu'nun başkenti Chang-an’a giderek 795’te vefat etmiş Uygur kaganlığı'nın prensi Karı Çor şerefine dikilmiş bir anıt taşıdır. Anıt gayet güzel muhafaza olunmuştur. Türk runik metninde harap olmuş harf yoktur. Yazıtın çok iyi muhafaza olun- masına bakarak, dikildikten sonra fazla vakit geç- meden yere düşmüş ve toprak içinde saklanmış ola- bilir sonucuna varabiliriz. Anıt yazıt iki taştan ibarettir. Birinci taşın uzunluğu 38,5 sm, eni 39,5 sm, kalınlığı 4,5 sm’dir. Üzerine (huihu gechuo wangzi muzhi) yazıtı yazılmıştır. Çev.: ‘Uygur Karı Çor prensin mezar anıtı’. İkinci anıtın uzunluğu 39,5 sm, eni 39,9 sm, kalınlığı 4,5 sm’dir. Onun bir cephesine metin yazılmıştır. Taşın sağ cephesinin 29 x 5,5 sm’ne 17 satır eski Türk runik grafiğiyle metin yazılmıştır. Eski Türk runik yazı türüyle yazılmıştır. Harfleri ilk önce fırça yahut tüy ile kağı- da döküldükten sonra taş üzerine yazmışlardır. Met- nin alt tarafına şeklindeki Uygur kaganlığı'nın Ordu tamgası vurulmuştur. Bu tamga Uygur kagan- lığı reisi Yolluğ (jolluγ) boyunun tamgası olabilir. Taşın sol tarafına dik şekilde (yukarıdan aşağı- ya doğru) 16 satır Çince hiyeroglifi (39 x 34,5 sm) ile metin yazılmıştır. Eski Türk yazı tipi de, Çin hiye- roglifinin de yazı tipi oldukça iyi, güzel yazılmıştır. Çince metnin 5. satırının 13, 14. hiyeroglifle- ri, 9. satrın 5. hiyeroglifi, 13. satrın 13. hiyeroglifi zarar görmüştür. Anıt fotoğrafı KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 37 KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 38 Eski Türk Metnі № Çevirisi Transkripsiyonu Ana metni № 1 Bu * sakin (canını sakin) bu amyl [1] (1) eden ebediye etser [2] beŋgük [3] (2) Yağlakar han jaɣlaqar qan (3) deden. Çabış ata [4], çabys (4) tigin oğlu tigin oɣly, (5) han tutuk qan tutuq (6) akrabası. atysy. (7) Bögü bilge bögü bil – (8) Tengri ge teŋri (9) Han kardeşi qan inisi (10) Karı Çor Qary čor (11) prens kabirini, tigin syny [5] (12) cenaze törenini Tabgaç joɣy tabɣač (13) han tertip etti. qan joɣlady. (14) Domuz yılı laɣzyn jyl (15) altıncı ayın altynči ajqa (16) yedi yenisi jeti jaŋyqa (17) * Tang zamanındaki Çince yazıtlarda şöhretli şahsın isminin önüne bir-iki hiyeroglifi boş bırakarak yazma stili vardı. Söz konusu stil ile ervah kelimesine saygı gösterme amacıyla yerini boş bırakmışlar. KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 39 Türk metnіn anlam çevirisi 1. Bu [ervahın] canını sakinleştiren Yağ- lakar han-atan. 2. Çabış – tigin oğlu, han tutuk akrabası Bögü Bilge kagan kardeşi, Karı Çor tigin (prens) mezarını, 3. Cenaze törenini, Tabgaç (Çin) han ter- tip etti. 4. Domuz yılı haziran ayının yedi yenisi. Türk runik metnіnin açıklaması [1]. Metinde yazı tipi ile kelimesi vardır. Buradaki harfi üst tarafı zarar görmüş durumdadır. Alt bölümündeki çizgisi de iyi gözükmemektedir. Dolayısıyla C.Alyıl- maz bu harfi (k) olarak algılamıştır. Biz bu fikri kabul etmiyoruz. Sağdan sola doğru ikin- ci, üçüncü harfleri fırça ile güzel biçimde çize- rek yazmışlardır. Bu zaman (l) harfi (l) şeklinde yazılmıştır. Bu harfler oyarak yazıl- mıştır. Harf örnekleri Ordu Balık (Harbalgıs), Turfan metinlerinde çok sayıda bulunmaktadır. Bu harfi C.Alyılmaz (ŋ) ünsüzü ola- rak anlamıştır. Böylece o, bu kelimeyi kimiŋ olarak okuyarak ‘kim’ şeklinde çevirmiştir. Yanlış okuduğu -іŋ ekiyle ilgilenmemiştir. Birinci satırdaki bu kelimesinden sonra boş satır bırakarak Amyl kelimesini yazmıştır. Çince yazı metinlerinde ünlü, büyük insanların adlarını yazmadan önce boş satır bırakarak sonradan yazma stili vardı. Yazıyı yazan insanlar bu adetle yazmış gibidir. Boş satır yerinde ervah kelimesinin yazıl- ması gerekir. Fakat yeni vefat etmiş ünlü şahsa er- vah kelimesini kullanmaya cesaret edememiştir. Amyl – ‘sakin olmak, rahat etmek’: olarynyŋ amyl javas köŋili ‘Onların canları rahat, gönülleri sakindir’ [2. S.20 6 ; 3. S.41]. Örüg amyl. I – ‘sakinlik’: örüg amyl qalysyz nirvan ‘canı tamamen rahat edip nirvana ulaşmak’ [4. S.390]. Bir Sanskritçe kelime olan Nirvan keli- mesinin bilimde şu şekilde açıklanmaktadır: ‘Keyifin en üst derecesi, insanoğlunun gayret ettiği en son nokta, geçici hayattan vazgeçip ilahla birleşmektir’. Örüg amyl. II – ‘sessizlik, huzur’: Örüg amyl tikisiz qatyɣty sözlesün bu darnyɣ ‘bu dini duayı sessizce, sakin, net bir şekilde söylesin’. Adı geçen tarihi metinler amyl kelimesi anlamının ‘canı rahat olma’, ‘sakin olma’ oldu- ğunu tespit etmektedir. Cesedi yere verdikten sonra Türkler ‘canı cennetlik olsun’, Çinliler ‘an şi bo’ ‘canın rahat olsun’, Ortodokslular ‘selametle yatsın’ dileğini söylemektedir. Aynı dileğin Maniheizm dininde de olduğunu görüyoruz. [2]. kelimesini Cengiz Alyılmaz tiser olarak okumuş. Adı geçen bilim adamı, ti / te fiil, -ser, -sar şart kipi, diye açıklama yapmıştır. Fakat, hangi şart kipi olduğunu açıklaması gerekirdi. -ser, -sar yan yana yapılacak olan işi, ha- reketi gösteren bir şart kipi ekidir. Biz bu söz- cüğü etiser şeklinde okumayı ileri sürüyoruz. Et – fiil, ‘yapmak, kılmak’ [3. S.186]. -і – 3. tekil şahıs iyelik eki. Yapanın, iş- letenin üçüncü tekil kim olduğunu –Yaglakar han-atan – göstermektedir. [3]. Metinde ifadesi vardır. Sağ- dan sola doğru 1, 2, 3. harfleri ince harflerle beraber yazılmaktadır. Buradaki 4. harf r ola- rak okunur. Dolayısıyla Türk dilinin doğasına aykırıdır. Analiz yaparken taşa yazan usta eski Türk runik yazısının harfin ortasındaki çiz- gisini biraz üste doğru kaydırmış ki, bundan hata oluşmuştur. Bu harfi C.Alyılmaz ola- rak göstermiştir. Taşa bu tür kelime yazılamaz. Bu tarihi dökümana yapılmış bir saygısızlıktır. Biz yukarıdaki K kelimesini şeklinde yazarak Beŋgük şeklinde okumayı teklif ettik. KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 40 [4]. jaɣlaqar qan ata ifadesindeki jaɣla- qar adını C.Alyılmaz önce yazılmış kaynaklar- dan dolayı Uygur kaganlığı'nın lider boyunun etnonimi olarak algılamıştır. Biz bu meseleye dair incelemelerimizde yeni fikir sunmuştuk. C.Alyılmaz bu makalelerle tanışmamış ola- bilir. jaγ kelimesinin etnolojisini inceleyelim: 1. jaγ – ‘yağ’ [5. S.208; 3. S.223]; – jaγlyγ – ‘yağlı, rahat, tatlı, sindirilebi- lirlik, şefkatli’ [6. VIII; III. S.41; 4. VII. S.16. X. S.437; 3. S.225]. 2. jaγ – ‘gitmek, varmak, sinmek’ [5. I. S.457]. – jaγlа – ‘yağ sürmek, olumlu olma, birik- mek, biriken, rahmet etmek, yağlı, güzel yemek, iyi bakış’ vs. [5. ІІІ. S.308, 111; ІІ. S.355]. – -qar, -γar, -ker, -ger – ekli fiil yapan sonek, mesela: çınγar (çyn ‘gerçek’) [5. S.358.8]; közγar (köz ‘göz’) [5. ІІ. S.196]; muŋqar (muŋ ‘keder, üzüntü’) [5. ІІІ. S.397]. Bu anlamdan hareketle, jaɣlaqar – ‘yağ- lılığı, güzelliği, hayrı emici, verici, hareket et- tirici, harekete geçirici’ anlamlarını vermiş olabilir. Dolayısıyla bu, Mani dinini getirmiş misyoner anlamına gelmektedir. Han-ata üzerindeki incelemelerimizi Su- cin metnine ilişkin makalemizde [7] yazmıştık. Bu arada kısaca anlamını verelim. Han-ata, manevi reis (Mani dininin büyüğü). Din adamının ünvanı, patrik. Su-cin yazıtının son cümlelerinde şöyle bir ifade bulunmaktadır: Ey oğullarım, hü- kümdarınız gibi savaşçı olun, ülkenizin oğulları olun! Hana (hükümdara, Yağlakar han-ataya) karşı ilgi, fedakarlık, iyiliklerinizi sunun! Öyleyse, jaγlagar qan-ataŋ Mani dininin baş rahibi ünvanıdır [8. S.346–356]. Buradaki -ŋ, üçüncü şahıs iyelik ekidir. Önceden Türkolog bilim adamları, Uygur ülkesinin lider kabilesi Yağlakar fikrinde idiler. Bu fikrin sahibi kanaatine rıza olmamıştır. Bu bilim adamı, yukarıda belirttiğimiz makalelerinde Uygur kaganlığı'nın baş kabilesinin adının Yolluğ olduğunu ispatlamıştır. Su-cin metnin- de (MS IX. yy. başı) tespit edilmiş Yağlakar han-ata adı Mani dininin baş rahibi görüşünü ileri sürmüştük. Bizim bu görüşümüzün doğru- luğunu Chang-an’dan bulunmuş Karı Çor prensinin mezar taşındaki yazıt ikinci kez tes- pit etmektedir. Bu metinde, öbür dünyaya gitmiş Karı Çor prensi'nin canının ebediyen rahat olmasını Yağla- kar han-ataya söylemektedir. Ervahın öbür dün- yada iyi olmasını isteyerek dua etmek, ibadet ede- rek tevbe etme işleri genelde din temsilcilerine aittir. Yağlakar han-ata ervahın rahat olması üzere ferman aldı. Syny – ‘mezarını’. Bu taştaki harfini biz S olarak okuduk. Yenisey, Orhon metin- lerinde kimi zaman S, kimi zaman da Š olarak okunmaktadır. Bu metnin 4. satırındaki kelimesini Čabys, 7. satırdaki kelimeyi atysy şeklinde okuduk. Çünkü eski Türkçe'ye Uygur, Mani, Arap grafiğiyle yazılmış oriji- nallerde S ünsüzü ile verilmiştir. Syn – ‘mezar’ [5. ІІІ. S.138, 152]. Bugü- ne dek Kazaklar eski mezarlarının üzerine konulmuş taşları sıntaş demektedir. Bu eski- den devam eden bir kelimeyi eski Türkler'in nesilleri muhafaza etmiştir. [5]. Qary čor (‘Қары-чор’) prens. C.Alyılmaz buradaki qary kelimesini ‘yaşlı, yaşlılık’ olarak açıklamıştır. Kazakçada qary kelimesinin 5 farklı anlamı vardır [9. S.770]. Burada: 1. Qary: 1. Anatomi latince brechium – elin dirsekten omuza kadar olan bölümü; 2. Karı jilik (кәрі жілік). 3. Halkta ölçü birimi. Omuz ve bilek arası. 2. Qary žyrtyldy. Kolu yoruldu, kasları yırtıldı. Qarı qarıstı, qarına soyıl ildi. Qarı sınsın (anlamı: ‘başarılı olmasın’). Qarı taldı (‘gücü tükendi, yoruldu’). 3. Qary: 1. Göçebe çadırının özüne bağ- lanan uık (ahşap) parçası. 2. Ev çadırına konu- lacak olan bir nevi direk. KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 41 4. Qary (eski kelime). Akraba. Akraba kabileler, soy. 5. Qary. Yaşlı, eski. Qarı angime (eski- den gelmiş bir söz; eski bir atasözü; eski za- manlardan gelen deyim). Qara üy (qara şanı- raq. En küçük kardeşe verilen anne baba evi). Bu incelemeden hareketle şunu söyle- mek mümkün: Qary kelimesi kaganlığın bir kanadının güçlü olduğunu, kahraman bir ko- mutan olduğundan dolayı verilmiş bir ünvan olmuştur. Qary-Čor adındaki čor kelimesini Çince metinlerde Chao-wan, bey ünvanı olarak göster- mişlerdir. Bu yazıtın Çince metіnde de Qary-čor tigin Uygur kaganlığı'nın sağ muhafızları gene- rali olduğu yazılmıştır. Demek, Karı Çor tigin, han soyundan doğma, askeri komutan čor ünvanı verildiğine şahitlik ediyoruz. 迴鶻葛啜王子墓誌 Uygur Karı Çor tiginin mezar anıtı (Çince metin) 死 蕃 生 詺 終 杜 殂 部 朝 厚 特 我 迴 墓 故 1 言 之 之 所 之 原 享 奈 秩 殊 勤 國 鹘 給 志 迴 2 終 王 終 司 飾 兄 年 何 班 扵 實 家 葛 事 鹘 3 子 乃 俻 則 王 二 不 禁 他 統 討 啜 朗 葛 4 兮 刻 儀 有 子 十 淑 衛 國 戎 平 王 守 并 啜 5 石 焉 阿 以 貞 賓 王 左 逆 子 秘 序 王 6 魂 氣 誌 禮 波 其 元 籍 子 右 臣 則 書 子 7 神 雄 墓 無 啜 年 十 鴻 以 有 祿 可 省 守 8 異 雄 云 其 与 六 一 臚 去 功 山 汗 著 左 9 兮 闕 著 月 年 方 年 焉 之 諸 作 領 10 鳴 部 七 五 宜 五 故 乱 孫 郎 軍 11 呼 之 日 月 享 月 接 也 賜 衛 12 脩 属 葬 廿 茲 來 嚮 ⃞ 緋 將 13 短 銜 扵 日 榮 之 ⃞ 鱼 軍 14 丘 生 命 哀 長 遘 耀 優 父 袋 15 KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 42 墓 言 也 奉 安 疾 光 寵 车 崔 16 同 始 死 衷 縣 云 于 錫 毗 述 17 兮 者 送 張 蕃 之 尸 撰 18 19 Metnin satır arası çevirisi ve açıklaması Eski Çince metin Tang devrindeki Çince edebiyatı stilinde yazılmıştır. Metinde söz konusu devirde kullanılmış ve ondan sonraki zamanda kullanılmamış hiyeroglifler çok sa- yıda bulunmaktadır. Metin genel olarak eski Çin yazı stiliyle sağdan sola dik bir şekilde 16. satıra yazılmıştır. Metinde 216. tane hiyeroglif var, 1. satıra 14, 2. satıra 4, 3. satıra 17, 4. sa- tıra 11, 5. satıra 18, 6. satıra 18, 7. satıra 13, 8. satıra 18, 9. satıra 17, 10. satıra 18, 11. satıra 18, 12. satıra 5, 13. satıra 18, 14. satıra 9, 15. satıra 8, 16. satıra 10. hiyeroglif yazılmıştır. Hiyeroglifler Çince el yazısı yazma özel bir türü kullanıldı. 1. satır: 故迴鶻葛啜王子守左領軍衛將軍 Çev.: ‘Merhum Uygur Karı Çor tigin, sol kuvvetler komutanı idi’. Açıklama 1. Bu satır metnin büyük bir konusuna da aiddir. 2. 迴 鶻 (huihu) – ‘Uygur’. Çin metinle- rinde bu ulus birçok hiyeroglif ile yazılmıştır. Çin yazıtlarında ilk kez 回纥 (huihe) şeklinde yazılmış, daha sonra 迴 鶻 (huihu) olarak değiş- tirilmiştir. Sonra Uygur kaganı Tang imparato- rundan 鶻 (hu) hiyeroglifіnin değiştirilmesini istediler. Çünkü 鶻 (hu) Çince ‘şahin’ anla- mına ① gelmektedir. Buna dair bir örnek ve- rirsek, Çin metinlerinde Zhen Yuan saltanat devresinin dördüncü yılında (788) Uygur ka- ganı, Tang imparatoruna mektup yazmış ve o mektupta şöyle demiş: «bizim kabilenin bir şahin gibi hareket ettiğini açıkça göstermek için Uygur 回纥 (huihe) kelimesini 迴 鶻 (huihu) olarak değiştirin – demiştir 1. Bu yazıttaki metinde 迴 (hui) hiyeroglifіnin yazılışında büyük bir fark var, bu da Çin'in Tang devrindeki yazı stilinin bir örneğidir. Bu tamgalar çoğu zaman Tang döneminde yazıl- mış yazıtlardan görünmektedir. Bundan sonra- ki devirlerdeki yazıtlarda 迴 (hui) hiyeroglifі 回 (hui) şeklinde yazılmıştır. Bu iki hiyeroglifin okunuşu da, manası da aynıdır. 3. 葛啜 (ge chuo) – ‘Karı Çor’. Eski Çin metinlerinde Tang chuda 葛 禄 逻 (geluolu) / 葛禄 (gelu) kelimeleri çok sayıda bulunmak- tadır. Bu kelimeler ‘Karluk’ anlamını vermek- tedir. Bundan dolayı metinde Karı Çor’un ismindeki kara kelimesine 葛 (ge) hiyeroglifini uygulamışlar. Karı Çor ismi Çince metinde 葛啜 Gı-chuo şeklinde yazılmıştır. Türkçe me- tinde de runik yazısı ile Karı Çor olarak veril- miştir. 啜 (chuo) ünvanı göstermiş bir kelime- dir. Çin vesikalarında Türklerin çorlarını bu hiyeroglif ile yazmışlardır. Buradaki 葛啜王子 kelimesini Тürкçe çeviride Karı Çor tigin ola- rak çevirmişler, bunun nedeni, Türk yazıtında öyle adlandırılmıştır. Fakat onu Çince ile karıştırmamak gerekir. 王子 ‘tigin’ anlamını değil, sadece han oğlu veyahut ‘tigin’ anlamını taşımaktadır. 4. 左領軍衛將軍 sol muhafızları generali komutan. Bu ünvan hükümdar tarafından ve- rilmektedir. Onun hükümdar sarayına giriş ve çıkışlarına serbestlik vardı. 將軍 (jiangju) – ‘ün- KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 43 van, genel, büyük komutan (general)’. Çince Zhi-an Zhun, bu kelime eski Türklerde sangun şeklinde gelmiştir. 2. satır: 墓誌 并序 Çev.: ‘anıt mezar kitabesi’ genel anlamı. Açıklama 1. Metinde 墓誌 ve 并序 arasına boş satır bırakılmıştır. Bunun nedeni, Çin’deki ya- zıt metninin yazı kurallarına dair küçük konu- lar öyle yazılmaktadır. Dolayısıyla bunları cümle olarak kabul etmemek gerekir. 2. Liu Chin metnindekі 墓誌 ve 并序’yi modern Türkçe'deki makalesinde çevirmedi, ilk satıra bakarak çevirmiştir. 3. satır: 給事郎守秘書省著作郎賜緋魚袋崔述撰 Çev.: ‘Valiye, gidip yazıyı telif etmesi söylen- miş (dönemin kurmaylarına verilen) aksesuar takdim edilmiştir’. Açıklama 1. Bu satırı okurken, Tang imparatoru bu yazıtın dikilmesine ne denli önem verdiğini öğrenebiliriz. 2. 给事朗 (jishilang) – makam adı. Sa- ray içindeki siyasi yetkili. 3. 秘书省 (mishusheng) – saray işleri yetkililsi. Saraydaki mektupları, yazılı belge- leri ve tarihi vesikaları yöneten kimsedir. 4. 著作郎 (zhuzuolang) – ünvan. Tarihçi. 5. 緋魚袋 (feiyudai) – aksesuar takdim edilmiştir. Tang imparatorluğu zamanındaki 5. derecelilerden daha yüksek ünvanlıların çantası. 4. satır: 迴 鶻葛啜王子 則可汗諸孫 Çev.: ‘Uygur Karı Çor tigin kaganın nesli’. Açıklama 1. 可汗 (kehan) – ‘kagan’ anlamına gel- mektedir. 2. 孫 (sun) – ‘nesil’ ve ‘torun’ anlamına gelmektedir. Metinde Karı Çor tam olarak ki- min torunu olduğu gösterilmemiştir. Bu açıdan biz 孫 hiyeroglifіnin ‘nesil’ anlamını aldık. 5. satır: 我國家討平逆臣祿山之乱也 父車毗尸 □□ Çev.: ‘Bizim isyancı vezir An-lo-chen isyanı bastırdığı zaman (tiginin) babası Çabış’. Açıklama 1. 祿 山 (lushan Lo-shan. An-lo-chen) – adam ismidir. MS 755 yılındaki Tang impara- torluğuna karşı baş kaldıranların reisi. 2. 祿山之乱 (lushan zhiluan) – An-lo- chen isyanı. MS 755 yılındaki Tang impa- ratorluğu'na karşı An-lo-chen başlamış bir isyandır. 3. □□ – harap olmuş iki hiyeroglifi kastetmektedir. Biz onu 王子 wangzi (tigin) olarak okuduk. Çünkü, yazıt taşına iyice bak- tığımız zaman 子 iki hiyeroglifin alt bölümünü farketmiştik. 4. 車 毗尸(che pi shi) – Çabış, adam ismi. Türkçe metinde Çabış şeklinde yazılmış, adı geçen kelimeyi 車 毗尸 ifadesinin çevirisi olarak algıladık. 6. satır: 特勤實統戎左右有功焉故接嚮之優寵賜之 Çev.: ‘tigin maiyetindeki boyların sağ, sol mu- hafızları ile birlikte yola çıkmış ve büyük başarılar elde etmiştir. Bu iyiliği için impa- rator onun oğlunu’. Açıklama 1. 特勤te (qin, tigin) – ünvandır. Bu Ça- bış’ın ünvanı, tam şekli Çabış tigin. 2. 戎 (rong) – Rong. Eski Çin'in batısın- daki halkların genel adıdır 2. 3. 嚮 (xiang) – yönelme halindeki sözcük ile kullanan ek, ‘doğru’ anlamını vermekte ve yönelme halinin ‘-a’ eki ile aynı anlamdadır. Bu hiyeroglif metinde açık, güzel yazılmıştır. KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 44 7. satır: 厚殊 他國王子以去年五月來 扵 Çev.: ‘o ülkeden saraya davet etti. Tigin geçen yılın beşinci ayında saraya geldi’. Açıklama 1. 去年 (qunian) – ‘geçen sene’ anlamını vermektedir. Metindeki geçen yıl sözü MS 794 yılına dek gelmektedir. 2. 五月 (wuyue) – günümüzdeki takvim aylarının mayıs ayıdır. Eski Çin ve eski Türk halkları ayları sayı ile saymışlar, Çincede bu adet şimdiye kadar devam etmektedir. Bu açıdan çeviride beşinci ay olarak gösterdik. 8. satır: 朝秩班禁衛賓籍鴻臚方宜享茲榮耀光于蕃 Çev.: ‘o imparator sarayının muhafızları gene- rali tayin edilmiş, Hon-lu’ya yerleştirildi, makamı yükseldi. Batı'nın ihsan nuru’. Açıklama 1. 鴻臚 (honglu) – saraydaki idari kuru- mundan birinin adı. Bu yerde Tang hanedanına tabi olan boyların reislerini ve tiginlerini, beyleri- ni ve kendi ülkesi içindeki beyleri karşılama, ağır- lama, eğlence tertip etme, yolcu etme gibi işler yapılmış. 2. 蕃 (bo) – fan olarak da okunur, ba- tıdaki boylar. Eski Çin’in batısındaki halkların genel adı. Bu terim ilk başta 吐蕃 (tu bo) Ti- betliler'e verilmiş. Daha sonra eski Çin’in batı- sında Tibetliler güçlenerek imparatorluk kurduk- tan sonra Çin metinlerinde Çin’in batısındaki tüm halkları 蕃（fan） olarak adlandırmışlar. 9. satır: 部奈何不淑以貞元十一年五月廿日遘疾云 Çev.: ‘insanların gözünden nasıl düşmesin. Ne- den temiz olmadı? Sonunda Zhen Yuan saltanat devresinin on birinci yılının beşinci ayının yir- minci gününde hastalanmış ve vefat etmişti’. Açıklama 1 . 奈何不淑 (nai he bu shu) – ‘Neden te- miz olmadı’ anlamını vermektedir. Bu cümle- nin derin bir anlamı var. Buradaki 淑 (şu) hiyeroglifі ‘temiz’ anlamını taşımakta, insan davranışının dürüst olmasını kastetmektedir. Dolayısıyla, tiginin nikah dışı cinsel ilişkileri- nin hakkında bilgi vermektedir. Bahsi geçen zamanlarda imparator sarayında tiginlerin ara- sında harem kadınlarından bulaşan hastalıklar vardı. 2. 贞元十一年 – zhenyuan shiyi nian Tang De Zong saltanat devresinin 11. yılında. MS 795 yıl. 10. satır: 殂享年二十以其年六月七日葬于長安縣張 Çev.: ‘yaşı yirmi. Aynı yılın altıncı ayının yedinci gününde Chang-an yakınındaki Zhan’. Açıklama 長安縣 (changanxian) – ‘Chang-an bölgesi. Şimdiki Çin Halk Cumhuriyeti'nin Si-an (西安) şehrinin güneyi, Wey-hı ovasının güneyi. Eski Tang imparatorluğu'nun başkenti 長安 Chang- an’ın yakınındaki eyalet’. 11. satır: 杜原兄王子阿波啜 部之属 哀奉 送 诸 衔 丧 Çev.: ‘Du Yuan’e defnedildi. Ağabeyi A-po Çor tigin ve bütün boy üyeleri, cenaze merasimine ka- tılmaları üzere ferman aldı’. Açıklama 1. 张杜原 (Zhangduyuan) – Yer adı. Tang imparatorluğu zamanındaki Chang-an şehrinin yanındaki mezarlık. 2. 阿波啜 (Abo chuo) – Uygur kaganlığı'nın tigini, Karı Çor’un ağabeyi. 12. satır: 終之飾 則有 cenaze törenine katıldı. Törende hiçbir eksik yoktu. 13. satır: 詺所司俻儀焉禮無其闕嗚呼脩短命也死者 Çev.: ‘anıtlar dikme işinden sorumlu saray ida- resi, adete göre cenaze gereklerini hazırladı. İmparator sarayının önünde davul çalma adeti KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 45 gerçekleşmedi. Ne yazık, merhumun ömrü bu kadar kısaymış’. Açıklama 1. 詺所司 (mingsuosi) – anıtlar dikme ku- rumu. Bu kurum saray emri üzerine yazılmış anıt metinlerini taşa kazıtılarak yazma işini yönetti. Buradaki 詺 min hiyeroglifі sadece Tang zama- nında kullanılmış, şeyleri adlandırma manasını taşımaktadır. 2. 闕 (que) – imparator sarayının iki tarafına inşa edilmiş yüksek kale. Kale imparator sarayının dışarısını kontrol etmek için inşa edilmiştir. Ayrı- ca, önemli şahsiyetlerin cenaze törenlerini yapmak ve davul çalmak içindir. Ele aldığımız metinde «imparator sarayının önünde davul çalma adeti gerçekleşmedi» denilmiş, bu Karı Çor tiginin şanı ve şöhreti o kadar yüksek olmadığına tespittir. 3. 脩 (xiu) – tek başına kurumuş et, zavallı anlamını taşımaktadır. Burada söz konusu Karı Çor tigindir. 14. satır: 生之終乃刻石誌墓云 Çev.: ‘hayatı sona erdi, ömrü taşa işlenerek yazılmıştır’. 15. satır: 蕃之王子兮 氣雄雄 生言始兮 Çev.: ‘batıdaki boyların tigini ebedi hayatı başladı’. 1. 兮 (xiаh, ау, еһ) – benzeri kelimelerle ‘eş’ anlamlıdır. 16. satır: 死言終 魂神異兮 丘墓同 Çev.: ‘Ha- yattaki ömrü sona etti. Canı bedeninden uçtu, be- deni kabre verildi’. Metnin 15. 6. satırlarındaki kelimeler güzel bir uyum içindedir. Bu yas destanıdır. Bunun gibi yas destanı Çin’deki Xi’an’ın Zhau-lin impara- torlar mezarından bulunmuş Türk Sima kagan anıtının Çince metnіnden de bulunmuştur. Bu da kitabelerde var adettir. Metnin tam çevirisi Merhum uygur Karı Çor tigin sol muha- fızları generali. Anıt genel anlamı Valiye, gidip yazıyı telif etmesi söylen- miş (dönemin kurmaylarına verilen) aksesuar takdim edilmiştir Uygur Karı Çor tigin kagan neslinden geliyordu. Bizim isyancı vezir An-lo-chen isyanını bas- tırdığı zaman [tiginin] babası Çabış tigin maiyetin- deki boyların sağ ve sol muhafızlarını idare ederek çok yardım etti. Bu iyiliği için imparator onun oğlu- nu saraya davet etmiştir. Tigin geçen yılın beşinci ayında saraya geldi. İmparator onu sarayının muha- fız baş kumandanı tayin etmiştir. Honlu ünvanını vermiş ve saygı göstermiştir. İhsanı batıdaki boylara neden ulaşmasın. Neden temiz olmadı? Sonunda Zhen Yuan saltanat devresinin on birinci yılının be- şinci ayının yirminci gününde hastalanmış ve vefat etmişti. Yirmi yaşında idi. Aynı yılın altıncı ayının yedinci gününde Chang-an bölgesindeki Du Yuan’e defnedildi. Ağabeyi A-po Çor tigin ve bütün boy üyeleri, cenaze merasimine katılmaları üzere fer- man aldı. Cenaze törenine katıldı. Törende hiçbir eksik yoktu. Anıtlar dikme işinden sorumlu saray idaresi, adete göre cenaze gereklerini hazırladı. İm- parator sarayının önünde davul çalma adeti gerçek- leşmedi. Ne yazık, merhumun ömrü bu kadar kısay- mış. Bu mezar taşını onun için yazdım. Ne güçlüydü batı boylarının tigini! Ebedi hayatı başladı. Ruhu uçup gitmiş ve cansız bedeni mezar- da gömüldü. Çin Halk Cumhuriyeti'nden bulunmuş bu anıt mezar kitabesi bilimsel ve tarihi açıdan bü- yük bir önem taşımaktadır. Bunun sayesinde eski Türkler'in yazı stiline, diline, tarihine ilişkin yeni sayfalar açılmaktadır. Örn.: 1. Bugüne dek eski Türk runik yazısının şekli Š olarak okunduysa, şimdi S interpretasyonu verilmiştir. 2. Kelimenin ortasında ve kelimenin başında ünlüler (a, e, i, ı) Orhon-Yenisey yazıtlarında çoğu zaman yazılmıyor ise, bu metinde bu eksikliği gi- derilmiş, а, е, і, у (ı) ünlüleri tam olarak yazılmıştır. KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 46 Bu husus, eski Türk runik kurallarını eski Türkler daima yenilediğini (geliştirdiğini) göstermektedir. 3. Metinde Mani dininin baş rahip rütbe- si ve Manilik defnetme merasimlerinden ha- berler vermektedir. Bugüne dek Yaglakar adı- nı Uygur kaganlığı'nın kurulmasına neden ol- muş bir ulus olduğunu ileri sürmüş bilim adamlarının hatalarını bulmaya şans vermiştir. 4. Yaglakar han-ata kelimesi Mani dini- nin baş rahibi olduğunu tespit etmiştir. İşte bu meseleler Karı Çor anıtının bilimsel açıdan önemini göstermektedir. Tarihi ve siyasi önemi 1. Çin halkı 12. sülalesinin başkenti olan Chang-an şehrinden ilk kez bulunmuş es- ki Türk runik yazısı ile yazılmış anıt mezar ol- ması tarihi önemini artırmaktadır. 2. Çin’in Tang imparatorluğu kuzey ba- tısındaki çok güçlü Gök Türk ülkesinin hü- kümdar boyu olan Kıpçaklar ve kaganlık için- deki ikinci güçlü boy olan Dokuz-Oguzlar'ın arasındaki rekabeti artırarak Gök Türk memle- ketini harap etmenin siyasi imkanını aramakta idi. Tang imparatorluğu Dokuz-Oğuzlar'dan Kül Bilge isimli liderine 738 yılından itibaren yardım etmişler, 744 yılında Gök Türk impara- torluğu'nu tahrip ederek Uygur kaganlığı'nı kurmaya çok önem vermişler. Üçüncü Türk kaganlığı olmuş bu memleket ile Tang arasın- daki dostluk irtibat, An-lo-chen’in yaptığı is- yanında 755 yılında yeni bir dönemini başla- mış ve 790–824 yılına dek sağlam olmuştur. Bu dönemdeki, özellikle 780–795 yılları ara- sındaki Tang imparatorluğu ile Üçüncü Türk kaganlığı (Uygur) arasındaki tarihi, siyasi irti- batların ne derecede olduğunu bu anıt taştan öğrenmek mümkündür. Asya’nın en kuvvetli Tang İmparatorluğu imparatorunun Uygur tigininin cenaze merasimine katılıp Türklerle beraber yas tutması, Üçüncü Türk kaganlı- ğı'nın ele aldığımız dönemde siyasi ve askeri açıdan çok kuvvetli bir memleket olduğunu göstermektedir. Üçüncü Türk kaganlığı'nın (Uygur) MS 744–841 yılları arasında Avrasya kıtasındaki ülkeler arasında dev bir siyasi güce sahip ol- duğuna şahitlik ediyoruz. Bu Karı Çor anıtının siyasi ve tarihi önemini göstermektedir. E D E B İ Y A T 1. 《 新唐 书》217 卷， (таңшу, 217 – бума). 2. Le Cоq A., von. Türkische Manichaica aus Chotscho // APAW, 1922. T. 3. NE 2. 3. Drevnetjurkskij slovar. L.: Nauka. Leningr. otd-nie, 1969. 4. Bang W., Gavain A., von u. Rachmati G.R. Türkische Turfantexte // SPAW, 1934. T. 6: Das buddhistische sutra Sakiz yükmek. 5. Košgari Mahmud. Turkij suzlar devoni / Per. S.M.Mutallibova. Тoškent, 1960–1963. T. 1–4. 6. Müller F.W.K. Uigurica // APAW, 1908. 1. 7. Sartkojaulı K. Sudžinskaja nadpis // Tjurkologija. Turkestan, 2013. № 2. 8. Sartkojaulı K. Üşinşi Türik Kağanatının etnikalık maseleleri // Türik alemi: Tarih jane kazirgi zaman. Astana, 2011. 9. Kazak sözdigi. Almatı, 2013. KARI ÇOR TİGİN ANIT MEZAR KİTABESİ 47 KARJAUBAY SARTKOJAULY, KALBAN INTIHANULY ТHE EPITAPH OF PRINCE KARY-CHOR S u m m a r y The memorial of Kary-Chor was discovered by archaeologists in environs of the town Shian of People’s Republic of China, in April, 2013, and now is housed in Da Tan Sishy (The West Market of the Great Tan Empire) museum of the town. The stele was placed of the honour Kary- Chor, who was died in 795 A.C., the prince of the United Turk (Uighur) kaghanate. On the one side of the stele was written the text in Chinese hieroglyph by 16 lines. The text consists a short information about life history of Kary-Chor. 17 lines of text in the Old Turk Inscriptions are mitten on the right side of the stele, of the Chinese text. The text has a information, that the King of the Tan Empire himself takes part in the burial ceremony of Kary-Chor and the Head of the Marichaean religion, the Khan-Father, acting as Yaglakar (missioner), who carry out the official funeral rites. Key words: the Old Turk Inscriptions, script, erosion, stele, memorial, Yaglakar КАРЖАУБАЙ САРТКОЖАУЛЫ, КАЛБАН ЫНТЫХАНУЛЫ ЭПИТАФИЯ ПРИНЦА КАРЫ-ЧОРА Р е з ю м е Найденный археологами КНР в апреле 2013 г. в окрестностях гор. Шиань и помещён- ный в музей Да Тан Сишы (Западный базар Великой империи Тан) этого города памятник установили в честь Кары-чора – умершего в 795 г. н.э. принца Объединённого Тюркского (Уйгурского) каганата. На одной стороне каменной плиты китайскими иероглифами напи- сан текст, состоящий из 16 строк. В тексте содержится краткая информация об истории жизни Кары-чора. На правой стороне камня, рядом с текстом на китайском языке, выте- саны 17 строк текста с использованием древней тюркской рунической графики. В тексте представлена информация о том, что в официальной церемонии захоронения Кары-чора принимал участие сам император империи Тан, а глава манихейской религии (хан ата) Яглакар (миссионер) провёл официальный обряд погребения. Ключевые слова: руническая надпись, буквы, эрозия, стела, памятник, Яглакар KARJAUBAY SARTKOJAULI, KALBAN INTIHANULI 48 Ünvan: 010008. Kazakistan. Astana ş., Mirzayan sokağı, 2. L.N.Gumilev Avrasya Milli Üniversitesi – prof. dr. e-mail: kharjaubay@mail.ru ornek71@mail.ru Çapa təqdim edən Tofiq Hacıyev – «Türkologiya» jurnalının baş redaktoru Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi 28.IV.2014 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi 13.II.2015 Çapa göndərilmə tarixi 18.V.2015 ________ T Ü R K O L O G İ Y A № 2 2015 РЕФАТ АБДУЖЕМИЛЕВ ТЕРМИНОЛОГИЯ КРЫМСКОТАТАРСКИХ ЯРЛЫКОВ Р е з ю м е . В статье, посвящённой терминологии крымскотатарских ярлыков, отмечается взаимосвязь лингвокультурологического и исторического аспектов терминов, а также устанавливаются истоки специфической лексики официального языка Золотой Орды. Даётся интерпретация ряда терминов, характеризующих межгосударственные отношения, систему государственного устройства и административного управления, символику и экономику Крымского ханства. Ключевые слова: ярлык, Крымское ханство, Золотая Орда, термин, интерпретация Результаты исследования текстов яр- лыков Крымского ханства во многом зави- сят от интерпретации терминов, которые в них встречаются. Значительная часть этих терминов отражает реалии того времени, когда был составлен содержащий их тот или иной документ. Подлинники ярлыков служат основой для установления лексичес- кой базы и многих других источников, при- чём не только Крымского ханства. Следова- тельно, проблема терминологии весьма ак- туальна с позиции изучения как истории развития крымскотатарского языка, так и лингвокультурологии. При написании настоящей статьи мы опирались главным образом на ярлыки, соб- ранные Х.Фейзхановым и изданные В.Велья- миновым-Зерновым [1], а при истолковании определённых слов – на «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий» Л.Бу- дагова [2–3]. Весьма полезными для нас ока- зались также труды И.Березина [4–6], В.Григорьева [7], Ф.Хартахая [8], М.Береж- кова [9], А.Самойловича [10], В.Бартольда [11], И.Вашари [12] и Д.Колоджейчика [13]. Объектом наших исследований были термины, имеющие тюркскую основу. Та- кие термины позволили нам не просто про- следить эволюцию рассматриваемых слов, но и выявить их связь с официальным язы- ком Золотой Орды. Иными словами, опре- делённые специфические слова способство- вали установлению преемственности линг- вистических традиций с учётом историчес- кого фактора. Востоковед И.Березин, при- водя в качестве примера ярлык хана Сааде- та Герая, утверждал, что «Крымское ханство наследовало, если не на деле, то, по крайней мере, на бумаге, устройство Золотой Орды, с прибавлением некоторых нововведений, например установление ханского сменщика “Калга” и проч.» [4. C.16]. В работе «Очерк внутреннего устройства Улуса Джучиева» этот же автор подчёркивает, 4 «Türkologiya», № 2 РЕФАТ АБДУЖЕМИЛЕВ 50 что исследование именно таких официаль- ных источников, как ханские ярлыки, поз- воляет понять систему внутреннего устрой- ства Золотой Орды [5. C.387]. Перечень чинов (титулов) и должнос- тей чиновников, составлявших государствен- ный аппарат крымского юрта в XVII в., пред- ставлен в работе Ф.Хартахая «Историческая судьба крымских татар» [8. C.210–213]. Многие из этих титулов и должностей ха- рактерны для государственной системы правления как Золотой Орды, так и Осман- ской империи. Это хан-агасы – приближён- ный хана (янакъ), дефтердар-ага – государ- ственный контролёр крымского юрта, тат- агасы – управляющий татскими землями с обитаемыми на них христианами, хазнедар- ага – государственный казначей юрта, си- ляхдар-ага – ханский меченосец, начальник оруженосцев, куллар-агасы – начальник над придворными нижними чинами, сыр- кятиби – секретарь внутренних дел, хазне- кятиби – секретарь государственного казна- чейства, зарб-кятиби – начальник монетно- го двора, аталык – воспитатель или дядя при ханских детях, хан кул-ага – начальник над ханскими слугами, байрам-ага – глав- ный распорядитель пиршеств во время му- сульманских праздников, балчы-башы – рас- порядитель ханских пиршеств, чашангыр- башы – лейб-повар хана, ашчы-башы – глав- ный повар, хадым-ага – начальник над хан- ской прислугой, йигит-ага – старший над придворными пажами. В «Материалах для истории Крымско- го ханства» проходят и такие должности: tüfenkçi ağası – оружейник, ikinci tüfenkçi ağası – второй оружейник, kilerci başı – глава ключников, подсобников, toğançı başı – глав- ный сокольник, çadırcı başı – главный пала- точник, toycı başı – распорядитель свадеб, пиршеств [1. С.170. № 35]. Имеются в ярлыках и иностранные термины, которые идентифицируют титулы и сословия, присущие Речи Посполитой и Московии [1. C.9–12]: knyaz – князь, arspişkub – архиепископ, potqanseler – вице-канцлер, voy- voda – воевода, Kirakov voyvodası – воевода Кракова, Sudomir voyvodası – воевода Судоми- ра, panlar – ‘господа, паны’, mesçanlar – ‘меща- не’, bayarlar – ‘бояре’ [Mehmed Geray han şart- namesi. 1520], metropolitleriñe ve ivladıqlarıña – метрополитам и владыкам [II Ğazı Geray han ahdnamesi. 1592] [13]; sar – ‘царь’ [vezir İslâm ağay. № 204]. Определение финансовых терминов (на- званий податей и налогов), встречающихся в ярлыках, по мнению И.Березина [6. C.11], даётся в основном согласно словарю В.Велья- минова-Зернова [14]. Экономические термины приводятся в работе А.Самойловича: tiş ‘дача, то, что до- станетеся к.-л.’, balıq tişi ‘рыбьи зубы’, uluğ hazine ‘большая казна’, qolıtqa ‘запросы’, nuqarat aqçaları ‘ноугородки (деньги)’, bö- lek ‘поминки (подарки)’, mübarek bad ‘по- минки здоровальные’, yarlıqaş ‘жалованье’ [10. C.123]. И.Вашари, затрагивая проблематику терминологии в ярлыках Золотой Орды, выделяет три «важнейших понятия» татар- ской дипломатии – «ярлык», «тамга» и «пайза». При этом он указывает на невоз- можность перевода изначально тюркских терминов [12. C.202]. Действительно, в дру- гих языках трудно найти точные или хотя бы близкие соответствия значениям слов из крымскотатарских ярлыков. В работе М.Бережкова «Крымские шертные грамоты» о терминах шерт и яр- лык говорится следующее: «Слово шерт про- изводят от арабского “шерт”, означающего условие, договор, потом в татарское время принявшего у нас значение “клятвы, при- сяги”» [9. C.4]. По утверждению автора, сло- во ярлык имеет обобщённый смысл, без определённого содержания, конкретизирую- щего смысл документа: «получившее у нас ТЕРМИНОЛОГИЯ КРЫМСКОТАТАРСКИХ ЯРЛЫКОВ 51 широкий неопределённый смысл всякой во- обще грамоты, всякого письма от татар или к татарам» [9. C.4]: yarlığ (джагат.-тат.) – ‘яр- лык, царская грамота, приказ’ (от yar – ‘извес- тие, объявление, публикация, обнародование, воззвание’), yarlığlı ‘снабжённый ярлыком, пользующийся льготами’ [3. C.323]. Перейдём непосредственно к интер- претации терминологического аппарата яр- лыков Крымского ханства. Из-за ограничен- ного объёма статьи в ней приведена только Yüklə 6,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|