N. M. Kayumova

Qurilish o'yinlari
Qurilish o'yinlari ham ijodiy o'yinlar sirasiga kiradi. 
Ularda bolalar atrof-muhitdagi buyumli dunyo haqidagi 
taassurotlarini aks ettiradilar, mustaqil tarzda turli narsalar 
yasaydilar, bunyod etadilar.
Qurish-yasash o'yinlarida bir xil buyumlarning boshqalari 
bilan almashinishi yuz beradi. Kichik va o'rta guruh yoshidagi 
bolalarda qurilish o'yinlari rolli o'yinlar bilan bog'lanib ketadi.
Qurilish o'yinlari samarali faoliyat hisoblanib, bolalarda 
bunyod etilgan inshootni mavjud buyum va narsalar, 
inshootning qurilishiga asos bo'lib xizmat qilgan tasavvur 
bilan qiyoslash, taqqoslash ko'nikmalarini shakllantirishga 
imkon beradi. U bolalarda kuzatuvchanlikni rivojlantirishga 
yordam beradi.
Qurilish materiallari turli xildagi geometrik shakllardan 
iborat. Bolalar har bir shaklning o'ziga xos xususiyatlarini 
yaxshi bilib olishlari lozim, aks holda hech qanday qurilishni 
amalga oshirib bo'lmaydi.
Bolalar qurgan narsalar amaliy jihatdan yaroqli bo'lishi va 
ulardan o'yinda foydalanish uchun konstruktorlik malakasiga 
ega bo'lish kerak. Bundan bolalarga qurishning asosiy 
usullarini o'rgatish zarurligi kelib chiqadi.
Qurilish 
materiallari 
bilan 
o'ynaladigan 
o'yinlarda 
bolalarning texnikaga qiziqishi ortadi, kuzatuvchanligi 
rivojlanadi, ular geometrik jismlarning eng oddiy xususiyatlari 
bilan tanishadilar.
Qurilish o'yinlari bolalarning mehnat faoliyatiga yaqin 
bo'lib, ularni mehnatga tayyorlaydi. Qurilish materiallari 
bilan o'ynaladigan o'yinlar bolalar tafakkurini rivojlantiradi: 
kuzatilayotgan inshootlarning o'ziga xos xususiyatlarini ajratib
333

---

ko'rsatish, tahlil va sintez qilishga, solishtirishga, o'xshash va 
farq qiladigan tomonlarini aniqlashga majbur etadi, vazifalarni 
to'g'ri hal qilishga o'rgatadi.
Qurilish materiallari bilan o'ynaladigan o'yinlar geometrik 
jismlarning xususiyatlarini, ular bilan ishlashni, fazoviy 
nisbatlarni (uzoq-yaqin, baland-past, o'ng-chap, uzun-qisqa, 
keng-tor) amalda olib borishga yordam beradi. Bunday o'yin 
orqali bolalarni maktabdagi politexnika ta'limiga tayyorlash 
vazifasi ham amalga oshiriladi.
Bolalar qurish-yasash jarayonida bir jamoaga birlashadilar, 
natijada ularning nutqlari rivojlanadi. Qurilish materiallari 
bilan o'ynash bolalarning ma'naviy dunyosiga ham ta'sir etadi: 
bolalar bilan biron inshootni kuzata turib, davlatimizning 
xalq farovonligi to'g'risida g'amxo'rlik ko'rsatayotganligini 
tushuntiradi. Qurilish materiallari bilan o'ynash bolalarda 
mehnatsevarlik, mustaqillik, tashabbuskorlik, ishga javob- 
garlikni his etgan holda munosabatda bo'lishi hamda irodaviy 
sifatlarni tarbiyalaydi. O'yinning qizig'i shundaki, u bolalarga 
zo'r zavq-shavq bag'ishlaydi.
Bolalarni ba'zi bir qurilish inshootlari bilan tanishtirish 
orqali estetik tarbiya vazifalari ham amalga oshiriladi. 
Bolalarda estetik hissiyotni tarbiyalash uchun faqat bitgan 
qurilish inshootini kuzatish yetarli emas, balki qurilishning 
borishi, ishning tashkil etilishini kuzatish, bunda bolalarning 
o'zlarini qatnashtirish muhim ahamiyatga ega.
O'yin uchun sharoit yaratish. Qurilish materiallari bilan 
o'ynashni rivojlantirish uchun unga muvofiq shart-sharoit 
yaratish zarur.
1. Qurilish materiallari butun guruh bolalarining bir vaqtda 
o'ynashi uchun yetarli bo'lishi kerak.
2. Guruh xonasida qurilish materiallarini saqlaydilar, uni 
quradigan va bir necha kungacha saqlab qolishning iloji bo'lgan 
joy bo'lishi kerak.
3. Qurilish materiallari uchun har bir detalga alohida 
xonachalari bo'lgan g'ildirakli shkaf bo'lgani yaxshi. Uni bolalar
334

---

xohlagan tomonlariga surib olib boradilar. Shkaf ichini tartibli 
saqlash zarur.
4. Qurilish materiallari saqlanadigan burchakda mayda 
o'yinchoqlar, o'yinchoqli odamlar, qushchalar, hayvonlar, 
transport bo'lishi mumkin.
5. Bolalarning o'zlari o'yinchoq yasashlari uchun har doim 
kerakli material bo'lishi zarur.
6. Ona o'lkamizni, uning poytaxti Toshkentni, transportning 
har xil turlarini tasvirlovchi albomlar, fotosuratlar bo'lishi 
kerak.
7. Qurilish materiallaridan barpo etilgan inshootlar namu- 
nalari tasvirlangan albom.
8. Qurilish jarayonini, binolarning bezatilishini bolalar bilan 
kuzatish kerak.
9. Qurilish usullarini o'rgatish lozim.
10. Qurilish materiallaridan ishlangan buyumlarni bir 
necha kungacha hatto undan ko'proq muddat saqlash kerak.
Qurish-yasashga o'rgatishning asosiy usullari. Bolalarni 
qurish-yasashga o'rgatish uchun tarbiyachi turli xil usullarni 
qo'llaydi:
1. Tarbiyachi har bir harakatni tushuntirgan holda qurib 
ko'rsatadi.
2. Tarbiyachi bir on narsani o'zi qurib ko'rsatadi va bunga 
kirgan har bir qismni tahlil qilib beradi.
3. Tayyor qurilish namuna sifatida ko'rsatiladi.
4. Qurish-yasashning ayrim qismlarini ko'rsatadi (tomini 
yasashni, qanday yopish kerakligini, biror detalni qaysinisi 
bilan almashtirish mumkinligini tushuntiradi].
5. Tarbiyachi ataylab chala qurib qo'yilgan qurilishni 
bolalarga qurib bitkazishni taklif qiladi.
6. Nima uchun qurish lozimligini, uning mavzusini aytadi.
7. Har kim xohlagan mavzuda qurishni taklif qiladi.
8. Tayyor qurilishni: u qanday qismlardan iborat ekanligini, 
nimalar, qanday detallar ishlatilganini tahlil qilib beradi.
335

---

Qurish-yasash 
usullari 
bolalarga 
mashg'ulotlarda 
o'rgatiladi.
Qurish o'yinlariga rahbarlik. Bolalarning qurish materiallari 
bilan o'ynaydigan o'yinlariga rahbarlik usullari ularning 
yoshiga bog'liq. Kichik guruhda bolalar uncha murakkab 
bo'lmagan qurilishlarni bajaradilar.
Ular uchun stol ustiga qo'yib o'ynaladigan mayda qurilish 
materiallari zarur. Bitta stol atrofida birdaniga 6-8 bola ishlashi 
mumkin. Stol ustini qurilish materiallari egallab olmasliklari 
uchun stolningu boshi bilan bu boshigapastgina skameykayoki 
taburetka qo'yiladi. Bolalar o'zlarining qurilish materiallarini 
yashigi bilan qo'yib qo'yadilar. Bu birinchidan, stol ustida 
bolalarning bemalol ishlashlari uchun yaxshi, ikkinchidan, 
bolalarga yashiklardan kerakli qurilish materiallarini olish 
qulay. Bog'cha maydonchasida o'ynash uchun kub, gula, 
silindrga o'xshash alohida qurilish materiallaridan foydalanish 
zarur.
Xuddi shunday materiallar guruh xonasida ham bo'lishi 
kerak. Yilning ikkinchi yarmida bu materiallarni mashinalar 
qurish uchun kvadrat/to'g'ri burchak, har xil o'rtasi teshik 
dumaloq shakldagi faner parchalari bilan to'ldirish lozim. 
Bolalarning qurilish materiallari bilan o'ynashlari uchun 
tik turdagi daraxtlar, hayvonlar, mashinalar, qo'g'irchoqlar 
ham kerak bo'ladi. Tarbiyachi bu materiallardan nima qurish 
mumkinligini bolalarga ko'rsatadi: qo'g'irchoqqa stol, stul, 
karovatyasash, ular uchun bog' va bog'ning ichiga skameykalar 
qo'yish, mashinaga garaj yasash va hokazo.
Bolalarni qurilish materiallari bilan o'ynashga qiziqtirish 
uchun tarbiyachi ular bilan birgalikda o'ynaydi va bu 
materiallardan hamma bolalar foydalanishlarini kuzatib 
turadi. Yirik qurilish materiallari bilan guruh xonasidagi gilam 
ustida, yozda esa bog'cha hovlisida qurish mumkin.
MTM maydonchasida yozda qum va suv bilan, qishda qor 
bilan o'ynash katta o'rin egallaydi.
336

---

Qum bilan o'ynash. Qum bolalarning yozda o'ynashlari 
uchun yaxshi material. Har bir guruh uchun ikkitadan qum 
yashigi bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Shunda hamma bolalar 
o'ynash imkoniyatiga ega bo'ladilar. Qumda o'ynash uchun turli 
xil o'yinchoqlar kerak bo'ladi: qumdan har xil shakl yasaydigan 
mayda tunuka mashinalar, rezina yoki sellyuloiddan yasalgan 
odamchalar, hay vonlar shakli, plastilindan yasalgan qo'g'irchoq 
mebeli, qurish-yasash materiallari, uni bezaydigan narsalar: 
har xil faner taxtachalar (8\8, 10\10, 5\10, 4\10 sm) va 
yog'och kaltakchalar (10,15, 20 sm) hammasi har xil rangdagi 
moyli bo'yoqqa bo'yalgan bo'lishi kerak. Shu materiallarni 
bolalar qumga o'rnatib yo'llar, hay vonlar uchun saroy va 
devorlar qurishadi. Qurgan narsalarini bezash uchun kichkina 
bayroqchalar kerak bo'ladi. Qumni kovlash uchun bolalarga 
kichkina yog'och kurakcha beriladi.
Bahorda va kuzda (yer namligida) bolalarning qum o'yinlari 
maxsus qirg'og'i ko'tarilgan stollarda tashkil etiladi. Qum 
bilan o'ynashda gigiyenik qoidaga rioya qilish kerak. Qum 
har doim toza va nam bo'lishi, bolalar jazirama quyosh tagida 
o'ynamasliklari lozim.
Kichik bolalar qum bilan o'ynaganda oldiga ma'lum 
maqsad qo'ymaydi. Tarbiyachi bolalarni qiziqtirish uchun o'zi 
«quradi» va bolalarga qurishni taklif qiladi. Masalan, qumni 
to'plab atrofni tekislashadi, bir yonini teshib eshik ochishadi. 
Keyin bu uychani har xil rangdagi mayda bayroqchalar bilan 
bezashadi, keyin shu uy oldiga devorlar, bog'lar qurishadi, 
uyga qo'g'irchoqlar ko'chib keladi. O'yinni o'zgartirish uchun 
o'yinchoqlarni vaqti-vaqti bilan o'zgartirib turish kerak: 
mashinalar uchun garaj, hayvonlar uchun hayvonot bog'i va 
boshqalar. Tarbiyachi o'yinga kichik bolalarning hammasini 
jalb etishi kerak.
O'rta guruhda qum kichik guruhga nisbatan ko'p to'kiladi, 
Yashik oldiga buferda ham o'yinchoqlar uchun javoncha bo'ladi. 
Bu yoshdagi bolalar o'yinning mazmuni murakkablashib
337

---

borishi uchun tarbiyachi yordam beradi: qumdan nimalar 
qurish mumkinligini ko'rsatib, bolalarga ko'maklashadi, 
ularning o'yinlarida qatnashadi.
Katta guruh bolalari qumdan katta inshootlar quradilar. 
Shuning uchun bu guruh bolalarining qumi yashikda emas, balki 
bog'cha maydonchasining biron joyiga ancha ko'p miqdorda 
to'kiladi. Bu bolalar uchun qumdan tashqari loy ham bo'lishi 
kerak. O'yinga qo'shimcha materiallar: tabiat materiallari, 
ip, yog'och, faner va boshqalar ham zarur. O'ynab bo'lgandan 
keyin bularning hammasini maxsus ajratilgan joyga olib borib 
qo'yish kerak. Bolalar shahar ko'chalarini, xo'jalik dalasi, 
hayvonot bog'i, baland binolarni quradilar. Buning uchun 
qumdan, loydan va tabiat materiallaridan foydalanadilar.
Tarbiyachi bu materiallardan qanday qurishni ko'rsatib 
beradi.
Suv bilan o'ynash. Bolalar suvni juda yaxshi ko'rishadi. 
Ularning suv bilan o'ynashlari uchun bog'cha hovlisida maxsus 
suv havzasi tashkil qilinadi, guruh xonasida esa oyoqli qurilma 
ustiga vanna o'rnatiladi. Suv bilan o'ynash uchun sellyuloiddan, 
rezinadan yasalgan o'yinchoqlar: baliqchalar, o'rdakcha, 
g'ozcha, vannasi bor qo'g'irchoqcha, qayiqchalar (yasalgan va 
sotib olingan], suvda suzib yuradigan narsalar kerak.
Kichik bolalarning suv bilan o'ynaydigan o'yinchoqlari 
oddiy bo'lib, unda o'yinchoqlarning suzishini tomosha qiladilar. 
Bolalar suv bilan o'ynab kichkina-kichkina syujetni aks 
ettiradilar: baliq va o'rdakchalarni ovqatlantirib, qo'g'irchoqni 
vannada cho'miltirishadi, qayiqda yo'lovchilarni uchirishadi.
O'rta va katta guruh bolalarining suv bilan o'yini ancha 
murakkablashadi. Ular daryoda paroxodlarni yurgizishadi, 
poraxod to'xtaydigan bandargohlar qurishadi. Suzadigan 
o'yinchoqlarni harakatga keltirishadi. Suv bilan o'ynash 
natijasida bolalar suvning xususiyatini, nimalar cho'kib, 
nimalar suzishini bilib olishadi. Suv bilan o'ynash juda foydali, 
shuning uchun bolalarning guruh-guruh bo'lib suv bilan 
o'ynashlari uchun imkoniyat yaratib berish kerak.
338

---

Qor o'yinlari. Qishda bog'cha maydonchasida qor bilan 
o'ynash bolalar uchun eng qiziqarli faoliyat turi hisoblanadi. 
Har bir bolada yog'och belkurakcha va qorni tashish uchun 
yashikcha bilan chana bo'lishi kerak. Kichkina bolalar kattalar 
yig'ib qo'ygan qor uyumini yog'och belkurakchalari bilan 
kovlashadi. Qorni tepaga sochib, uning to'kilishini kuzatishadi, 
yashiklarga qor solib, boshqa joyga tashishadi va hokazo.