N. M. Kayumova

579

---

LIDERLIKKA OID NAZARIYALARNING PAYDO BO'LISHI
Liderlik hodisasi to'g'risida gap ketar ekan, liderlik 
nazariyalari haqida ham qisqacha to'xtalib o'tish o'rinlidir. 
Hozirgi kunga qadar boshqaruv psixologiyasi fanida liderlik 
to'g'risida asosan uchta nazariya mavjud.
Birinchisi 
-
“liderlik sifatlari 
nazariyasf'dir yoki 
xarizmatik nazariya. Uning mohiyati shuki, hamma ham lider 
bo'Ia olmaydi, ayrim shaxslarda shunday sifatlar yig'indisi 
tug'ma mavjud bo'lib, bu sifatlar majmuyi uning guruhda 
lider bo'lishini ta'minlaydi. Masalan, 1940-yilda amerikalik 
K.Berd 79 sifatdan iborat bo'lgan liderlik qirralari ro'yxatini 
tuzdi. Bu ro'yxatda, jumladan, tashabbuskorlik, muloqotga 
kirisha olish, yumor hissi, o'ziga ishonch, tez va aniq qarorlar 
qabul qila olish, tashkilotchilik kabi sifatlar bor edi. Lekin bu 
nazariyaning xatoligi shunda ediki, birinchidan, u yuqoridagi 
sifatlar qanday qilib namoyon bo'Iadi-yu, qanday shakllanishi 
tushuntirib bera olmadi, ikkinchidan, so'roqlar mobaynida 
birorta sifat ham mutlaq ko'p marta qayd etilmadi. Tadqiqot 
nihoyasida o'sha boshida taklif etilgan sifatlarning atigi 5% 
igina aksariyat respondentlar javobida qayd etildi. Bu liderlik 
modelini yaratish oson emasligi to'g'risida xulosaga kelishni 
taqozo etdi.
Skkfnchi nazariya - liderlikning vaziyatga bog'liqligi 
nazariyasidir. Bu yerdagi asosiy g'oya - lider vaziyatning 
mahsuli degan g'oyadir. Har bir odamda liderlik sifatlari bor, 
lekin ba'zi vaziyatlar ayrim shaxslar ning o'zlarini ko'rsatishlari, 
lider bo'lishlari uchun qulay muhit bo'lib xizmat qiladi.
Yuqoridagi ikki nazariyani tanqid qilish natijasida paydo 
bo'igan uchinchi nazariya - liderlikning sintetik nazariyasidir. 
Bu nazariya lider guruhiy munosabatlarning bevosita mahsuli, 
deb hisoblaydi hamda uning ro'yobga chiqishida guruhning 
birlamchi rolini ilgari suradi.
580

---

Oxirgi yillarda ko'plab olimlar, jumladan, rossiyalik ijtimoiy 
psixologlar A.N.Leontevning faoliyat konsepsiyasiga tayangan 
holda, liderlikni faoliyat mahsuli, guruhning ushbu faoliyatga 
munosabati va guruhda qabul qilingan me'yorlar hamda 
ijtimoiy kutilmalarga kim ko'proq darajada javob berishiga 
qarab liderni aniqlash mumkin, deb hisoblashmoqda. Bundan 
tashqari, ijtimoiy kutilmalar nazariyasi hozirda ko'pchilik 
tomonidan ma'qulyondashishlardan biri deb qabul qilinmoqda.
Shuni alohida ta'kidlash joizki, butun dunyoda ishlab 
chiqarish va uni boshqarish borasida modernizatsiya 
siyosatining tan olinishi, barcha davlatlarning o'ziga xos 
demokratiya tamoyillari asosida jamiyatni, xususan, mehnat 
jamoalarini boshqarish siyosatiga o'tishi munosabati bilan 
boshqaruv masalalariga ham munosabat o'zgardi. Jumladan, 
mustaqil O'zbekistonda ham erkin fuqarolik jamiyati qurish 
tamoyillarining yangidan belgilanganligi, 
Prezidentimiz 
tomonidan barcha jabhalarda, xususan, ijtimoiy sohalarda 
insonparvarlik siyosatining keng singdirilishi munosabati 
bilan rahbar va lider shaxslarga nisbatan ijtimoiy fikrda 
ham muayyan o'zgarishlar ro'y berdi. Bugun O'zbekiston 
sharoitida bunyodkorlik sifatlariga ega bo'lgan, o'z oilasi, 
mahallasi, shaxsan o'zi va jamiyat manfaatini o'ylab mehnat 
qilayotgan fuqaro jamiyat tomonidan ijtimoiy himoyada bo'lib, 
uning faoliyatini muvofiqlashtirish, unga yetarli darajada 
ish sharoitlarini yaratishga mas'ul bo'lgan rahbar, eng 
avvalo, unga g'amxo'r bir inson sifatida qarashi, mehnatdan 
manfaatdorlik psixologiyasini uning ongiga singdira bilishi 
lozim. Xalqqa yaqin bo'lib, uning dardi bilan yashash, har bir 
ishning istiqbolini yaqqol tasavvur qila olish - zamonaviy 
rahbar-liderga xos fazilatlardir.
Zamonaviy psixologiya fani tajribasi shuni ko'rsatmoqdaki, 
boshqaruvda, ayniqsa, uning uslublarini tanlashda sintetik 
tanlovning bo'lishi ko'proq ahamiyat kasb etadi.