N. M. Maxmudov, M. T. Asqarova, I. Yu. Umarov

Real va moliyaviy operatsiyalar. To‘lov balansi real va moliyaviy oqimlardan tarkib topgan. Real oqimlar – bu tovarlar va xizmatlar bilan amalga oshiriladigan (import, eksport, etkazib berish) operatsiyalar mahsuli. Moliyaviy operatsiyalar – bu moliyaviy aktivlar va majburiyatlar darajalaridagi o‘zgarishlar (misol uchun, qaytarilmagan ssudaning asosiy summasini to‘lash majburiyatlarning qisqarishini o‘zida namoyon etadi). Tovarlar va xizmatlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar to‘lov balansining joriy operatsiyalar hisobvarag‘ida aks ettiriladi. Moliyaviy operatsiyalar to‘lov balansining kapital bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar va moliyaviy operatsiyalar hisobvarag‘ida aks ettiriladi.

Transfertlar. Milliy chegaralar orqali beg‘araz transfertlar bir tomonlama amalga oshirilgan operatsiyalarni o‘zida namoyon etadi. Faraz qilaylik, YAponiya hukumati O‘zbekistonga jamoat transporti uchun bir necha avtobusni topshirdi. Moliyaviy kompensatsiyani nazarda tutmaydigan operatsiyalarni qayd etish uchun to‘lov balansi metodologiyasi "transfertlar" deb nomlanuvchi kategoriyani o‘z ichiga oladi. Mazkur qoida bir tomonlama operatsiyalarni standart ikki tomonlama operatsiyalarga aylantirish imkonini beradi. Beg‘araz topshirilgan avtobuslar O‘zbekiston hisobvaraqlarida, transfert (kredit) bilan to‘langan import (debet) sifatida aks ettiriladi. Umumiy ko‘rinishda iqtisodiy qiymatga ega bo‘lgan va qandaydir ekvivalentni nazarda tutuvchi barcha transfertlar joriy yoki kapital transfert ko‘rinishidagi qarshi o‘tkazma bilan kuzatiladi.

Rezidentlik. To‘lov balansida rezidentlik konsepsiyasi operatsiya ishtirokchisining millatiga emas, balki uning iqtisodiy manfaatining markaziga asoslanadi. Mazkur amaliyot Milliy hisobvaraqlar tizimi (MHT)da qo‘llaniladi. Mamlakatda bir yildan ko‘p vaqt mobaynida bo‘lib turgan va unda o‘z iqtisodiy manfaatining markaziga ega bo‘lgan uy xo‘jaligi yoki yuridik shaxs (korporatsiya, chet el firmasining bo‘limi, notijorat tashkilot, davlat boshqaruvi organi) rezident (resident) hisoblanadi. Agar jismoniy yoki yuridik shaxs ushbu mamlakatning iqtisodiy hududiga joylashib, unda bir yildan kam bo‘lmagan vaqt mobaynida xo‘jalik faoliyatini yuritayotgan va iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirayotgan bo‘lsa, u mazkur mamlakatda o‘z iqtisodiy manfaatining markaziga ega hisoblanadi. Mulkka (er, inshootlar va b.) egalik qilish huquqi mazkur shaxs ushbu mamlakatda o‘z iqtisodiy manfaati markaziga ega, deb hisoblash uchun kifoya qiladi.