N uzoqov, X. A. Alimov,B. X. Yunisov

7.16-rasm.AESning umumiy ko’rinishi.

Reaktorga yuklangan uran doimiy ravishda katta miqdorda issiqlik ajratadi.
Bu issiqlik, uni tashuvchiga uzatiladi (masalan, suvga). Yadro yoqilg’ isi maxsus konteynerlarda - yadro to’plagichlarida yoki issiqlik chiqaruvchi deb ataluvchi elementlarda (IAEL - 7.17-rasm) saqlanadi:


7.17-rasm. IAEL

1. 
   — tiqin;
   
2. 
   — uran dioksidi tabletkalari;
   
3. 
   — korpus (qobiq);
   
4. 
   — siquvchi prujina;
   
5. 
   — vtulka;
   
6. 
   — poynak (uchlik).
   

Shunday qilib, IAEL o’zini o’rab turgan issiqlik tashuvchisiga (eltuvchiga) o’zining issiqligini uzatadi. Issiqlik tashuvchisi, issiqlikni qabul qilish barobarida ma'lum miqdordagi radiatsiyani ham oladi. So’ngra esa issiqlik tashuvchisi, maxsus issiqlik almashinuvchilar orqali katta quvvatdagi (miqdordagi) issiqlikni oddiy suvga uzatadi. Suv issiqlikni qabul qilish oqibatida qaynaydi va bug’ hosil bo’ladi.
So’ngra bug’, o’tkazgichlar orqali bug’ turbinasiga o’tadi va turbinani aylantiradi. Turbinaga biriktirilgan elektr generatori aylanish jarayonida elektr tokini ishlab chiqaradi. 7.18-rasmda AESning umumiy printsipial sxemasi keltirilgan.

7.18-rasm. AESning umumiy printsipial sxemasi.

7.13.AESning TEXNOLOGIK SXEMALARI
Atom elektrostansiyalaridagi elektr energiyasini ishlab chiqarish jarayonini aks ettirish darajasiga ko'ra bir nechta sxemalar mavjud. Ularning asosiy qismi - texnologik sxemalar, atom stansiyasining asosiy issiqlik sxemasi va bug' turbinini o'rnatish, shuningdek stansiyaning kengaytirilgan issiqlik sxemasi.
Elektr stantsiyasini va uning jihozlarini loyihalashda elektr stantsiyasining hisoblash sxemasi qo'llaniladi. U faqat ishlaydigan moddalarning issiqlikfizik holatida yoki massa oqimida (sovutuvchi yoki ishlaydigan suyuqlik) o'zgarishlar mavjud bo'lgan asbob-uskunalar va texnologik aloqalarni tasvirlaydi. Ushbu sxema bo'yicha elektr stansiyalarida energiyani qayta ishlash zanjirlarini kuzatib borish qiyin emas.
Atom elektrstantsiyalarni loyihalashtirish sxemalari, shuningdek, yuqori va o'rta malakali mutaxassislarni tayyorlashda o'quv jarayonida elektr stantsiyalarini loyihalarini yaratish yoki ishlatish bo'yicha ishlarni amalga oshirishda keng qo'llaniladi.
Energiya blokining texnologik sxemasi elektr stantsiyasida yoqilg' yonishi natijasida ajralgan issiqlik hisobiga elekktr energiya olish ba boshqa energiya olishda boradigan jarayonlarni o’z ichiga oluvchi texnologik sxema deb ataladi. AESning texnologik sxemasi shuningdek normal va favqulodda vaziyatlarda radiatsiyaviy xavfsizlik tizimlarini inobatgga oluvchi tizimlardan tashkil topgan.
AESning xavfsizligi tizimlari asosiy printsipga muvofiq, asosiy xavfsizlik tamoyillari orasida alohida o'rin egallagan chuqurlikda muhofaza qilish printsipi (chuqur mudofaa) bilan to'ldiriladi, bu esa AESning asosiy binolaridan tashqari radioaktiv moddalarning tarqalishiga izchil yo’l qo’ymaydigan to'siqlarni (yonilg'i matritsasi, yoqilg'i elementlari qobig'i, yopiq sovutish devori va yadroviy inshootlarning himoya qobig'i).
Fizikaviy to'siqlarni bartaraf etishni ta'minlash uchun texnologik jihozlarning ishlashi bilan ta'minlanadigan bir necha himoya darajalari mavjud:

• 
  birinchi darajada loyihada ko'rsatilgan AESning ishchi ko'rsatkichlari saqlanadi;
  
• 
  ikkinchi darajadagi uskunaning ishlash parametrlarini o’zgarish sodir bo’lsa loyihalashtirilgandagi parametrlariga keltirish uchun rostlanadi;
  
• 
  uchinchi darajadagi AES qurilmalari va texnologik tizimlari loyihalash usullaridan tortib to nosozliklar va - loyiha asosidagi jiddiy baxtsiz hodisalardan tashqari kuchayib borishi yo'lidagi hodisalarning noto'g'ri rivojlanishini to'xtatish uchun mo'ljallangan;
  
• 
  to'rtinchi darajadagi AES tizimlari radioaktiv moddalar chiqarilishini mahalliylashtirish uchun mo'ljallangan.
  

Atom elektr stantsiyalarini loyihalash va ulardan foydalanishda ularning issiqlik sxemalarini ishlab chiqish zarur. Atom elektr stansiyalarining issiqlik sxemasi energiyani uzatish va qayta ishlash jarayonlarini aks ettiradi. Bu uning tarkibiy qismlari va stansiyaning boshqa uskunalari bilan texnologik bog'lanishlari bilan bug'-suv yo'lining jihozlarini o'z ichiga oladi. Issiqlik energiyani elektr energiyasiga aylantirish jarayonlarini aks ettiruvchi bug' turbinini o'rnatishning tissiqlik sxemasi termodinamik tsiklning texnik timsolidir.
Tafsilot darajasiga qarab, bug' turbina qurilmasining asosiy va ishlab chiqilgan (to'liq) issiqlik davri va butun atom elektrostantsiyasi, shuningdek, alohida tizimlar va tarkibiy qismlarning tizimli diagrammasi mavjud. Ushbu turdagi sxemalar jihozlar tarkibida farqlanadi, ular diagrammada, uning miqdori bilan bir qatorda sxemaning funktsional maqsadlari ham ifodalangan.
Printsipial issiqlik sxemasi texnologik jarayonning mohiyatini aks ettiradi. Bunday sxemalar atom elektr stantsiyalarini loyihalashda asosiy qarorlar qabul qilish bosqichida ishlab chiqilgan. Stantsiyaning asosiy issiqlik rejimi faqat asosiy qurilmalarni o'z ichiga oladi bular- reaktor, bug ' turbinasi, kondensat va kondensat etkazib berish trakti.
Konsepsiyada bir xil turdagi parallel uskunalari, shu jumladan zaxira uskunalari (issiqlik almashtirgichlar, nasoslar) bir vaqtning o'zida tasvirlangan, biroq doimiy izchillikli elementlarni to'liq aks ettirgan.Misol uchun, atom stansiyasining energiya blokida ikkita turbine o'rnatilganda faqat bittasi sxematik diagrammada tasvirlangan bo’ladi. Quvurlar yo'nalishlari bir qatorda, parallel oqimlarning miqdoridan qat'iy nazar; chiziqlarda strelkalar bug'ning, kondensat va suv oqimining yo'nalishini ko'rsatadi.
Quvurga kiritilgan yoki qurilmalarga o'rnatilgan armaturalar qismlari ko'rsatilmagan.
Printsipial issiqlik sxemasida siz stansiyaning ishlash tamoyillarini, atom elektr stansiyalarining asosiy qurilmalarida va tarkibiy qismlarida jarayonlarning mazmunini, ishchi jism sifatida foydalaniladigan suyuqlik, ishlaydigan muhitlarning termodinamik holatini o'zgartirishni tushunishga imkon beradi. Printsipial issiqlik sxemasi- yangi mexanizmni ishlab chiqarish, asosiy agregatlarning quvvat va parametrlarini tanlash, kondansatorda vakuumning hisoblashidan farq qiladigan sharoitlarda AESning issiqlik samaradorligini aniqlash uchun, turbinani tanlashda texnikaviy spetsifikatsiyalariga e’tibor berish va boshqalar.
Ushbu variantlardan har biri uchun tuzilgan asosiy sxema dastlabki hisob- kitoblarga asoslanadi, unga asosan asosiy uskunaning tavsiflari aniqlanishi mumkin: rejenerativ qizdirgichni iqtisodiy samarador bo’lganini tanlash, rejenerativ qizdirgichni soni, deaeratordagi bosim va boshqalar. Yuqorida keltirilgan muammolar bo'yicha issiqlik hisobi asosan Sxemalar va uning turli xil variantlari amalda faqat turbina qurilmasiga taalluqlidir. Shuning uchun quyida keltirilgan AESlarning asosiy sxemalari stansiyaning bug' turbinasi issiqlik sxemasinining asosiy qurilmalari sifatida beriladi.
Bug' turbinini o'rnatishning eng rivojlangan qismi regenerativ tizimdir.