Namancan davlat universitkti viaxkamon qodirjon odiijonovich dinshunoslik

Dunyoning konfessional manzarasi. "Konfessiya" so’zi (lotincha

• 
  "confessio") o’zbek tiliga aynan tarjima qilinganda “e’tiqod qilish”, degan ma’noni anglatadi. Umuman olganda, diniy konfessiya deganda muayyan diniy ta’limot doirasida shakllangan va o’ziga xos xususiyatlarga ega e’tiqod va ushbu e’tiqodga ergashuvchilar jamoasi tushuniladi. Bir din doirasida yuzaga kelgan bo’lsa-da, aqidalar borasida farqlanadigan jamoalar ham diniy konfessiyalar jumlasiga kiradi.
  

Shuni inobatga olgan holda, mutaxassislar hozirgi kunda dunyoda taxminan 1000 dan ortiq diniy konfessiyalar mavjud, deb hisoblaydi.
Shuni alohida ta’kidlab o’tish lozimki, islom dinida bunday holat kuzatilmaydi. Hech qaysi mamlakatda hanafiy mazhabi alohida, boshqa mazhablar alohida konfessiya sifatida ro’yxatdan o’tmaydi. Masalan, O ’zbekistonda ham bir necha shia jamoalari bo’lishiga qaramay, ular o’zlarini alohida diniy konfessiya hisoblamaydilar.

Din jamiyat hayotining tarkibiy qismi sifatida kishilaming ijtimoiylashuviga, ulaming turmush tarzini tashkil etish va tartibga

132

solishga xizmat qiluvchi me’yoriy omillardan biri bo’lib kelgan. Dinning bunday roli uning tarixan shakllangan o’ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Chunki, din, birinchidan, umuminsoniy axloq me’yorlarini o’ziga singdirib olib, ulami hamma uchun majburiy xulq-atvor qoidalariga aylantirgan; ikkinchidan, odamlarning bahamjihat yashashiga ko’maklashgan; uchinchidan, odamlarda ishonch hissini mustahkamlagan hamda hayot sinovlari, muammo va qiyinchiliklami engib o’tishlarida kuch bag’ishlagan; to’rtinchidan, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlami saqlab qolish hamda avloddan-avlodga etkazishga yordam bergan va shu yo’l bilan madaniyat rivojiga katta ta’sir ko’rsatgan.

Bugungi kunda dinga bo’lgan qiziqishning kuchayib borishi globallashuv jarayonlarining o’ziga xos in’ikosi deyish mumkin. Zero, globallashuv dunyoni bir butun va yaxlit qila borishi bilan bir qatorda, uning hosilasi sifatida alohida olingan millat va jamiyatlar darajasida o’z-o’zini anglashga bo’lgan intilishning chuqurlashuviga ham zamin yaratmoqda. Bu jarayonlar o’z navbatida inson ma’naviyatining uzviy qismi bo’lgan dinning mohiyatini tushunish, uning inson va jamiyat hayotidagi o’mini anglashga bo’lgan e’tiboming kuchayishini keltirib chiqarmoqda. Shu bilan birga, dinga bo’lgan qiziqishning kuchayishi bugungi kunda kishilik jamiyati oldida turgan muammolar, insonning ulami hal qilish yo’llari haqidagi o’y-izlanishlari, dunyoviy va diniy qadriyatlar uyg’unligini ta’minlagan holda bugungi kunning og’ir va murakkab savollariga to’laqonli javob topishga intilishi bilan bog’liq ekanini ham alohida qayd etish lozim.

Mutaxassislar ma’lumotlariga ko’ra, XX asming ikkinchi yarmida xristianlik, buddaviylik, islom va boshqa dinlar doirasida yuzlab sektalar paydo bo’lgan. Bu shunday jarayonlar kelajakda davom etishi mumkinligini taxmin qilish imkonini beradi.

Yangi diniy harakatlar deganda odatda XX asming 70 yillarida Evropa va AQShda tarqalgan noan’anaviy diniy gumhlar va oqimlar nazarda tutiladi. Tadqiqotchilar bunga an’anaviy dinlardagi inqiroz davri sabab bo’lganligini ta’kidlaydilar. YaDH liderlari jamiyat kayfiyatidagi o’zgarishlami, bu “o’tkinchi dunyo”ning nuqsonlarini fosh qilib,

133

o’zlarini “xaloskor”, yuksak axloqli “haqiqqatgo’y” sifatida ko’rsatdilar. YaDH to’riga ko’proq yoshlar ilindilar. YaDH qat’iy ta’limotga ega bo’lmagan tashkilot bo’lib, uning faoliyati lider roli bilan belgilangan.

Liderlar an’anaviy diniy qadriyatlarga qarshi tashviqot ishlarini olib borganlar. Diniy hayot maxsus ishlab chiqilgan tartib qoida va nizomlar orqali amalga oshirilgan. YaDHlaming ba’zilari dunyoning turli burchaklarida o’z bo’linmalariga ega bo’lgan, biznes bilan shug’ullanuvchi yirik xalqaro korporatsiyalarga aylandi. YaDHlar meditatsiya amaliyotini keng qo’llaydilar, tashkiliy jihatdan piramida shaklida boshqariladi. YDH laming aksariyati noqonuniy faoliyat yurituvchi, kriminal tashkilotlardir. (Aum Sinrikyo (Tokio metrosi 10G’5000 zah.), Quyosh ehromi (frantsiya va Kanada) va b.). Diniy ta’limotlami buzib talqin qiluvchi harakatlarga:

• 
  protestantlaming “ikkilamchi” birlashmalari - Iogov shohidlari, Oxirgi kun avliyolari Iso Masih cherkovi (mormonlar), Masih tserkovi (Boston harakati);
  
• 
  soxta xristian harakatlar - Mun birlashtirish cherkovi, Vissarion oxirgi Ahdi cherkovi, Oq birodarlar;
  
• 
  sayentalogik kultlar - Xristian ilmi, Ron Xabbard sayentologiya markazi, Kloneyd, Oq ekologlar harakati;
  
• 
  neo- va kvaziorientalistik maktablar va kultlar - “Tirik axloq”(Agni yoga), Krishnani anglash jamiyati, Transtsendental meditatsiya, Aum-Sinrekyo, Saxadja-yoga va b.);
  
• 
  Yangi majusiy tashkilot va kultlar - “Runvira” ukrain milliy e’tiqodi cherkovi, Rossiya jarangli kedrlari, Omsk “qadimgi diniy e’tiqodiga qaytish kulti” va boshqalar kiradi.
  

Sekta so’zi, eng umumiy ma’noda, muayyan diniy, siyosiy yoki falsafiy qarashlarga ergashuvchilar guruhini anglatadi. Diniy sekta deganda ma’lum bir dindagi rasmiy aqidalarga zid ravishda ajralib chiqqan yoki mavjud dinlar va konfessiyalarga umuman aloqasi bo’lmagan holda din bayrog’i ostida faoliyat ko’rsatadigan guruhlar tushuniladi. Bugungi kunda har ikkala yo’nalishga mansub bo’lgan ko’plab sektalar faoliyat ko’rsatmoqda. Mutaxassislar ulaming sonini taxminan 5000 atrofida, deb baholaydilar.

134

Zamonaviy voqelik diniy-ekstremistik xarakterdagi sektalaming inson ongi va qalbi uchun kurash yo’lidagi faoliyatining jonlanishi kuzatilayotganini ko’rsatmoqda. Xususan, ma’lumotlarga ko’ra, bizga qo’shni bo’lgan davlatlarda "Bogorodichiy tsentr", "Tserkov ob’edineniya", "Tserkov Isusa", "Tserkov Novogo Zaveta", "Beloe bratstvo", "Bojestvenno’y orden Pervogo Angela" kabi o’nlab diniy sektalar noqonuniy ravishda faoliyat olib bormoqda. "Satanizm" deb ataladigan sekta ham keng tarqalgan. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, o’ta xavfli bo’lgan bu sektaning Rossiyada 100 ming, Er yuzida 5 milliondan ortiq tarafdorlari bor.

Ular aholining diniy bilimlari pastligidan foydalanib, oxiratning yaqinligi bilan qo’rqitish hamda asosan yoshlar va moddiy ahvoli nochor bo’lganlar ichida ish olib borish yo’li bilan o’z tarafdorlarini ko’paytirishga harakat qilmoqdalar. Bunday sektalarga asos solgan "avliyo"lar o’z izdoshlarini aldash yo’li bilan ulaming mol-mulklariga egalik qilishga urinmoqdalar.

Yashirin faoliyat olib borishi, sekta ichida bo’layotgan voqealaming ko’pchilikka ma’lum bo’lib qolmasligining qattiq nazorat qilinishi, ular faoliyatidan jamoatchilikning bexabar qolishini keltirib chiqarmoqda.

Ugandadagi "Oxirat kuni" sektasi boshliqlarining faoliyati bunga misol bo’ladi. Oxiratni 1999 yilning 31 dekabriga "belgilagan" ushbu sekta rahbarlari o’z tarafdorlarini mol-mulklarini sotish, tushgan mablag’ni ularga berishga va shu yo’l bilan gunohlardan forig’ bo’lishga chaqirgan. Qiyomatning 2001 yil 1 yanvarga "ko’chirilishi" sekta rahbarlariga nisbatan shubha uyg’onishiga olib kelgan. Shundan so’ng rahbarlar Kanungu qishlog’ida 500 dan ortiq o ’z tarafdorlarini aldab bir joyga to’plab, ustlaridan yopib binoga o’t qo’yib yuborishgan. Ommaviy axborot vositalari xabarlariga ko’ra, tezkor tadbirlami o’tkazgan politsiya yana to’rt joyda ommaviy qabrlami topgan. Umuman bu sektaning qurbonlari 1000 ortiq bo’lgani qayd qilingan.

Jahon xristianlarini birlashtirish yo’lidagi Muqaddas Ruh assotsiatsiyasi (Assotsiatsiya Svyatogo Duxa za ob’edinenie mirovogo xristianstva (ASD-OMX) bo’lib, Mun San Men birlashtirish cherkovi,

135

Birlashtirish harakati, munchilar (munisto’) kabi nomlar bilan ham ataladi.

Tarixi: BCh asoschisi Sun Myung Men 1920 yilda Shimoliy Koreyada mahalliy presviterian cherkoviga e’tiqod qiluvchi dehqon oilasida tug’ilgan. Maktabda o’qish davrida u pyatidesyatniklar yig’inlarida qatnashardi. 1936 yili Pasxa bayramida unga “vahiy” keladi: Iso Masih unga ko’ranib, uni taxminan 2000 yil avval boshlagan missiyasini yakunlash uchun “tanlangan”ini aytgan. Ma’lumotlarga ko’ra, bu voqea sodir bo’lganda osmondan: “Sen insonlarni halokatdan qutqarasan, sen Masihning ikkinchi bor zoxir bo’lishisan!". Shu voqea sabab u o’z ismining birinchi bo’lagi - Sun (ajdarho)ni -San (nur taratuvchi (svetyahiysya)ga o’zgartirdi va bu bilan u o’zini “ilohiy” kelib chiqishini bildirdi. Shu yo’l bilan yangi “payg’ambar”- Mun San Men vujudga keldi.

Munchilaming ta’kidlashlaricha, bo’lg’usi payg’ambar Yaponiyada elektrik kasbini egallagan, ammo u o’z iste’dodi bilan muhandis diplomini olishi ham mumkin edi. Biroq u “ilohiy yoT ’ni tanlashni afzal bilgan.

Munchilar to’liq va yakuniy haqiqatga “Haqiqiy Ota ” orqali erishaladi. Mun va uning xotini yaqinda “Iso Masih”ga rafiqa topishgan va Iso Masih ularga ko’rinib minnatdorchilik bildirgan. Munchilaming ommaviy nikoh tantanalari “Unashtirish” marosimi munchilaming ammaliyotida markaziy o’rinda turadi.

U 2 qismdan iborat: “muqaddas vino” marosimi va “muqaddas nikoh”.

Ushbu marosimlar vino orqali unashtirilayotganlar odamzotning “birinchi gunohi”dan poklanib, yangi “haqiqiy” hayotni boshlashlarini anglatadi. Nikoh marosimidan avval “unashtirish” bo’lib o’tadi. Bo’lg’usi kelin-kuyovlar o’z juftlarini topishni Mun va uning tajribali mintaqaviy liderlariga to’lig’icha ishonadilar. Ayrimlar o’z juftini nikoh tantanasidan bir necha kun awalgina taniydilar.

“Muqaddas vino” yoki “Nasabni o’zgartirish” marosimi orqali munchilar Mun va uning oilasi bilan qarindoshlik rishtalarini bog’laydilar. Mun ta’rificha: “Bu marosimlar shayton dunyosidan

136

saqlovchi va “Haqiqiy ota-onalar”ga yaqinlashish bo’yicha o’ziga xos “emlash” vositasidir. Vinoda 21 bitta unsur (element) va “Ota va Ona”ning qoni jamlangan bo’lib, uni iste’mol qilgan inson o’z ajdodlaridan voz kechadi.

Boshqa bir ma’lumotlarga qaraganda, ushbu ichimlik tarkibiga Mun va xotinining boshqa narsalari ham solinadi.

Aym sinrikyo (sanskritcha “olam”) haqiqati ta’limoti; ingliz tilida “Supreme truth”, ya’ni “oliy haqiqat” deb tarjima qilingan ( 2000 yildan boshlab Alef nomi bilan faoliyat yuritmoqda (somiy tillar alifbosidagi 1 harfi bo’yicha)) — yangi diniy, sinkretik, terroristik, ekstremistik, totalitar, destruktiv sekta bo’lib, vadjrayana buddizmi asosida Yaponiyada vujudga kelgan.

Sektaga yaponiyalik Syoko Asaxara 1987 yili asos solgan, u 1995 yilda Tokio metrosidagi zaharli gazlar portlatishni uyushtirgandan so’ng mashhur bo’lib ketgan.

Hozirda sekta terroristik tashkilotlar ro’yxatiga kiritilgan. Evropa Ittifoqi, Kanada, Moldaviya, Rossiya, AQSh va boshqa davlatlarda faoliyati ta’qiqlangan. Aum sinrikyodan Rossiyada 24000, Yaponiyada 6600 kishi jabrlangan. 1990 yillarda Aum Sinrikyoning Nyu York, Bonn, Shri Lankada markazlari faoliyat yuritgan. 1986 yilda uning tashkilotiga diniy tus berildi va u “AUM Sinsen-no-kay” (“Ma’naviy rivojlangan va notabiiy kuch quvvatga ega kishilar jamiyati”) deb ataldi.

1995 yil 20 martda «Aum sinrikyo»ning 10 ta a’zosi tomonida terroristik akt sodir etilgan. Ular Tokio metrosida zarin zaharli gazi yordamida gazli portlatish sodir etishgan.

Natijada 12 kishi vafot etgan, o’nlab kishilar zaharlangan, 1000 kishining ko’rish qolbiliyati pasaygan. Yaralanganlarda tananing ayrim a’zolarida paralich, so’zlash qobiliyatining yo’qolishi, tayanch harakat a’zolarining shikastlanishi, ko’r bo’lib qolish holatlari ham uchragan. Ushbu aktga Asaxara o’zi buyruq bergan (rad etsada).

Ulaming flkricha, Oxirzamon kelishi va Yaxshilik va Yomonlik o’rtasidagi oxirgi umsh kutilmoqda va umshda barcha “gunohkorlar” qirib tashlanadi. Politsiyachilar tomonidan sekta markazlari tekshirilganda kimyoviy va biologik qurollaming komponentlari (sibir

137

yarasi (sibirskaya azva) va Ebola virusi) topilgan. Bundan tashqari Zairdan keltirilgan Mi 17 harbiy vertolyoti bo’lgan. Kimyoviy zax ira zarin tayyorlash orqali 4 million kishini o’ldirishga etadigan bo’lgan.

Oq birodarlik tashkiloti (OBT) eng janjalkash sektalardan biri bo’lib, Nyu Eyj harakati bilan o’zaro bog’liq. Uning g’oyalarida ham Baliq erasi (Iso Masih davri) yakunlanib, Vodoley erasi, ya’ni er yuzida Ilohiy boshqaruv davri boshlanishini da’vo qiladilar.

Asoschisi va yaqin yillarga qadar rahbari Yuriy Krivonogov tex.f.n.,m Kievning nevralgiya va psixiatriya institutida ishlagan, ko’plab yangi g’oyalar muallifi, inson shaxsiyatiga ta’sir o’tkazish masalalariga qiziqqan (KGB bilan aloqa bo’lgan)

O’z qiziqishlari o’laroq biroz muddat Krishnani anglash jamiyatiga a’zo bo’ladi va turli uslublami o’rganadi. U “Atma” nomli “Qalb instituti”ni ochadi va “Znanie” nashriyoti orqali ko’plab risolalar chop etadi. Krivonogov ko’p shaharlarda ma’ruzalar o’qib yuradi va Dnepropetrovskda bo’lg’usi xotini Mariya Tsvigunni uchratadi va to’y arafasi uni erdagi “Xudo” deb e’lon qiladi.

Krivonogov o’zini turli avliyolar nomi bilan atab chiqqan (Ioann Predtech, Payg’ambarlar Yoqub, Nuh, Ioann Krestitetl, Tutanxamon, knyaz Vladimir, v.h) va oxiri Yuoann Svami ismida to’xtagan. Mariya ham dastlab Xudoning onasi, keyin Ota Xudo, O’g’il Xudo, Muqaddas Ruhga aylangan, nihoyat Mariya Devi Xristos nomini olgan. Mariya o’zini erkak jinsiga nisbatan ishlatiladigan “on” so’zi bilan murojaat qilgan. U er yuzida uch yarim yil yashab 144 ming eng e’tiqodli kishilami “haqiqiy e’tiqodlilar”ni jamlashi kerak bo’lgan.

Bu kishilar yusmalianning yangi xalqi bo’lishi kerak edi. (YuSMALOS bu “Yuoann Svami Mariya Logos” abriviaturasi, shuningdek Jus malos “yovuzlik qonuni” ma’nosi bor). Yusmalos “olamni qutqarish” missiyasi 1990 yil 1 iyuldan 1993 yil 24 noyabrga qilib belgilangandi.

Erdan oxirgi bo’lib bu er xotin ketishi, ulami chormixlashlari lozim bo’lgan. Jasadlar uch kun ko’chada turib, uchinchi kuni qayta tirishlari va osmonga ko’tarilishlari kerak edi. O’sha kuni Oxir zamon bo’lib, er yuzi vayron bo’lishi, insoniyat halokatga uchrashi, keyin esa

138

yusmalos xalqi erda yangi hayotni boshlashi, ular jannatda qolgan do’zaxda bo’lishi ta’kidlangan.

Belgilangan sanada Kievda bir necha ming tarafdorlar yig’iladilar. Albatta, Oxir zamon bo’lmadi. Kievdagi muqaddas Sofiya ibodatxonasi oldida to’polon uyushtirildi.

Ijtimoiy-iqtisodiy muammolaming keskinlashib ketishi, ochlik, fuqarolar urushlari, ommaviy epidemiyalar, spidning tarqalishi yuqoridagi kabi sektalarning keng yoyilishiga olib kelmoqda.
Umuman olganda, bunday sektalarning barchasi insonning ojizligi, ma’naviy va jismoniy kamolotga erishishga bo’lgan intilishi, kishilar hayotda duch keladigan qiyinchiliklardan o’zlarining g ’arazli maqsadlari yo’lida shaxsiy boylik orttirish niyatida foydalanadilar.

Mavjud diniy ta’limotlar, ulardagi muayyan qoidalami davr talabiga moslashtirish, boshqacha aytganda, modemizatsiya qilish jarayoni ham davom etmoqda. Masalan, xristianlar amalga oshirgan inkvizitsiya va salb yurishlari xato bo’lganini tan olib, Rim Papasi hatto, rasman kechirim ham so’radi. 1992 yilda Papa Ioann Pavel II o’z paytida Eming Quyosh atrofida aylanishi haqidagi qarashlami yoqlagani uchun cherkov tribunali tomonidan tavba qildirilib, o’z qarashlaridan voz kechishga majbur qilingan Galileo Galileyning haq bo’lganini tan olib, barchadan uzr so’ragani ham bunga misol bo’la oladi.

Shuningdek, mavjud dinlaming tarqalish hududida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’layotganini ta’kidlash zarur. Masalan, o ’tgan asrda asosan xristianlar yashab kelgan Evropada bugungi kunda 20-25 million atrofida musulmonlar istiqomat qilmoqdalar. Jumladan, Buyuk Britaniyada - 3 million, Germaniyada - 5 million, Frantsiyada - 6-7 million islomga e’tiqod qiluvchi fuqarolar yashamoqda. Tadqiqotchilar fikriga ko’ra, hozirda aynan islom e’tiqodchilari soni eng tez ko’payib borayotgan din hisoblanadi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti ma’lumotlariga ko’ra, islomning yillik o’sish sur’ati 6,4 foizni tashkil etib, 1989 yildan 2011 yilgaqadarmusulmon aholi soni Shimoliy Amerikada - 25, Afrikada - 2,15, Osiyoda-12,57, Evropada-142,35, Avstraliya va Okeaniyada-257,01 foizga ko’paygan. Faqat Lotin Amerikasida islomga e’tiqod qiluvchilar ulushi 4,73 foizga kamaygan.

139

Bunday o’zgarishlar, bir tomondan, globallashuv keltirib chiqarayotgan odamlar migratsiyasi natijasida, ikkinchi tomondan, kishilaming buddaviylik, ko’pgina hollarda va asosan islomni ongli tarzda qabul qilishi bilan bog’liq.

Shuningdek, aholisi an’anaviy ravishda buddaviylik va islomga e’tiqod qilib kelgan o’lkalarda xristianlikni yoyishga intilish kuzatilmoqda. BMT ma’lumotlariga ko’ra xristianlikning o’sish ko’rsatkichi yiliga 1,46 foizni tashkil qiladi. Mazkur jarayon ayrim xristian tashkilotlari va yo’nalishlarining faol missionerlik harakati natijasida sodir bo’lmoqda.

Qayd etilgan mulohazalar bugungi kunda ham dunyoning diniy manzarasida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’layotganidan dalolat beradi. Diniy konfessiyalar manzarasi rang-barangligini O’zbekistonda rasman ro’yxatdan o ’tib faoliyat yuritayotgan diniy konfessiyalar misolida ham ko’rish mumkin. Xristianlikka mansub bo’lsa-da, yurtimizdagi 11 ta yo’nalishning har biri o’zini alohida diniy konfessiya, deb hisoblashi fikrimizning isboti bo’la oladi.