Namangan davlat pedagogika instituti kamolov baxtiyor xasanboyevich ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

 
Ko’lmak suvdagi produsentlar (5-rasm) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

65 
6-rasm. Konsumentlarning 4 ta kategoriyasi
 
 
 
Ozuqa zanjiri (7-rasm) 
 
 
 
 
 
 
 

---

66 
Simbiotik aloqalar (8-rasm) 
 
 
 
 
 
 
SEKSIYA 3. ENERGIYA OQIMI 
 
Barcha tirik organizmlar moddalardan tashkil topgan va ularning
barchasi energiyaga muhtoj. Moddalar esa takror va takror aylanadi.
Moddalar va energiya tabiiy dunyoga turli xil yo’llar bilan ko’chiriladi.
Moddalarning qayta ishlatilishi energiyani talab qiladi. Energiya qayta
ishlanmaydi, ammo u birshakldan boshqa shaklga o’tadi. Energiyaning
boshqa shaklga o’tishiYerdagi hayot uchun muhim (9-rasm) 
 

---

67 
Suvdagi energiya oqimi (9-rasm) 
 
 
Oziqa zanjiri deb, har bir organizm o‘zidan keyinda turgan organizm uchun 
ozuqa bo‘lib xizmat qilishi tushuniladi (10-11-rasmlar). U organizmlarning trofik 
darajasiga ko‘ra uch-besh halqadan iborat: 
1. Produtsentlar (o‘simliklar). 
2. Birinchi darajali kontsumentlar (o‘txo‘r hayvonlar). 
3. Ikkinchi darajali kontsumentlar (o‘txo‘r hayvonlar biomassasi bilan 
oziqlanuvchi etxo‘r hayvonlar). 
4. Uchinchi darajali kontsumentlar (etxo‘r hayvonlar biomassasi bilan 
oziqlanuvchi etxo‘r hayvonlar). 
5. Produtsentlar va 1, 2, 3-darajali kontsumentlar biomassasi bilan 
oziqlanuvchi to‘rtinchi darajali kontsumentlar. Organizm tomonidan oziqa bilan 
qabul qilingan energiya oziqa zanjiri bo‘ylab organizmdan - organizmga o‘tishda 
zanjirning har bir halqasida birin-ketin kamayadi va oxirida yo‘qolib ketadi. 
Masalan: tariq – hashorat – qurbaqa – ilon - kalxat. 
Demak, ozuqa zaniridagi har bir bo’g’inning o’rni trofik darajani tashkil 
etadi.Trofik zanjirlar fotosintez hosil qiluvi organizmdan boshlansa, sarflanish 
zanjiri deyiladi.Masalan, o’simlik – kiyik – bo’ri –tariq – hashorat – qurbaqa – ilon 

---

68 
– kalxat.Agar ozuqa zanjiri o’simlik qoldiqlari, hayvon jasadi yoki chiqindilardan 
boshlansa, parchalanish (detrit) zanjiri deyiladi.Masalan, to’kilgan barg – yomg’ir 
chuvalchangi – qorayaloq – qirg’iy. Trofik darajalar o’rtasidagi energiya oqimi 
turli ekotizimda turlicha boradi. Ekotizimlarning biologik mahsuldorligi Ekologik 
piramida (grekcha, piramidos – ko‘p qirrali + oikos - uy, vatan) – biomassa 
piramidasining o‘zi deyish mumkin, ammo undan farqi shundaki, ekologik 
piramida quyidagi 4 ta qoidaga asoslanib quriladi: 
1)
ikkilamchi biomahsulotning vazni birlamchi biomahsulot vaznidan doimo 
kam bo‘ladi; 2) iste’mol qilinadigan organizmlarning vazni iste’mol qiluvchilar 
vaznidan doimo ko‘p bo‘ladi; 3) biomahsulot hosil qilish tezligi ikkilamchi 
biomahsulot hosil qiluvchilarning qisqa yashaydiganlarida ularning uzun umr 
ko‘radiganlariga nisbatan tez kechadi (serpushtlik, tez ko‘payish va vazn orttirish 
tezligi hisobiga); 4) ekologik piramidaning yuqori pog‘onalariga ko‘tarila borgan 
sari organizmlar soni kamayadi
11
.