O‘ra Osiyoda arab paleografiyasining takomillashuvi bosqichlari. Arab
harflari asosidagi fors va turkiy tillar yozuvining shakllanishi uch bosqichni o‗z
ichiga oladi:
1-bosqich. Bu yozuvning shakllanishi va taraqqiyotining boshlanish
bosqichi. Arab yozuvi fors va turkiy tillar uchun qo‗llana boshlagan dastlabki
paytda ayrim muammolar yuzaga chiqqan, chunki bir tilning harflari ikkinchi bir
til uchun ishlatilganda bunday muammoning yuzaga kelishi tabiiy edi. Mas., arab
tilida mavjud bo‗lgan «al-» aniqlik artikli yoki so‗z oxirida uchraydigan ta marbuta
harfiga zarurat yo‗q edi. Chunki bu narsalarning o‗zi fors tilida ta marbuta ustidagi
ikki nuqta olib tashlanib, xoyi havvazga aylantirilgan va u-e tovushini bildira
boshlagan. Yoki arab tilida mavjud bo‗lgan hamza belgisi ayrim birikmalarda
izofalikni bildirish uchun ishlatila boshlagan. Arab yozuvining fors tiliga
moslashtirib olish IX asrda amalga oshgan.
2-bosqich. Bu bosqich arab harflari asosidagi fors va turkiy alifboning
shakllanishi va bu bilan bog‗liq holda arab yozuvida sodir bo‗lgan ayrim sifat
o‗zgarishlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda mahalliy filolog olimlar mahalliy
tillarda mavjud bo‗lib, arab tilida yo‗q bo‗lgan tovushlarni yozuvda aks ettirish
uchun to‗rtta harf ijod etadilar va bu harflar pe, chim, je harflaridir. Bu harflarning
yozuvda qo‗llana boshlashi X asrning boshlarida amalga oshgan. G tovushi uchun
ham ular harflar yaratganlar. Lekin bu harflar nimagadir amalda qo‗llanilmagan va
XVI-XVII asrlarga kelib G tovushi uchun Kof harfining ustiga parallel chiziq
tortish rasm bo‗lgan. Bu chiziq forslarda «sarkash» deb aytiladi. Shunday qilib,
nisbatan uncha katta bo‗lgan muddat davomida 32 harfdan iborat bo‗lgan va arab
harflariga asoslangan fors va eski o‗zbek yozuvi vujudga kelgan. Bu 32 harf 18 ta
shakldan iborat, qolganlari o‗zaro nuqtalarning soni bilangina farq qiladi.
3-bosqich. Bu bosqich arablarda mavjud bo‗lgan yetti yozuv turini o‗zlariga
moslashtirish yo‗li bilan yangi yozuv turlarini ijod etish bosqichidir. Agar
arablarda yozuvning yetti turi mavjud bo‗lgan bo‗lsa, (kufiy, muhaqqaq, rayhoniy,
nasx, suls, tavki', riqo), Xuroson va Movaraunnaxr qalam sohiblari o‗zlarining
estetik didlari va badiiy qobiliyatlaridan kelib chiqib, XIV asr ikkinchi yarmidan
boshlab, yuqoridagi yetti yozuv turini yanada rivojlantirganlar va ularning bazasida
yana yangi to‗rt yozuv turini ijod etganlar (ta'lik, shikastayi ta'lik, nastalik,
shikastayi nasta'lik). Bular ichida keyinchalik eng keng tarqalgan yozuv nasta'lik
yozuvidir.
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli
ta‘lim, munozara, o‘z-o‘zini nazorat.
Dostları ilə paylaş: |