Namangan davlat universiteti qadriyatlar falsafasi moduli dasturi

AT-TERMIZIY 
Abu Iso Muhammad at-Termiziy milodiy 824 yilda Termiz yakinidagi Bug’ qishlog’ida uncha 
badavlat bo’lmagan oilada tavallud topib, 892 yili shu qishloqda vafot etgan. O’rta asrlarda Termiz, 
Urganch, Buxoro, Samarqand ilm-fan va madaniyati rivojlangan shaharlardan biri bo’lgan. Mana 
shunday qulay madaniy muxitda o’sgan at-Termiziy yoshligidan turli ilmlami egallashga intilgan. 
Termiziy diniy va dunyoviy fanlarni, ayniqsa, xadis ilmini alohida qiziqish bilan egallagan va 
bu boradagi o’z bilimlarini mutassil oshirish uchun ko’pgina SHarq mamlakatlarida, jumladan, Iroq, 
Isfahon, Xuroson, Макка va Madinada yashagan. U imom al Buxoriy, imom Muslim, imom Abu 
Davud, Qutayba, Ishoq ibn Muso va boshqa mashhur muhaddislardan tahsil olgan. O’z davrining 
etuk muxaddis olimi sifatida tanilgan at-Termiziy ko’pdan-ko’p shogirdlarga ustozlik qylgan. 
At-Termiziy ko’zi ojiz bo’lib qolishiga qaramay, bir qancha asarlar yozib, bizga meros 
qoldirgan. Ularning aksariyat qismi islom ta'limotida Qur'ondan keyin turadigan muhim manbalar 
hisoblangan hadislarga bag’ishlangan. «Al-jomi'» («Jamlovchi»), «Ash-shamoil, an-nasaviy» 
(«Payg’ambaming alohida fazilatlari»), «Al-ilm fi-l-xadiys» («Hadislardagi og’i-shishlar»), «Risola 
fi-l-xilof va-l-jadal» («Hadislardagi ixtilof va bahslar haqidagi risola»), «Kitob ul-asmo-va-l-kuna» 
(«Ismlar va laqablar haqida kitob») kabi asarlar shular jumlasiga kiradi. 
At-Termiziyning asarlari nafaqat diniy ilmlar majmuasiga oid bo’lib qolmasdan, balki 
dunyoviy ilmlarga xam oid ma'lumotlarga boydir. 
G'AZZOLIY 
O’lkamizda tasawufning pay do bo’lishi va yoyilishi juda ham uzoqdan boshlanadi. .«Hujjatul 
islom» («Islomning hujjati») laqabini olgan musulmon kalom falsafasining eng yirik 
namoyondalaridan biri, tengi kam iloxiyotchi alloma, tasawufda alohida martabdga erishgan Abu 

---

25 
Homid Muhammad ibn Muhammad al-G’azzoliy (1058—1116) o’z asarlarida tasavvufni targ’ib 
qildi. Imom G’azzoliyning asarlari mana, to’qkiz asrdirki, qo’ldan tushmay, qayta-qayta o’qilmoqda. 
Islom olamida bu ulug’ zotga munosib baxo berilgan: «G’azzoliyga vahiy kelmagan, xalos. Vahiy 
kelganida edi, u payg’ambar bo’lardi. Boshqa sifatlari etarli!» Utsyng shoh asarlaridan biri «Diniy 
ilmlarni tiril-tirish» haqida ham o’z vaqtida yuksak baho berilgan. Uning diniy falsafiy g’oyalari 
SHarq mamlakatlarida, jumladan, Markaziy Osiyoda g’oyat katta ta'sir ko’rsatdi. 
Olimlarning aytishlaricha, tasawuf oqimi Movarounnahrda XII asming yirik olimlaridan biri 
YUsuf Hamadoniy maktabidan boshlangan. YUsuf Hamadoniy etikdo’z bo’lgan. Buxoro va 
Samarqandni dushman hujumidan himoya qilishda qatnashgan. Uning maktabidan turli tariqatlar 
paydo bo’lgan. YUsuf Hamadoniy o’z izdoshlarini mehnatga, kasb-hunar egallashga undagan. Uning 
ta'limoti kishining har bir nafasida ong, aql-idrok bo’lmog’i, bosgan har bir qadamida diqkat e'tibor 
sezmog’i, o’z vatani ishqi bilan band bo’lmog’i, ya'ni uni bilmog’i, xalq bilan alokada bo’lib, birga 
hayot kechirmog’i kerak, degan g’oyadan iboratdir. 
Tasawuf falsafasida insonning ruhiy, ma'naviy, ahloqiy kamolotiga yordam beruvchi g’oyalar 
ustunlik qiladi. Bu bejiz emas, albatta. CHunki inson ruhini tarbiyalash, parvarish etish orqali uni 
go’zal hamda xulq-atvorli, fazilatli qilib etishtirish mumkin. 
Tasawuf futuwat bilan uzviy bog’liq. Futuwat tasawuf bosqichlaridan birini tashkil etadigan 
tariqatning bir bo’lagidir. CHunki futuwat asoslari bilan tasawuf, tariqat g’oyalari o’zaro muvofiq, 
xamohangdir. 
Tasawuf singari futuwat ham Husayn Voiz Koshifiyning «Futuwatnoma sultoniya» asarida 
aytilishicha, inson axloqini poklash, mehru shafqat, himmat va mardlik ko’rsatishni, bor narsasini 
hech kimdan kizg’anmaslikni, qalbni kibru xavo, gina-kudrat, qasd-g’azab dan pokiza tutishni, 
hamma vaqt xalq xizmatida bo’lishni, barchaga insof-muruwat ko’rsatish va zvaziga hech narsa talab 
qilmaslikni tarrib etadi. Tasawuf ham, futuwat ham yaxshilik yo’lida jondan kechishga tayyor, fidoyi 
qalb egasi bo’lishga, do’stlarga naf etkazishga, do’stlami dushman zararidan himoya etishga da'vat 
ztadi. Ularning muxim talablari qatoriga yana yolg’on, bo’hton va behuda so’zlardan tilni tiyish, 
nojo’ya, nomaqbul so’zlardan, g’iybatdan quloqni berkitish, ko’rish nojoiz hisoblangan narsalardan 
ko’zni yumish, xarom narsalardan ko’lni tortish ham kiradi. Man etilgan joylarga borish, haqorat va 
gunohga sabab bo’ladigan ishlarni qilish, xarom ovqatlami eyish, zinoga yo’l qo’yish, oqibatini 
o’ylamasdan ish tutish, boshqalardan o’zini ustun deb hisoblash, kamtarlikni unutib manmanlik 
yo’liga kirib ketish, tasawuf singari, futuwatda xam qoralanadi. 
Tasawuf va futuwatning aytib o’tilgan ustunlari va shartlaridan tashqari man etadigan, 
ta'qiqlaydigan narsalari ham bor. Bular yaxshilarning orqasidan gapirish, birovlarni mazax kilish, gap 
tashish, ko’p kulish, va'daga xilof ish qilish, xasad qilish, zulm o’tkazish, aldash, odamlardan ayb 
qidirish, betga choparlik, yolg’on qasam ichish, ta'magirlik, xiyonat qilish, noto’g’ri guvohlik 
berishdan iboratdir. 
Ma'lumki, tasavvufda Olloh raxmatiga etishning, inson ma'naviy kamolot yo’lining to’rt 
bosqichi mavjudligi bayon etiladi. Bular shariat, tariqat, ma'rifat va haqiqatdir. 
SHariat — diniy qonun-qoidalar va marosimlarni, «Qur'on» va Hadislardagi axloqiy ilohiy 
ko’rsatmalarni puxta o’zlashtirish, ularni aniq, izchil suratda bajarish, xudoga ibodat qilishdir. 
SHariat xudoni idrok bilan tanishni ko’zda tutadi. SHariat talablari, qoidalarini bajarmasdan tariqatga 
o’tish mumkin emas. Tariqat— er yuzidagi lazzatlardan voz kechib, nafsni tiyib, xilvatda yashab, 
faqat xudo haqida o’ylash, xayol surish, eslash, uni qalbdan sevishdir. Ma' rifat — hamma narsaning, 
butun borliqning asosi xudo ekanini bilish, aniqlash va shu tariqa xudoga etish demakdir. Ma'rifatda 
olam, yulduzlar, oy, quyosh, odamlar, hayvonlar, kushlar, kapalaklar, boshqa jamiki narsalar 
xudoning zuhurotidan iborat, odam Olloh quyoshining zarrasi deyiladi. Haqiqat — o’zini xudoning 
dargoxiga erishgan, vasliga etgan, xatto u bilan qo’shilib ketgan, deb bilishdir. 
Tasavvufning oqimlari, asosiy yo’shalishlari nihoyatda ko’p va xilma-xil bo’lib, turli davrlarda 
dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida uning har xil yo’nalishlari paydo bo’lgan va yoyilgan. Bizning 
yurtimiz—Turon zaminda va musulmon SHarqida tasavvufning bir necha buyuk tariqati — 
ta'limotlari, paydo bo’ldi. Bular XII asrda Turkistonda maydonga kelgan yassaviya va suhrovardiya, 
XII asr oxirida Xorazmda vujudga kelgan kubroviya, XIV asrda Buxoroda yuzaga kelgan 
naqshbandiya va boshqa tariqatlardir. 
Tasavvuf falsafiy ta'limotining tarkibiy qismlari bo’lmish yassaviya, kubroviya, nakshbandiya 

---

26 
va boshqa tariqatlarda umumiy jihatlar bilan birga, ularni bir-biridan farqlab turuvchi tomonlar ham 
ko’p. Lekin bu tafovutlar ularni bir-biriga qarama-qarshi qo’yishga birini yaxshi, birini yomon deb 
baholashga olib kelmasligi kerak. Tasavvuf ta'limotkning har bir shakli, asosiy oqimi o’z davrining 
mahsuli, muayyan sharoitlardagi talab-ehtiyoj, imkoniyatlarning ifodasidir. Tasavvuf tariqatining har 
bir shakli ahamiyati o’z davridagi talab va ehtiyojga javob bera olgani, kelajakdagi ma'naviy 
kamolotga qanchalik ta'sir ko’rsatgani bilan belgilanadi. Kezi kelganda tasavvufning Turkiston 
zaminida vujudga kelgan asosiy yo’nalishlari o’zaro bir-birlarini inkor qilgan tarzda emas, balki 
yangi tarixiy sharoitlarda bir-birini to’ldirgan, o’zaro boyitgan, yangi bosqichga ko’targan, 
bir-birlarining qonuniy davomi va takomillashishi sifatida yuzaga kelganini aytib o’tish joyiz.