Namangan davlat universiteti qadriyatlar falsafasi moduli dasturi

FOROBIY 
Abu Nasr Forobiy (873—950) nafaqat Markaziy Osiyo va SHarqning, balkya butun dunyoning 
asrlar osha e'tirof etilib, benihoya katta hurmatga sazovor bo’lib kelayotgan buyuk mutafakkiri, 
qomusiy olimi, mashhur faylasufidir. 
Hrta asr fan va madaniyatiga bebaho hissa qo’shgan, SHarq Uyg’onish davrining ulug’ 
namoyandasi xisoblangan Forobiy milodiy 873 yilda Aris daryosi Sirdaryoga quyiladigan joydagi 
Farob qishlog’ida tug’ilgan. 
U dastlabki bilimini Farobda olgan. Uning fikr doirasiga, ilm-fanga bo’lgan kuchli qiziqish va 
intilishiga o’zi tug’ilib, o’sgan yurtida olgan bilim kifoya qilmagan. Toshkent, Samarqand va 
Buxoroda, Markaziy Osnyoning boshqa o’lkalarida olgan tahsili uning ilm-ma'rifatga bo’lgan 
tashnaligini qondira olmagan. Ilmga katta hayotiy extiyoj sezgan Forobiy jahon ilm markazlaridan 
biri — Bog’dodda qo’nim topadi. Bu erda u tinmay o’qib- o’rganadi, arab tili va adabiyotini 
mukammal bilib oladi. Keyinchalik Forobiy SHom, Misr o’lkalariga borib mutolaa va mudarrislik 
qilib yirik faylasuf sifatida taniladi, shogirdlar orttiradi. 
Forobiy nihoyatda sermahsul olimdir. U ilmning barcha sohalarida ijod qildi, buyuk asarlar 
yozdi. XII—XIII asrlaming yirik olimi Zaxiriddin al- Bayhaqiy fikricha, islom o’lkalari olimlari 
orasida unga teng keladigaya odam dunyoga kelgan emas. 
Forobiy yirik faylasuf, tilshunos, mantiqchi, riyoziyotchigina emas, shu bilan birga sotsiolog, 
filolog, tibbiyotchi, psixolog, musiqa ilmining nazariyotchisi va amaliyotchisi hamdir. Forobiy 
«Falsafani o’rganishda nimalarni bilish kerak?», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Mantiqqa 
kirish», «SHe'r san'ati», «SHoirlarning she'r yozish san'ati qonunlari haqida», «Ilmlarning kelib 
chiqishi to’g’risida», «Musiqa haqida so’z», «Ohanglar tasnifi haqida kitob», «Masalalar bulog’i», 
«Aql to’g’risida», «Inson a'zolari xaqida risola», «Fozil shahar odamlari qarashlari», «Davlat haqida» 
kabi 160 dan ortiq qimmatli asarlar yozdi. 

---

19 
Forobiy shug’ullangan har bir soha, u yozgan har bir asar o’rta asr, yangi davr va hozirgi zamon 
olimlari tahsini va e'tiboriga sazovor bo’lgan. Forobiy yozgan asarlar o’rta asr ilmining qariyb barcha 
soxalarini qamrab olgan. 
Qadimgi yunon falsafasini, xususan Aristotel asarlarini chuqur va mukammal bilish, tarjima 
qilish, ilmiy sharhlar yozish, targ'ib-tashviqot etishda Forobiyga tenglashadigan va uning oldiga 
tushadigan donishmand bo’lgan emas. Forobiy qadimgi yunon mutafakkirlari va tabiatshunoslari 
qalamiga mansub ko’plab asarlarning umumiy mazmuni va yo’nalishini ilmiy tahlil qilgan. 
Aristotelbning «Metafizika», «Ritorika», «Poetika», «Kategoriyalar», «Analitika», «Etika» va 
boshqa ko’plab asarlarini tarjima qildi. 
Forobiy o’rta asr falsafasi rivojiga katta hissa qo’shdi, birinchi bo’lib o’z davridagi ilmlarning 
tasnifini berdi. Hzining ona tili — turkiydan tashqari -fors, yunon, arab va yana bir necha tillarni 
mukammal bilgan. SHarqning mashhur tarixchi olimi Ibn Xalliqon (1211 —1282) fikricha, til 
bilishda hech kim Foryubiy erishgan darajaga erisholmagan: u etmishdan ortiq tilni bilgan. 
Aristoteldan keyin falsafa fani olamida, xususan, SHarqda Farobiyga tenglasha oladigan olim 
maydonga chiqmadi. Forobiy o’z bilimi, ma'rifati, fikr doirasining kengligi, qomusiyligi, jahon fani 
taraqqiyotiga qo’shgan bebaho hissasi bilan shu darajada katta shuhratga erishdiki, uni 
hayotiyligidayoq, Aristoteldan keyingi yirik mutafakkir «Muallim — as-soniy» — Ikkinchi 
muallim», «SHark Aristoteli» iomlari bilan ulug’lashdi. 
Uyg’onish davrining mashhur faylasufi bo’lgan Forobiy fikricha, borliq olti bosqichdan iborat 
bo’lib, bu bosqichlar butun mavjud narsalarning asosidir. Farobiy xudoni «birinchi sabab», «birinchi 
mohiyat» deb izohlaydi. Farobiy bir qancha bosqichlar orqali sabab oqibat munosabatlari yordamida 
bu birinchi sababni materiya bilan bog’laydi. Materiya o’z sababiga, ya'ni xudoga xos bo’lgan barcha 
xususiyatlarga egadir. Materiyasiz, ya'ni oqibatsiz xudo — sabab ham bo’lishi mumkin zmas. Dunyo, 
tabiat xudo tomonidan qisqa-muddat ichida yaratilgan emas, deydi olim. Dunyo xudodan boshqa 
mohiyatga ega bo’lgan bog'liq bo’lmasdan, xudoning emanatsiyasidir, deb ta'kidlaydi. Tabiatning bu 
holga kelishiga qadar bir qancha vaqtlar, jarayonlar o’tgan. SHunday qilib Farobiy barcha 
mavjudodni, olamni, materiyani birinchi sabab-xudodan keltirib chiqaradi. Forobiy materiya, uning 
abadiyligi va cheksizligi haqidagi falsafiy ta'limotni ishlab chiqdi. Uning ta'kidlashicha, materiya 
olamdagi narsa va hodisalarning asosidir. Dunyoning moddiy asosi yoki materiya tuproq, suv, xavo, 
olov va osmondan ibirat bo’lib, Forobiy ta'limoticha, osmon jismlari ham, erdagi jismlar ham ana shu 
unsurlarning birikuvidan vujudga keladi. Forobiy hamma narsaning umumiy jinsi olamdir, olamdan 
tashqari hech nima yo’qdir, deydi.