1815–1850- yillardagi xalqaro munosabatlar.
Napoleon armiyasi tor-mor
qilingandan va Fransiyada I imperiya qulatilganidan keyingi dastlabki yillar
feodal-zodagonlar reaksiyasining hukmronlik davri bo’ldi. Feodal-aristokratlar
reaksiyasi esa umumyevropa tusini oldi. “Muqaddas ittifoq”ning siyosati o’sha
vaqtda eng kuchli bo’lgan Napoleon imperiyasi ustidan qozonilgan g’alabalarning
ko’pgina samaralaridan Yevropa xalqlarini mahrum etdi. Bu siyosatning
chinakam asosi, avvalo, hukmron doiralarning dvoryan-sulola manfaatlaridan
84
iborat edi. Avstriya kansleri knyaz Metternix buning asosiy ilhomlantiruvchilari-
dan biri bo’ldi.
Metternix tagidan zil ketgan ko’p millatli Gabsburglar monarxiyasini va
Germaniya ustidan Avstriya zulmini saqlab turish maqsadida 1815- yildan
boshlab milliy-ozodlik harakatlarini ta’qib qilishni kuchaytirdi hamda Avstriya
imperiyasidagi turli millatlarni idora etish osonroq bo’lishi uchun ularni doimiy
ravishda bir-birlariga qarshi qilib turdi. “Metternix tizimi”ning mohiyati ana
shundan iborat edi. Avstriya hukumati Bolqon xalqlarining milliy uyg’onishi
Avstriya imperiyasidagi mazlum millatlarining ozodlik harakatiga bir turtki
bo’lishidan qo’rqib, Bolqon xalqlarining Turkiya zulmidan ozod bo’lishiga har
qanday yo’llar bilan qarshilik ko’rsatishga harakat qildi. Avstriya hukumati
Germaniyada ustun bo’lib, uning tarqoqligini saqlab qolishga intildi hamda
Germaniyadagi ozodlik va demokratik harakatning hamma ko’ripishini ta’qib
qildi.
Milliy-birlashtiruvchilik harakatiga dushman bo’lgan Prussiya qiroli va
yunkerlari Metternixning siyosatini amalga oshirishda faol ishtirok etdilar.
Rossiyada arakcheyevchilik rejimi hukm surar va erkin fikrlashinng har qanday
ko’rinishlarini ta’qib qilardi. Bu krepostnoylikni hamda podsho mutlaq
hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan siyosat edi. Angliyada reaksiya burjua-
zodagonlik xarakterida bo’lsa ham lekin ko’p hollarda qit’adagi ahvoldan
qolishmas edi.
Yevropaning hamma yerida ilg’or matbuotga senzura ta’qiblari kuchaydi,
universitetlar hamda maktablardan liberal professorlar va o’qituvchilar haydalar
edi. Reaksiya mafkuralarining burjua “ma’rifat falsafasi”ga va XVIII asrdagi
fransuz burjua inqilobi g’oyalari bilan bog’liq bo’lgan hamma narsaga hujum
qilishi bilan birga, reaksion-kosmopolitik qarashlar targ’ib qilinar, absolyutizm,
papalik, o’rta asrlar davri maqtalar edi.
Ispaniyada monastrlar va inkvizitsiya qaytadan tiklangan, Neapol
qirolligida cherkov sudlari va senzura qaytadan yo’lga qo’yilgan edi. Rim papasi
iyezuitlar ordenini tiklab, faqat Italiyadagi reaksiyaninggina emas, balki Yevropa
85
reaksiyasining ham bosh arboblaridan biri sifatida maydonga chiqdi. Hamma
yerda feodal tartiblarni tiklash uchun zo’r berib harakat qilindi. Fransiyada
Burbonlar hokimiyatini mustahkamlash maqsadida shafqatsiz aksilinqilobiy terror
qo’llandi, favqulodda sudlar otishga va surgun qilishga hukm chiqarar edi. Shu
tariqa reaksiya butun Yevropaga yoyildi.
1818- yilda Axenda To’rtlar ittifoqidagi davlatlarning kongressi bo’lib
o’tdi. Bu vaqtga kelib Fransiya o’z ustiga yuklatilgan kontributsiyaning katta
qismini to’lab bo’lgan edi, ittifoqchilar Fransiyadan o’z askarlarini muddatidan
oldin olib chiqib ketishga va Napoleonni yenggan to’rtta ittifoqchi davlat
kengashlariga Fransiyaning ham teng huquqli bo’lib ishtirok etishi uchun yo’l
qo’yishga qaror qildilar. Shunday qilib, tetrarxiya, ya’ni to’rt ittifoqchining
hukmronligi o’rniga Yevropada Fransiyaning ishtiroki bilan besh buyuk davlat
tizimi vujudga keldi. Ana shu yon berishlar evaziga Fransiya saroyi 1815- yildagi
shartnomalarni quvvatlash va ularga rioya qilish majburiyatini oldi. Bu keyingi
sharoit fransuz burjuaziyasining Burbonlarga nisbatan yomon ko’z bilan qarashini
kuchaytirdi, xolos; fransuz burjuaziyasining anchagina qismi Napoleon I ning
istilochilik siyosatiga qaytishni orzu qilardi. Biroq, Fransiyadagi rejimning
o’zgarishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida Angliya, Rossiya, Avstriya va
Prussiyadan iborat “To’rtlar ittifoqi” 1818- yildan qaytadan tiklandi.
1819- yilda Germaniyada yangidan-yangi tadbirlar ko’rildi. Metternix va
Prussiya qiroli Fridrix-Vilgelm III nemis davlatlaridagi inqilobiy harakatlarga
qarshi birgalikda kurashish to’g’risida Teplitsada bitim tuzdilar. Shu maqsadda
1819- yilda Karlsbad (Karlovi-Vari)da nemis hukumatlari vakillarinhig
konferensiyasi bo’lib, unda matbuotga, universitetlar va talabalarga qarshi
shafqatsiz choralar ko’rishga qaror qilindi. Germaniya ittifoqi seymi tarkibidan
saylanadigan besh a’zodan iborat komissiyaga hamma vositalarni ishga solib,
hatto qurolli kuchlarni ishlatib bo’lsa ham, “qonuniy tartib”ni saqlash vazifasi
yuklatilgan edi. Hamma universitetlar maxsus kuratorlar nazorati ostiga olindi, bu
kuratorlar talabalarnigina emas, balki professorlarni ham qamrab olar edi.
Talabalarning
“burshenshaftlar”
deb
atalgan
o’rtoqlik
jamiyatlari
86
(zemlyachestvolari) va to’garaklari taqiqlandi, ularnning a’zolari kelajakda davlat
xizmatida biron lavozimni egallash huquqidan mahrum etildi. Har bir hukumat
Germaniya ittifoqidagi boshqa davlatlardan inqilobiy va hatto muholifatchi
yozuvchilarni va ularning asarlarini nashr qilib chiqaruvchilarni ta’qib qilishni
talab eta olar edi. Lekin, shunga qaramay, Metternix Karlsbadda ham janubiy
Germaniya davlatlarining konstitutsiyalarini bekor qildirishga erisha olmadi.
Reaksiyaning zo’rlik yo’li bilan absolyutizm tartiblari umrini uzoqqa
cho’zish uchun urinishlari oqibat-natijada muvaffaqiyatsizlikka mahkum etilgan
edi. 1820- yillardayoq feodal-monarxiya tuzumiga qarshi yangi inqilobiy to’lqin
ko’tarildi.
Kapitalizm taraqqiyoti hamda burjuaziya va xalq ommasining feodal
reaksiyasiga qarshi kurashi ayrim mamlakatlarning ichki tarixidagina emas, balki
1815–1850- yillardagi xalqaro munosabatlarda ham kuzatish mumkin.
Burjuaziyaning iqtisodiy va siyosiy mavqei mustahkamlanish bilan birga,
uning tashqi siyosatga ta’siri ham kuchaydi. Angliya va Fransiyaning o’sib borgan
burjuaziyasi tovarlar sotiladigan yangi tashqi bozorlarni va xom-ashyo
manbalarini bosib olish uchun tobora faolroq mustamlakachilik siyosatini amalga
oshirishni talab etdi. Savdo-sanoat va siyosiy jihatdan ustun bo’lish uchun
kurashda buyuk davlatlar o’rtasidagi ziddiyatlar keskinl’ashib bordi. Yevropa
qit’asida chor Rossiyasi va Avstriya boshliq eng yirik monarxiyalar hali ham
ustun edi. Yevropa reaksiyasining asosiy tayanchi bo’lgan chorizmning ta’siri
asta-sekin kuchaya bordi. Biroq, kapitalizm rivoji, ijtimoiy taraqqiyot muqarrar
suratda yangi inqiloblarga olib kelar edi, Yevropa va Amerikada yangi, burjua
millatlarining tarkib topish jarayoni esa yangi mustaqil milliy davlatlar barpo etish
uchun kurashning kuchayishiga olib kelmoqda edi. Shuning uchun Yevropada
xalqaro munosabatlarning asosiy jarayoni shundan iborat bo’ldiki, 1820-
yillardanoq reaksion “1815- yildagi Vena tizimi” burjua inqiloblari va milliy-
ozodlik harakatlarining zarbalari ostida, eng yirik davlatlar o’rtasidagi
ziddiyatlarning keskinlashishi ta’siri natijasida asta-sekin yemirilib bordi.
87
Italiyadagi inqilobni bostirish maqsadida 1820- yil kuzda Troppau
(Opava)da “Muqaddas ittifoq” qatnashchilariniig kongressi ochilib, keyinchalik
bu kongress Laybax (Lyublyana) shahriga ko’chirildi. Milliy-ozodlik harakatining
o’sishi, Italiyadagi, Ispaniyadagi inqiloblar va boshqa mamlakatlardagi inqilobiy
chiqishlar (jumladan, Rossiyada 1820- yilda Semenov polki qo’zg’olon ko’targan
edi) Yevropada hukumatlarini qo’r qitib yubordi.
“Muqaddas ittifoq” aksilinqilobiy siyosatining ilhomchisi va rahbari
Metternix Neapol qirolligidagi inqilobni bostirish uchun ayniqsa, qat’iy harakat
qildi. Avstriya hukumati Italiyani chet el zulmidan ozod qilish harakatining
ertami-kechmi Avstriyaning Lombardiya va Venetsiyadan haydalishiga olib
kelishidan qo’rqar edi, shuning uchun u italyan xalqi milliy-ozodlik
intilishlarining ashaddiy dushmani edi.
Troppaudagi kongress majlislari vaqtida Avstriya va Rossiya imperatorlari
hamda Prussiya qiroli deklaratsiya e’lon qildilar. Bu deklaratsiyada dvoryanlar
hokimiyatini va monarxiya hokimiyatini tiklash maqsadida har qanday
mamlakatga ham aksilinqilobiy interventsiya qilishga podsholarning “huquqi bor”
deb e’lon qilindi. Bu deklaratsiya burjua inqiloblariga qarshi hamda XVIII asr
fransuz burjua inqilobi ilgari surgan “millat idora etishi” tamoyiliga qarshi
qaratilgan edi.
Kongress Italiya jandarmi bo’lish rolini Avstriyaga topshirdi va 1821- yilda
Avstriya
qo’shinlari
Neapol
hududiga
bostirib
kirdi.
General
Pepe
qo’mondonligidagi Neapol armiyasi tor-mor qilindi. Regent shahzoda rahbarlik
qilgan konstitutsiyaviy monarxiya hukumati xalq ommasining kurashga
aralashuvidan qo’rqdi va interventlarga ortiq qarshilik ko’rsatmadi. 23- martda
Avstriya qo’shinlari jang qilmay, Neapolini ishg’ol qildilar. 1820- yilda e’lon
qilingan konstitutsiya bekor qilindi. Mamlakatda reaksiya va terror rejimi hukm
sura boshladi.
1821- yil aprelida Avstriya qo’shinlari P’yemontdagi inqilobni ham
bostirdi. Inqilobiy harakat arboblari o’lim jazosiga hukm qilindi, lekin ular chet
88
elga qochib yashirinishga muvaffaq bo’ldilar. Avstriyaning 12 ming askari
P’yemontni egalladi.
Ispaniyaga aksilinqilobiy intervensiya uyushtirish uchun 1822- yil kuzda
Erona shahrida “Muqaddas ittifoq” podsholarining yangi kongressi to’plandi.
Fransiya, Avstriya, Prussiya va Rossiya hukumatlarining Ispaniyada monarxiyani
tiklash to’g’risida qaror qabul qildilar. Ispaniyada inqilobni bo’g’ib tashlash
Fransiyaga topshirildi. Fransiyaning geografik o’rni uning interventsiya qilishini
osonlashtirardi, fransuz Burbonlari esa qo’shni mamlakatda reaksiyani qo’llab-
quvvatlashdan ayniqsa manfaatdor edilar. Fransiyaning kongressdagi vakili
Sxatobrian aksilinqilobiy intervensiyanhig o’ta ketgan tarafdori edi. Ammo
Fransiya hukumati Ispaniyaga interventsiya qilish Fransiyada liberal va radikal
burjuaziyaning noroziligiga sabab bo’lishidan qo’rqar edi. Shuning uchun u
“Muqaddas ittifoq”ni qo’llab-quvvatlashidan o’zining maqsadlari yo’lida
foydalanib, faqat o’z manfaatlarinigina ko’zlab va tamomila mustaqil ravishda
harakat qilayotganday qilib ko’rsatmoqchi bo’ldi. Lyudovik XVIII hukumati
Ispaniya jandarmi rolida chiqar ekan, faqat Pireney yarim orolidagina emas, balki
Fransiyaning ichkarisida ham dvoryanlar reaksiyasini mustahkamlashni o’z oldiga
maqsad qilib qo’ydi.
Italiya karbonariylari va fransuz inqilobi qatnashchilari Ispaniya
konstitutsiyaviy hukumatiga yordam berish uchun ko’ngillilar otryadi tuzdilar.
Lekin 1823- yil bahorda 100 ming kishilik fransuz qo’shini Lyudovik XVIII ning
jiyani gersog Angulemskiy qo’mondonligida Ispaniyaga bostirib kirdi. Fransuz
armiyasi jiddiy qarshilikka uchramasdan, Kadis shahrigacha butun Ispaniyani
bosib o’tdi. 1820- yilgi konstitutsiya bekor qilindi.
Italiya va Ispaniyadagi intervensiyalar Muqaddas ittifoq ziddiyatlarini
kuchaytirdi. Fransiyaning hukmron doiralari Avstriyaning Pyemontni va Neapol
qirolligini bosib olishlari natijasida Italiya davlatlarida Avstriya ta’sirining
kuchayishidan norozi edilar. Shuning uchun Fransiya 1820- yilda Troppaudagi
kongressda qabul qilingan uch davlat deklaratsiyasiga qo’shilmadi.
89
Verona kongressi vaqtida Angliya Muqaddas ittifoq siyosatidan qaytdi.
Rasman Angliya ilgari ham ittifoq a’zosi emasligi, lekin inqilobiy harakatlarni
bo’g’ib tashlash maqsadida uni amalda qo’llab kelar edi. Biroq, Pireney yarim
orolidagi hukmron ta’sirga ega bo’lish uchun kurashda Angliya-Fransiya
o’rtasidagi ziddiyatlar keskinlashganligidan Angliyada 1822- yilda “Muqaddas
ittifoq”
siyosati
va
Fransiyaning
Ispaniyaga
intervensiya
qilishga
tayyorlanayotganligidan norozilik kuchaydi. Angliya burjuaziyasi ingliz
tovarlarini sotish uchun muhim bozor bo’lgan Ispaniyada Fransiya mavqeining
kuchayishini istamas edi. Angliya hukumati fransuz qo’shinlarining Madridga
kirishini istamaganligi uchun, Ispaniyada intervensiya uyushtirishga tayyorgarlik
ko’rishdan o’zini chetga tortdi. Biroq, kuchli armiyaga ega bo’lmagan va
Ispaniyada inqilobning chuqurlashib ketishidan qo’rqqan Britaniya kabineti
shahzoda Angulemskiyning yurishiga to’sqinlik qilish uchun ham hech qanday
chora ko’rmadi. Angliya hukumati Lotin Amerikasida Ispaniya hukmronligini
tiklash maqsadida Yangi dunyoda intervensiyani kengaytirish loyihasiga qarshi
e’tiroz bildirib chiqqanidagina, Angliyaning “Muqaddas ittifoq” tamoyillaridan
qaytganligi batamom ravshan bo’ldi. Angliya flotining dengizda hukmronligi
bunday rejalarni amalga oshirishga imkon bermasdi, shuning uchun 1820-
yildanoq bu rejalarning hech qanday ahamiyati qolmadi.
1822- yildagi Verona kongressida Avstriya, Rossiya va Prussiya yunon
qo’zg’olonchilarini o’zlarining “qonuniy podshosi” – Turkiya sultoniga qarshi
isyon ko’targan isyonchilar deb hisoblashlarini e’lon qildilar. Lekin keyinchalik
Yevropa davlatlarining bu masalaga munosabati o’zgardi. Britaniya hukumati
greklar qo’zg’olonidan Gretsiyada o’z ta’sirini mustahkamlash va ingliz savdosini
kengaytirish maqsadida foydalanish umidida edi, shuning uchun u yunonlarni
urushuvchi tomon deb e’tirof etdi. Gretsiyada o’zining Bolqondagi ta’siri uchun
tayanch vujudga keltirmoqchi bo’lgan Fransiya ham yunonlar masalasidan
manfaatdor ekanligini ko’rsatdi. Rossiya ham Turkiyani zaiflashtirish, o’z ta’sirini
mustahkamlash va yangi bosqinchiliklar qilish maqsadida greklar qo’zg’olonidan
foydalanishga qaror qildi.
90
Rossiyaning yunonlar masalasidagi pozitsiyasi shu bilan belgilandiki, rus
pomeshchiklari va Nikolay I boshliq rus hukumatining o’zi Dunay knyazliklarida
va Konstantinopolda Rossiyaning hukmron ta’sirini o’rnatishni hamda yangi
hududlar egallab olishni istar edilar. Turkiya hukumati Bosfor va Dardanelli
bo’g’ozlari orqali dengizlardan o’tib savdo qilish erkinligi haqida Rossiya bilan
tuzilgan shartnomalarni buzganidan keyin, Rossiya–Turkiya munosabatlari juda
ham keskinlashib ketdi. Turkiyaning Qora dengiz bo’g’ozlarini bekitib
qo’yganligidan va asosan yunon savdo kemalarida tashiladigan rus g’allasining
chetga olib chiqilishini to’xtatib qo’yganligidan Rossiya hukumati va rus
pomeshchiklari norozi edilar. Podsho Nikolay I yunonlar harakati va Turkiyaga
qarshi kurashni qo’llab-quvvatlash yo’liga o’tdi, bu hol Rossiyaning Bolqondagi
ta’siri kuchayishini istamagan Avstriya bilan Rossiya o’rtasidagi munosabatlarni
nihoyatda keskinlashtirib yubordi.
1826- yilda Yevropa hukumatlarining yunonlar masalasiga aralashuvi
kuchaydi. Rossiya Yaqin Sharqda o’z mavqelarini mustahkamlash uchun
yunonlar qo’zg’olonidan foydalanishga intilgan Angliya va Fransiya bilan 1826-
yilda yunonlar masalasi yuzasidan bitimni imzoladi; bu hol Avstriya hukumatini
g’oyatda g’azablantirdi. 1827- yilda bu uchala davlat yunonlar foydasiga
birgalikda diplomatik yo’l bilan aralashish to’g’risida konventsiya tuzdi va
Yunonistonga o’zini-o’zi idora qilish huquqi berishni sultondan talab qildi. Biroq,
sulton hukumati Buyuk Britaniya va Fransiyaning Turkiya bilan urushmasligini
bilar edi, shuning uchun bu talabini rad etdi.
1827- yilda yunon xalqi halokat yoqasida qoldi. Navarin ko’rfaziga Misr
podshosining floti yetib keldi. Misr va Turkiya qo’shinlari qirg’oqqa tushib,
qo’zg’olonchilarni qirib tashlamoqchi va ilgarilari Moreyaning ayrim qismlarida
Yevropaning hamda Egey arxipelagidagi orollarda qilganlaridek, butun
Gretsiyaga o’t qo’yib va aholini qilichdan o’tkazib chiqmoqchi edilar. Bunga
javoban Rossiya, Angliya va Fransiyaning birlashgan eskadrasi Navaringa yetib
keldi va 1827- yil 20- oktyabrdagi mashhur Naparin jangida Turkiya floti
batamom yakson qilindi. Yunon xalqi dahshatli qirg’indan saqlab qolindi.
91
Yevropaning ilg’or jamoatchilik fikri rus floti hal qiluvchi rol o’ynagan Navarin
g’alabasini zo’r shodlik bilan qarshi oldi.
Angliya va Fransiya hukumatlari Navarin jangidan keyin Rossiyaning
Bolqon va G’arbiy Yevropadagi mavqei tez kuchayib ketishi mumkin, deb
xavotirlana boshladilar. Shuning uchun ular sultonga yuz bergan voqeadan
“afsuslanayotganliklari”ni izhor etdilar va ishni Turkiya bilan urush chiqishigacha
olib bormoqchi emasliklariga ishora qildilar. Sulton hukumati Gretsiyaga o’zini-
o’zi idora qilish huquqi berishdan bosh tortdi va Rossiyaga qarshi urushga
tayyorlana boshladi. Ishni urush chiqishiga olib borgan podsho va rus
pomeshchiklari, o’z navbatida, Gretsiyada o’zining ustunlik ta’sirini mustahkam-
lash, Turkiyani kuchsizlantirish, Dunayning dengizga quyilish joylarini egallash,
sulton hukumatini Dunay knyazliklari va Bosfor va Dardanelli bo’g’ozlari
borasida ilgarigi bitimlarga rioya qilishga majbur etish va Zakavkaz’e hamda
Shimoliy Kavkazda yangi yerlarni bosib olish maqsadida greklarga yordam
bermoqchi edi.
1828- yilda Rossiya Turkiyaga urush e’lon qildi, bu urush rus
qo’shinlarining g’alabasi hamda 1829- yildagi “Adrianopol sulhi” bilan tugadi.
Dunay deltasidagi orollar, Shimoliy Kavkaz sohillari hamda Turkiyaga qaragan
arman viloyatlarining bir qismi Rossiya qo’liga o’tdi. Turkiya Gretsiyani mustaqil
deb tan olishga, Rossiyaning talabi bilan Serbiya uchun o’zini-o’zi idora qilish
huquqini kafolatllashga va Dunay knyazliklarining muhtoriyatini kengaytirishga
majbur bo’ldi. Ammo Bolqon xalqlarining Turkiya zulmidan batamom ozod
bo’lishiga hali ancha bor edi. Rossiya o’zining maqsadlari uchun jon kuydirdi va
shu maqsadlarini amalga oshirishga yordam beradigan darajadagina Turkiyaga
qarshi Bolqon xalqlarini qo’llab-quvvatladi. Faqat Yevropa inqilobigina Bolqon
xalqlarining ijtimoiy va milliy jihatdan batamom ozod bo’lishi uchun birdan-bir
najot bo’lishi mumkin edi.
Rossiya–Turkiya urushi vaqtida Angliya bilan Avstriya rasman betaraf
turgan bo’lsalar ham, lekin Rossiyaning xatti-harakatlaridan va uning Bolqonda
mavqei kuchayishidan norozi edilar. Metternix Yevropa davlatlarini Rossiyaga
92
qarshi birlashtirishga urindi. Rossiya va Avstriya siyosatining ilgarigi
birdamligidan asar ham qolmagan edi. Rossiya hukumati Prussiya saroyi bilan
mustahkam hamkorlikni saqlashga har qanday yo’llar bilan harakat qilgan bo’lsa-
da, lekin “Muqaddas ittifoq”ning buzila borganligi ochiq ko’rinib turardi.
Fransiyada Burbonlar sulolasi va legitimistlar “Muqaddas ittifoq”ni saqlab
qolishdan manfaatdor edilar. Polinyak hukumati Yevropa reaksiyasini saqlash
manfaatini ko’zlab hamda Angliyaning xalqaro ta’sirini kuchsizlantirish uchun
chor Rossiyasi bilan yaqinlashishga intildi. 1823- yildan keyin Madridda Fransiya
ta’sirining ustunlik qilishidan Angliya burjuaziyasi norozi edi. Karl X o’z
hukmronligining
oxirlarida
mustamlakalar
bosib
olish
bilan
Fransiya
burjuaziyasining urushqoq kayfiyatdagi doiralari orasida Burbonlar obro’sini
ko’tarish uchun Jazoir istilosini boshlashga qaror qildi. 1830- yilda fransuz
qo’shinlarining Jazoirni bosib olishi O’rta Yer dengizida Fransiya mavqeining
kuchayishini istamagan Britaniya hukumatini tashvishga solib qo’ydi. Buning
ustiga Polinyak Turkiyani bo’lib olish hamda Fransiyaning Misrni bosib olishi
to’g’risida podsho bilan kelishib olish orzusida edi, bu esa Britaniya siyosatining
manfaatlariga sira ham to’g’ri kelmas edi.
Fransiyadagi voqealardan keyin Belgiyada Gollandiya hukmronligiga
qarshi inqilob boshlanganida, podsho yanada ko’proq vahimaga tushdi.
Bel’giyaliklar o’z mamlakatining Gollandiyadan ajralib chiqqanligini e’lon
qildilar. Lui Filipp Belgiyaga qurolli yordam berdi: u Belgiya taxtiga o’g’li gersog
Nemurskiyning saylanishiga erishmoqchi bo’ldi. Bu hol Belgiyada Fransiya
ta’sirining ustun bo’lishiga olib kelar edi, Angliya esa buning ro’y berishidan
doim xavfsirar edi. Shuning uchun Lui Filippning niyatlari faqat Nikolay I ning
noroziligiga sabab bo’libgina qolmay, balki Angliyani ham qattiq tashvishga solib
qo’ydi. Prussiya rus qo’shinlarini Belgiyaga o’tkazadi deb ishongan edi. Biroq,
1830- yil 29- noyabrda boshlangan polyaklar qo’zg’oloni chorizmning kuchlarini
Belgiyadagi voqealardan chetga tortdi.
Polyaklar qo’zg’oloni Rossiyaga, shuningdek, Prussiya va Avstriya
reaksiyasiga qarshi kurashga katta munosabati ilg’or ahamiyatga ega edi. Ammo
93
dehqonlarning krepostniklikka qarshi qaratilgan va yer olish to’g’risidagi talablari
qo’zg’olonga rahbarlik qilgan shlyaxtaga yot edi va hali uncha o’smagan polyak
burjuaziyasi bu talablarni qattiq qo’llab-quvvatladi.
Polyak dehqonlari keng ommasining qo’llab-quvvatlashidan o’zlarini
mahrum etgan qo’zg’olon rahbarlari Yevropa hukumatlari va hammadan oldin
Angliya va Fransiya hukumatlari yordam beradi, degan puch umidda edilar. Ular
Angliya va Fransiyaning hukmron doiralari polyaklar taqdiri bilan chinakamiga
qiziqadi, deb ishongan edilar. Biroq, bu mamlakatlarning hukmron doiralari va
hukumatlari polyaklar masalasi bilan faqat bu masala Rossiyani qanchalik
zaiflashtira olishiga qarab qiziqar edilar. Iyul inqilobidan keyin Fransiya bilan
Rossiya o’rtasidagi munosabatlar keskinlashgan vaqtda, Fransiya vazirlari agar
qo’zg’olonchilar g’alaba qozonguday bo’lsa, qaytadan tiklangan Pol’sha
Fransiyaning ittifoqchisi bo’ladi va Fransiya qo’lida qurol bo’lib qoladi, degan
umidda edilar. Lekin, ayni bir vaqtda, Fransiya burjuaziyasining Pol’shani
talashib Rossiya bilan urushishga istagi ham, kuchi ham yo’q edi. Lui-Filipp
hukumati o’z mamlakatida ishchilar harakatining ko’tarilishidan qo’rqar va
polyaklar ishiga aralashish bilan o’z ahvolini mushkullashtirib qo’yishni istamas
edi. Fransiyadagi demokratik doiralargina polyaklarga samimiy xayrixoh edilar,
ammo o’z mamlakatining siyosatiga ularning jiddiy ta’siri yo’q edi.
Polyaklar qo’zg’oloni tor-mor qilinishi bilan “Yevropaning asosiy
jandarmi” bo’lgan chorizmning roli yanada kuchaydi. Varshavaning olinganligi
xabari Parijga ma’lum bo’lgach, radikal doiralar hayajonga tushdi. Fransiyaning
deputatlar palatasida chor Rossiyasiga qarshi urushga da’vat qilgan nutqlar
so’zlandi. Ammo o’sha vaqtdagi vazirlar kabinetining boshlig’i Kazimir Pere
Nikolay I bilan munosabatlarni keskinlashtirmaslikni afzal ko’rdi. Tashqi ishlar
vaziri general Sebastyan Varshavada tartib hukm surayotganligini surbetlik bilan
aytdi. Angliya ham polyaklarga hech qanday yordam bermadi. Angliya hukumati
og’izda o’zini reaksiyaning dushmani va ozodlik himoyachisi qilib ko’rsatar,
amalda esa Angliya inqilobiy harakatlarning bostirilishini bir necha marta qo’llab-
quvvatlagan va ma’qullagan edi. Garchi Palmerston boshqa mamlakatlardagi
94
liberal islohotlarni quvvatlaganda ham, buni inqiloblarning oldini olish uchungina
qilar edi. Radikallar va inqilobchilar tamomila asosli ravishda uni reaksiya va
aksilinqilobning himoyachisi deb bilardilar. Zamondoshlar Angliya hukumati,
jumladan, uning tashqi ishlar vaziri lord Palmerston faoliyatining ana shu
tomonini, chorizmning inqilobiy harakatlarii bostirishga qaratilgan siyosatiga
Angliya hukumatining yordam berayotganligini ayniqsa g’azab bilan fosh qilar
edilar.
Polyaklar qo’zg’oloni Nikolay I ni Belgiyaga intervensiya boshlash
imkoniyatidan bira to’la mahrum etdi va bu bilan Belgiya mustaqilligining
mustahkamlanishiga yordam berdi. Angliya hukumati Belgiyaning Fransiyaga
qaram bo’lib qolmasligi sharti bilan Niderlandiya qirolligining bo’linib ketishiga
aslo qarshi emas edi. Lui Filipp Fransiyaning Angliya bilan yaqinlashuvi
manfaatini ko’zlab, Belgiya taxtiga o’tkazmoqchi bo’lgan o’z o’g’lining
nomzodidan voz kechdi va Angliyaning ko’nglidagi odam, Angliya qiroli
xonadonining qarindoshi gersog Leopold Saksen-Koburgskiyning nomzodini tan
olishga rozi bo’ldi.
Rossiya hukumati Belgiya ustidan Niderlandiya qirolining hukmroiligini
tiklash mumkin emasligiga ko’ngach, Fransiyaning Belgiyaga daxl qilmasligini
kafolatlashga harakat qila boshladi; bu Angliyaning va boshqa davlatlarning
manfaatlariga mos kelar edi. Rus diplomatiyasining faol ishtirokida 1831- yilda
Londonda besh buyuk davlat elchilarining konferentsiyasi bo’lib, unda
Belgiyaning “abadiy” betarafligi to’g’risida bayonnoma imzolandi.
Iyul inqilobidan keyin hokimiyat tepasiga chiqqan fransuz moliya
burjuaziyasi xalqaro vaziyatning murakkabligidan o’zining “antantasi”ni chetga
tortishga harakat qildi. Tinchgina boyib yotish va mamlakat ichida inqilobiy
harakatni bostirish – Fransiyani 1830- yildan 1848- yilgacha idora qilgan moliya
aristokratiyasi asosan ana shuning g’amini yer edi. Lekin, 1847- yildagi inqiroz
natijasida budjeti taqchilligi 247 million frankni tashkil qildi.
Angliyaga yoqish uchun Fransiyaning Jazoirdagi bosqinchiliklarini
to’xtatgan va Belgiya masalasida yon bergan Lui Filipp Ispaniya ishlarida ham
95
Angliyaga yordam berdi. “Karloschilar” urushi borayotganda Avstriya bilan
Fransiya, ispan “karloschilarni”, ya’ni don Karlos tarafdorlarini qo’llagan edilar.
Angliya hukumati “kristinachilar”ga, yani qirolicha Kristina tarafdorlariga
yordam berib, bular yenggandan keyin Ispaniyani xo’jalik va siyosiy jihatdan
Angliyaga qaram qilib qo’yish umidida edi. Lui Filipp ham Angliyaga xushomad
qilib, don Karlosga dushman bo’ldi va “kristinachilar”ga yordam berishga tayyor
turdi. Bunda u Ispaniyada ustunlik ta’siriga ega bo’lishni Angliyaga berib qo’ydi.
1834- yilda Palmerston Angliyaning Ispaniya va Portugaliya bilan ittifoqini
yashirincha tayyorladi. Ispaniya butun o’n yil davomida Angliyaga qaram bo’lib
qoldi va asoratli shartlar bilan undan qarz olib turdi. Fransiya esa ikki qo’li bo’sh
qola berdi.
Ikkala mamlakatda ham “samimiy inoqlik” (yentente cordiale) deb nom
olgan Angliya-Fransiya yaqinlashuvi Ispaniya masalasida va mustamlakalar bosib
olish sohasida Angliya bilan Fransiya o’rtasidagi keskin ziddiyatlarni mutlaqo
istisno qilmas edi. Fransiya burjuaziyasi Misr ustidan o’z nazoratini o’rnatmoqchi
edi; Misrga ayni bir vaqtda Angliya kapitalistlari ham ochko’zlik bilan qarar
edilar. Yaqin Sharq Angliya-Fransiya o’rtasidagi keskin raqobat maydoni edi.
Fransiya burjuaziyasi anchadan beri Turkiya bilan katta savdo olib borar edi, u
Misr va Suriyada ustunlik mavqeida bo’lib, Gretsiya bozorlarida mustahkam
pozitsiyalarni egallagan edi.
Beqaror, ichki ziddiyatlar mavjud bo’lgan Angliya–Fransiya “antantasi”
tarkib topib borgan bir vaqtda podsho Nikolay I, Prussiya qiroli va Avstriya
imperatori uch monarx ittifoqiga birlashdilar. 1830- yilda konvensiyalari shu yilgi
Lion voqealaridan keyin Rossiya, Avstriya va Prussiyaning hukumatlari polyaklar
qo’zg’olonidan va uning takrorlanishi mumkinligidan ayniqsa ko’proq qo’rqa
boshladilar.
Feodal tuzumni saqlash va bu davlatlarning Pol’shadagi yer-mulklarini
o’zaro kafolatlash uchun va ayniqsa polyaklarning ozodlik harakatini bostirish
uchun 1833- yilda Gratsda Avstriya bilan Rossiya o’rtasida va Berlinda Rossiya
bilan Prussiya o’rtasida ikkita bitim imzolandi. Bu konvensiyalar uch davlat
96
o’rtasida 1815- yilda belgilangan chegaralarni kafolatlagan edi. Berlinda
imzolangan alohida, uchinchi bitimda uchala podsho o’zaro bir-birlariga yordam
berishga va, agar manfaatdor hukumat iltimos qilsa, inqiloblarni bostirish uchun
birgalikda aralashishga va’da berdilar. Bu uzog’i bilan 1833- yildagi bitim 1820-
yilda Troppauda kafolatlagan edi. Yevropa davlatlari va Sharq masalasi
kongressida qabul qilingan deklaratsiyadan farq qilar edi; u deklaratsiyada hech
kimning roziligisiz inqiloblarni bostirish uchun boshqa mamlakatlarning ichki
ishlariga aralashish e’lon qilingan edi. Yevropaning boshqa davlatlari 1833-
yildagi bitimga qo’shilmadilar, shunday qilib, Muqaddas ittifoqni qaytadan
batamom tiklab bo’lmadi.
Rossiya imperiyasi Rossiya–Turkiya urushidan keyin zaiflashgan
Turkiyaga nisbatan status-kvoni (mavjud vaziyatni) saqlab qolish yo’lini
tutganligi 1833- yilda Avstriyaning Rossiya bilan yaqinlashuvini osonlashtirgan
edi. Rossiya siyosatidagi bu burilish rus hukumatining Turkiyani zaiflashtirib, uni
o’z ta’siriga bo’ysundirishni va uni kuchsiz va itoatli qo’shniga aylantirishni umid
qila boshlaganligi faktidan kelib chiqqan edi. Turkiyada va Avstriya imperiyasida
yashagan xalqlarning batamom ozod bo’lishi to’g’risidagi fikr chorizmni
dahshatga solar edi, chunki Rossiyaning o’zi “xalqlar turmasi” edi.
1829- yilda rus hukumati yaqin vaqt ichida o’tkazadigan siyosatni, ya’ni
Turkiyaning “hududiy birligi”ni saqlashdan iborat tamoyilga va Konstantiponolda
rus ta’sirini mumkin qadar ustun qiladigan bir darajada Turkiya bilan
yaqinlashishga asoslangan siyosatni belgiladi. Podsho va uning vazirlari
Dardanella va Bosfor bo’g’ozlar to’g’risida Turkiya hukumati bilan foydali bitim
tuzishga erishmoqchi edilar. 1830- yildagi inqilobdan keyin qo’zg’olonlar va
milliy-ozodlik harakatidan qo’rqish bunday yo’l tutishni yanada ko’proq taqozo
qildi; bu yo’l 1830- yildagi inqilobidan keyin ochiq ko’rinib qolgan va XIX
asrning 30- yillarida rus hukumati tomonidan qo’llab-quvvatlangan edi.
1830- yilgi inqilobidan keyin Yevropa siyosatida Sharq masalasi birinchi
o’ringa
qo’yildi;
bunda
Yevropa
diplomatlari
Turkiyaning
taqdiri,
Konstantinopolga ta’sir qilish, Qora dengiz bo’g’ozlari va Turkiya imperiyasining
97
chekka o’lkalarida yashagan xalqlarning ozodlik harakati to’g’risidagi masalani
tushunar edilar. Sharq masalasida eng zo’r raqobatchilar Angliya bilan Rossiya
edi.
Misrni talashib Angliya–Fransiya o’rtasida chiqqan ziddiyatlar ham jiddiy
ahamiyatga ega edi. Rossiya hukumati bulardan o’z manfaatlari yo’lida
foydalanmoqchi bo’ldi.
Turkiya imperiyasining xususiyati shunda ediki uning chekka o’lkalari –
Misr va Bolqon yarim oroli yerlari - iqtisodiy jihatdan turklarning Kichik
Osiyodagi viloyatlariga qaraganda ko’proq taraqqiy qilgan edi. Bu hol
Usmoniylar imperiyasidagi turk bo’lmagan ko’p sonli aholi ustidan Turkiya
hukmronligini g’oyatda reaksion xarakterdagi hukmronlikka aylantirgan edi. Bu
imperiyadagi chekka o’lkalarning xo’jalik va madaniy jihatdan ustunligi turk
bo’lmagan xalqlar yashagan bu viloyatlarda ayirmachilik harakatining, qisman esa
milliy-ozodlik harakatining ham yoyilishiga yordam berdi.
Muhammad Ali (Mehmed Ali) poshsho idora qilgan Misrda kuchli
ayirmachilik intilishlari avj olgan edi, Muhammad Ali o’z armiyasi va flotini
qaytadan tuzgan iste’dodli va jasur islohotchi bo’lib shuhrat qozongan edi. U
Suriyani idora qilishni o’z qo’liga olishga harakat qildi, sulton hokimiyatidan
ozod bo’lishga va mustaqil podsho bo’lib olishga intildi. Uning talablari rad
qilingan taqdirda, Muhammad Ali o’z armiyasini Konstantinopolga yubormoqchi,
Turkiya poytaxtini ishg’ol qilmoqchi va sultonni o’z talablarini qondirishga
majbur etmoqchi edi.
Fransiya burjuaziyasi va hukumati Misrni o’z ta’siriga bo’ysundirish uchun
ko’pdan beri harakat qilar edi. Ular Misr podshosining niyatlariga xayrixohlik
bildirdilar va uni pul hamda qurol-yaroq bilan taminlab, o’zlarining
qo’g’irchog’iga aylantirmoqchi bo’ldilar. Fransiya Muhammad Aliga ofitserlar va
pul bilan yordam berdi. Bu Misrni o’z mustamlakasiga aylantirish umididan
qaytmagan fransuz burjuaziyasining XVIII asr oxiridan boshlab olib borayotgan
siyosatining davomi edi.
98
Muhammad Ali sultonga qarshi qo’zg’olon ko’tarib, 1833- yilda Turkiya
armiyasini tor-mor keltirdi. Misr qo’shinlari Konstantinopolga qarab yurdi.
Rossiya podshosi oldida Misr podshosining to’la g’alaba qilishi, Turkiya
imperiyasining chekka o’lkalarida Fransiya ta’siri ostida kuchli davlat vujudga
kelishi va hatto sultonning taxtdan ag’darilib, Konstantinopol taxtida Muhammad
Alining podsholik qilishi mumkinligi xavfi tug’ildi. Sulton Mahmud II
Muhammad Alining niyatlari va uning Fransiya bilan aloqalarini xush ko’rmagan
Angliyaga yordam so’rab murojaat qildi. Ammo, qo’l ostida desant tushirish
uchun quruqlikdagi qo’shinlari bo’lmagan va Rossiyani Fransiya bilan
to’qnashtirishga umid qilgan Angliya kabineti sustkashlik qildi. Mahmud II noiloj
ahvolda qolishi bilanoq rus hukumati undan yordam to’g’risida yozma
iltimosnoma talab etdi va shundan keyin 14 ming rus askaridan iborat otryad Misr
armiyasining yo’lini to’sish uchun Bosforga kirish yaqinida Kichik Osiyo sohiliga
kelib tushdi. Rus qo’shinlarining paydo bo’lishi Muhammad Alini sulton bilan
sulh tuzishga majbur etdi, lekin shunday bo’lsa-da, sulton Muhammad Aliga juda
katta yon berib, Suriya, Kilikiya va Kritni idora qilishni unga topshirishga majbur
bo’ldi.
Misr poshosi sultonning nomigagina vassali bo’lib qoldi va Fransiyaning
yordamidan foydalanishni davom ettirdi, bu hol Misrning Fransiya yarim
mustamlakasiga aylanishini istamagan Angliya burjuaziyasini qattiq tashvishga
soldi.
Muhammad Alining sultonga qarshi bosh ko’tarib, 1833- yilda rus
qo’shinlari Bosfordaligi vaqtida sulton hukumati Rossiya bilan shartnoma tuzdi,
bu shartnoma Kichik Osiyo sohilida, Bosforga kirish yaqinida, Unkiar-Iskelessi
degan bir qishloqchada imzolandi. Shartnomaning shartlarida sultonning iltimosi
bilan podshoning unga qurolli yordam berishi ko’zda tutilgan edi. Bu va’da
evaziga sulton hukumati shartnomaga alohida, maxfiy modda qo’shdi. Bu
moddaga ko’ra, Turkiya hukumati Dardanelli bo’g’ozini boshqa davlatlarning
harbiy kemalari uchun bekitib qo’yish, ularning hech qanday vajlar bilan ham bu
bo’g’ozga kirishiga yo’l qo’ymaslik majburiyatini olgan edi. Shartnoma yeti yilga
99
tuzildi. Bu shartnomaning imzolanishi XIX asrda Turkiyada Rossiya ta’sirining
eng yuqori cho’qqisi bo’ldi.
Unkiar-Iskelessi shartnomasining ikki tomonlama ahamiyati bor edi.
Birinchidan, shartnomaga muvofiq Dardanellining chet el kemalari uchun yopiq
bo’lishi, ingliz va fransuz flotlarining o’sha vaqtlarda Rossiyaning eng zaif
tomoni bo’lgan Qora dengizdagi rus sohiliga qarshi harakat qilish uchun
bo’g’ozlardan bemalol o’tib kelish imkoniyatini yo’q qilar edi. Unkiar-Iskelessi
shartnomasi Angliyaning o’z flotini Qora dengizga yuborib, har vajdan Rossiyaga
tahdid solishiga xalaqit berar edi. Ikkinchidan, bu shartnoma sulton hukumatining
birdan-bir “himoyachisi” bo’lib chiqqan Rossiya podshosining Turkiyada ustunlik
mavqeini o’rnatar edi.
Rossiyaning Misr podshosiga qarshi chiqishi va Nikolay I Turkiyaning
yashashini qo’llab-quvvatlashi tufayli Sharq masalasida Avstriya-Rossiyaning
yangidan vaqtincha yaqinlashuvi mumkin bo’ldi. Metternix Rossiya podshosining
bundan keyin Bolqondagi qo’shib olishlardan va milliy-ozodlik harakatlarini
qo’llab-quvvatlashdan voz kechganligidan manfaatdor edi. 1833- yil 6-
sentyabrda Myunxengretsda Avstriya va Rossiya hukumatlari konvensiya
imzoladilar; bu konvensiyaga ko’ra, ikkala tomon ham Fransiya va Misr
podshosining niyatlariga qarshi ish ko’rish hamda Turkiya imperiyasiga nisbatan
statusni saqlash majburiyatini oldilar. Bu bitim “Muqaddas ittifoq” siyosati ruhida
feodal-absolyutistik reaksiyani qo’llab-quvvatlash prinspini Turkiyada amalda
joriy qilishni bildirar edi.
Angliya burjuaziyasi Rossiyaning Bosforda, Fransiyaning esa Nil vodiysida
mustahkamlanib olishiga qanday qilib bo’lsa ham yo’l qo’ymaslik uchun harakat
qilardi. Angliya hukumati Konstantinopolda Rossiya ta’sirining kuchayishidan va
ingliz flotining Qora dengizda paydo bo’lib Rossiyaga tahdid solish imkoniyati
yo’qligidan norozi edi. Palmerston shartnoma Nikolay I ning Turkiya ustidan
“protektorati”ni o’rnatadi, deb chiqdi va uni bekor kilishni talab eta boshladi. U
hamma choralarini qilib ko’rdi: do’q qilib ham, aldab ham, va’dalar berib ham
ko’rdi, lekin Turkiya sultoni Misr podshosidan shu qadar qo’rqar va Rossiya
100
podshosi qo’shinlarining yordamiga shu qadar muhtoj ediki, 1840- yildagi o’z
kuchini yo’qotishi kerak bo’lgan shartnomani bekor qilishga jur’at yetmasdi.
Unkiar-Iskelessi shartnomasi Rossiya diplomatiyasining Yaqin Sharqdagi
katta muvaffaqiyati ekanligini tushungan Palmerston Rossiyaning bo’g’ozlardagi
mavqeiga putur yetkazish va u yerda Turkiya ustidan davlatlarning “kollektiv
homiyligi” niqobi ostida Angliyaning ustunligini o’rnatish uchun butun kuchini
sarf qildi. Angliya kabineta o’zining bosqinchilik maqsadlarini niqoblash uchun
Sharq masalasida go’yo birdan-bir bosqinchi Rossiyadir, degan tuhmatlarni
tarqatdi.
Palmerston va ingliz publitsitslari, Angliyaning Yaqin Sharqdagi va
Osiyodagi siyosati Hindistonni Rossiyaning hujumidan “himoya qilish”
zaruratidangina kelib chiqadi, deb isbotlashga urindilar. Hatto Hindistondagi
Panjobni bosib olishni ham ingliz publitsistlari u yerga rus qo’shinlarining
“bostirib kirish” xavfi bo’lganligidan deb “oqladilar”. Haqiqatda esa Rossiya
Sharqda birdan-bir bosqinchi ham, hatto eng kuchli bosqinchi ham emas edi.
Angliya burjuaziyasi Sharqning bu mamlakatlarida o’zining siyosatini yanada
qattiqroq va ancha katta natijalarga erishgan holda olib borar, bu mamlakatlarni
o’zining mustamlakachilik hukmronligiga bo’ysundirishga intilar edi.
Britaniyaning mustamlakalar bosib olishi 1830–1840- yillarda ayniqsa,
keng avj oldi. 1839–1842- yillarda Angliya hukumati Afg’onistonga qarshi urush
boshladi; lekin bu urush u mamlakatga bostirib kirgan Britaniya qo’shinlari
otryadining batamom yo’q qilib yuborilishi bilan tugadi. 1840–1842- yillarda
Xitoyga qarshi birinchi afyun urushi olib borildi, bu urush Gonkongni bosib olish
va Xitoyga noteng Nankin shartnomani qabul qildirish bilan tugallandi. 1840-
yilda Hindiston istilo qilib bo’lindi. 1839- yildan 1849- yilgacha o’tgan o’n yil
ichidagina Angliya aholisi 8,5 million kishi bo’lgan mustamlakalarni bosib oldi.
Britaniya burjuagaziyasi O’rta Osiyo xonliklarini, Yaqin Sharqda esa Turkiyani
o’z hukmronligiga bo’ysundirish niyatida edi.
Rossiyaning Turkiyadagi va O’rta Osiyodagi ta’siriga qarshi bo’lgan
Angliya hukumati rus siyosatiga aslo Turkiya imperiyasining “bir butunligi” va
101
“daxlsizligi”ni himoya qilish uchungina qarshilik ko’rsatmasdi, Angliyaning o’zi
Turkiyaga qaram bo’lgan Adanni (1839) va Permni (1842) bosib oldi. Turkiya
imperiyasini “himoya qilish” deb nom chiqargan “himoya” ingliz
burjuaziyasining Turkiyani asoratga solish, undan Rossiyaga qarshi platsdarm
sifatida foydalanish va Fransiyaning Misrdagi mavqeiga putur yetkazish
niyatlarini qoplar edi, xolos.
Britaniya burjuaziyasining ana shunday sharoitda harbiy-feodal Usmoniylar
imperiyasining bu imperiya qullikka solgan xalqlar ustidan zulmini saqlab
qolishga
intilishi
reaksion
xarakterga
ega
edi:
bu
intilish
ingliz
mustamlakachilarining bosqinchilik rejalarini niqoblar va qo’l ostidagi mazlum
xalqlarni qon-qahshatayotgan hamda ularning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini
to’xtatayotgan turk feodallarining zulmini abadiylashtirishga qaratilgan edi.
Sharq masalasida Angliya siyosati Rossiyaning siyosati bilangina emas,
balki Fransiya burjuaziyasi bilan ham to’qnashar edi. 1838- yilda Buyuk Britaniya
va Fransiya Turkiyadan chet el mollari kiritilishidan olinadigan bojni ularning
qimmatidan 5 foiz hisobida olishgacha kamaytirish to’g’risida savdo shartnomasi
tuzishga majbur etdilar. Ammo Fransiyaning kuchsiz sanoati Yaqin Sharqda o’z
tovarlarini sotishda ingliz sanoati bilan raqobatlasha olmas edi. Shuning uchun
Misr podshosi Fransiyaga xushomad qiib, Angliya raqobati Fransiyaning savdo
kompaniyalarig zarar yetkazmasin deb, 1838- yildagi savdo shartnomasi
shartlarini o’z qo’l ostidagi viloyatlarda joriy qilishni istamadi. Bu hol
Palmerstonni ancha tashvishga solib qo’ydi. Bundan tashqari, Palmerston, agar
Misr podshosi o’z mavqeini saqlab qolgunday bo’lsa, sulton undan qo’rqib, 1840-
yilda Rossiya bilan ittifoq bo’lish to’g’risidagi Unkiar-Iskelessi shartnomasini
yangidan tiklaydi, deb xavfsirar edi. Angliya hukumati sultonga itoatsiz, Misr
podshosining tezroq ta’zirini berishni maslahat berdi. 1839- yilda Palmerston
sultonni Muhammad Aliga hujum qilishga ko’ndirdi. Biroq, Misr qo’shinlari
Turkiya armiyasini batamom tor-mor keltirdi. Turkiyaga darhol yordam berish
masalasi yana kelib chiqqanda, Britaniya kabineti sultonning yordam so’rab
birgina Rossiya podshosiga emas, balki barcha buyuk davlatlarga murojaat
102
etishini talab qildi. Bunda Palmerston Rossiyaning Turkiyadagi mavqeini
kuchsizlantirmoqchi,
Fransiyani
yakkalab
qo’ymoqchi
va
davlatlarning
Muhammad Aliga qarshi birgalikda qiladigan intervensiyasida Angliyaning
rahbarlik rolini o’ylashini ta’minlamoqchi edi.
Palmerston Rossiya podshosiga, agar u Unkiar–Iskelessi shartnomasini
yangidan tiklashni qattiq turib talab etadigan bo’lsa, Fransiya bilan til
biriktiramiz, deb do’q qildi. Nikolay I bu shartnomaning muhlatini cho’zish
fikridan voz kechdi va Misr podshosiga qarshi to’rt davlatning birgalikda
intervensiya qilishiga rozi bo’ldi. Turkiya imperiyasining parchalanisini Avstriya
xohlamas edi,chunki bu hol slavyan xalqlarining Avstriya zulmidan ozod
bo’lishiga olib kelar edi.Shu sababli Avstriya Palmerston rejaini quvvatladi.
Prussiya esa o’z obro’sini saqlab qolish va Fransiyani kamsitish uchun bu
davlatlarga qo’shildi. Palmerston Fransiyani yakkalab qo’yib, 1840- yilda
Angliya, Rossiya, Avstriya va Prussiya tomonidan London konvensiyasining
imzolanishiga erishdi; bu konvendiyaga ko’ra, Turkiya imperiyasi ularning
birgalikda “homiyligi”ga olingan edi. Fransiya bu safar “Yevropa konserti”dan
chetga chiqarib qo’yilgan va unga qarshi 1814–1815- yillardagi “To’rtlar ittifoqi”
qayta tiklanganday edi.
Rossiyaning Unkiar-Iskelessi shartnomasini qayta tiklay olmaganligi
Nikolay I siyosatining katta mag’lubiyati edi. Turkiya ishlariga ta’sir etishda
ustunlik Angliyaga o’tdi.
Angliya bilan Avstriya Misrda intervensiyani amalga oshirishni o’z
zimmalariga oldilar, Angliya va Avstriya floti Muhammad Alining kemalarini
bosib oldi. Muhammad Ali Suriyani bo’shatib berishga majbur bo’ldi. U idora
qiladigan viloyatlar chegaralari qisqartirildi. Fransiya Muhammad Aliga qurolli
yordam berishga jur’at etmadi va Misr hamda Suriyada o’zining ustunlik mavqei
qo’ldan ketishiga ko’nib qo’ya qoldi.
G’arb davlatlarining harbiy kemalari uchun Bosfor va Dardanelli
bo’g’ozlari orqali o’tish yo’li ochilgan, bu esa Qora dengizdagi rus qirg’oqlarini
jiddiy xavf ostida qoldirgan edi. Rus diplomatiyasi bu xavfni kamaytirish uchun
103
1841- yilda Londonda ikkinchi konvensiyaning imzolanishiga muvaffaq bo’ldi.
Ko’rfazlar to’g’risidagi konvensiya deb ham ataladigan bu konvensiya tinchlik
vaqtida hamma davlatlarning harbiy kemalari uchun bo’g’ozlarning yopiq
bo’lishini ta’minlar edi, urush vaqtida esa kemalarning o’tishi sultonning qaysi
pozitsiyada ekanligiga bog’liq edi. Angliya hukumati bo’g’ozlarning yopiq
bo’lishi uchun rozilik berishi evaziga Fransiyaning 1841- yildagi konvensiyasida
ishtirok etishiga va Turkiya ustidan buyuk davlatlarning birgalikda “homiylik”ga
kiritilishini talab etdi. Fransiyaning Misrda hukmronlik qilish imkoniyati bartaraf
qilingandan so’ng va Fransiya kamsitilganidan keyin, Palmerston Angliya-
Fransiya “antantasi”dan Rossiyaga qarshi foydalanish uchun bu “antanta”ni
yangidan jonlantirmoqchi edi. 1841- yildagi konvensiyasini besh buyuk
davlatning hammasi imzoladi. G’arb davlatlari Qora dengiz bo’g’ozlarining
xalqaro-huquq rejimiga aralashish imkoniga birinchi marta ega bo’ldilar. Shu
tariqa, davlatlarning Turkiyaga “kollektiv homiyligi” niqobi ostida 1840- yildan
boshlab Angliya va Fransiyaning hukmron ta’siri o’rnatildi. Angliya va Fransiya
harbiy flotlari uchun Qora dengiz bo’g’ozlarining bekitilishi esa faqat qog’ozdagi
hujjatda – 1841- yildagi konvensiyasidagina kafolatlagan edi. 1840- yildan
boshlab, ya’ni Unkiar-Iskelessi shartnomasining muhlati tamom bo’lgan hamda
Konstantinopolda Angliya va Fransiyaning hukmron ta’siri o’rnatilgan vaqtdan
etiboran, chorizm yana Turkiyani taqsimlash loyihasiga qaytdi. Nikolay I
Usmoniylar imperiyasini o’zining ichki illatlaridan yaqinda halok bo’ladigan
“kasal odam” deb hisoblardi, shuning uchun uni taqsimlab olish to’g’risida
Angliya va Avstriya bilan oldindan kelishib olmoqchi edi.
Shunday qilib podsho Bosfordan Qora dengizga chiqish joyini bosib olishni
ko’zda tutgan edi. 1844- yilda Nikolay I Angliyaga bordi va bu masalada torilar
vazirlari bilan muzokaralar olib borishga harakat qilib ko’rdi, bunda ularga Misrni
egallab olishni, Rossiyaga esa Bosforda tayanch punkti berishni maslahat berdi.
Britaniya hukumati podshoning Turkiyani taqsimlashni va Misrni egallashni
ko’pdan beri da’vo qilgan Fransiya bilan aloqani uzishni Angliyaga taklif
qilayotganligini tushundi va bu takliflarga hech qanday javob bermadi. Turkiyada
104
o’zlarining ustunlik mavqeyini o’rnatib olgan Angliya va Fransiya burjuaziyasi
o’sha vaqtda Turkiyani taqsimlashdan manfaatdor emas edi va umuman butun
Usmoniylar imperiyasida o’zlarining kuchaygan ta’sirlarini saqlab qolish va
mustahkamlashni afzal ko’rar edi.
Yevropada o’sib borgan inqilobiy harakat Yaqin Sharqda Angliya-Rossiya
ziddiyatlarining yangidan keskinlahuvini keyinga surdi. Buning ustiga XIX asr
40- yillarining ikkinchi yarmida Jazoirni talashib va Ispaniya ishlari yuzasidan
kelishmovchiliklar tufayli Angliyaning Fransiya bilan munosabatlari yana keskin
suratda yomonlashdi.
Angliya uchun bir tomonlama foydali bo’lishli bilan yaqinlashish uzoqqa
bormadi. Birinchidan, Fransiyada inqilobiy harakatning o’sishi Lui-Filippni
feodal-absolyutistik reaksiyaning asosiy tayanchlaridan biri bo’lgan Avstriyadan
yordam so’rashga majbur qildi. Ikkinchidan, fransuz burjuaziyasining keng
doiralari Jazoirda va Misrda mustamlakachilik siyosatini zo’r berib olib borishni
talab etdiki, bu hol Angliya bilan munosabatlarni muqarrar keskinlashtirar edi.
Angliya va Fransiya sanoatlarining raqobati ham “samimiy inoqlik”ka putur
yetkazar edi. Fransiyaning sanoat burjuaziyasi Iyul monarxiyasining tashqi
siyosatini keskin tanqid qilar, haqli suratda uni Fransiyaning iqtisodiy taraqqiyoti
ehtiyojlariga muvofiq emas, deb hisoblar edi. Fransuzlar egallagan Taiti orollarida
mahalliy aholini fransuzlarga qarshi qo’zg’atgan Angliya elchisi Pritchardning
o’sha vaqtda ko’p shov-shuvga sabab bo’lgan ishiga 1844- yilda Fransiya
hukumati bo’sh qaraganida, oppozitsiya Gizo vazirligini mustamlakalarni
mensimaslikda va Fransiyaning milliy manfaatlariga xiyonat qilishda aybladi.
Vazirlik tarafdorlariga “pritchardchilar” degan laqab berildi.
Shundan keyin ko’p o’tmay, Angliya-Fransiya munosabatlari yanada
yomonlasha boshladi. 1846- yilda Lui Filipp va uning vaziri Gizo Ispaniyada
Fransiyaning ustunlik ta’sirini tiklash uchun urinib ko’rdilar. Ular bu maqsadga
g’irt o’rta asr usullari – sulolali “Ispaniya nikohlari” vositasida erishmoqchi
bo’ldilar. 1846- yilda Fransiya xukumati Lui Filippning o’g’li gersog Monpaseni
Ispaniya qirolichasi Izabellaning singlisi Luizaga uylantirishga muvaffaq bo’ldi;
105
bu hol Angliyada qattiq dushmanlik bilan qarshi olindi. London gazetalari
“Ispaniya merosi” uchun urushni eslatib do’q qildilar. Angliya-Fransiya
“antantasi”ning umri tugadi. Fransiyaning 1847- yilda Jazoirda yangi yerlarni
bosib olish, bu mamlakatning fransuz qo’shinlari tomonidan batamom istilo
qilinib bo’lishi Angliya bilan Fransiya o’rtasidaqa munosabatlarni yanada ko’proq
keskinlashtirdi.
Fransiyani diplomatik jihatdan yakkalangan bir ahvolga tushirib qo’ygan
Gizo reaksion vazirligi Avstriya bilan yanada yaqinlashish yo’lini tutdi,
Avstriyada hali ham hokimiyat tepasida Metternix turar edi. Gizo kabineti
Yevropada inqilobiy burjua-demokratik harakatlarni bostirishda Metternixga
yordamlasha boshladi. U Italiyada Avstriyaning italyan milliy-ozodlik harakatiga
qarshi qaratilgan reaktsyon siyosatini quvvatladi, 1846- yilda, ya’ni Krakovda
polyaklar qo’zg’olonini Avstriya qo’shinlari bostirgandan keyin Avstriyaning bu
erkin shaharni bosib olishini amalda qo’llab-quvvatladi. 1847- yilda
Shveytsariyada fuqarolar urushi boshlangan vaqtda, Gizo hukumati Avstriya bilan
birgalashib, Vatikan tomonidan tuzilgan qoloq kantonlarning Zonderbund deb
atalgan
reaksion
ittifoqi
foydasiga reaksion
intervensiyaning bevosita
tashkilotchisi bo’lib chiqishga urindi.
Gizoning tashqi siyosati o’zining doimo muvaffaqiyatsizliklarga uchrashi
bilan Fransiyaning obro’sini to’kar, tobora kuchayib borgan reaksionligi bilan
unga isbod keltirar, o’sib borayotgan fransuz burjuaziyasi keng doiralarining
talablariga javob bermas va Yevropadagi barcha ilg’or demokratik kuchlarning
qattiq nafratiga sabab bo’lar edi.
Polyaklar harakatiga qarshi kurashda uch monarxning hamjihatliklariga
qaramay, Nikolay I ning Avstriya imperatori arafasida uch monarx Prussiya qiroli
bilan 1834- yilda tuzgan ittifoqi 1840- yildan keyin Avstriya va Rossiyaning
Prussiya bilan munosabatlari yomonlashganligi tufayli zaiflashdi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, 1840- yildan e’tiboran nemislarning milliy-
birlashtiruvchilik harakati markazi janubiy Germaniya davlatlaridan Prussiyaga,
jumladan, 1815- yildan buyon Prussiyaga qarashli Reyn viloyatiga ko’cha
106
boshladi. Prussiya burjuaziyasi orasida Germaniyada gegemonlik qilish va
Germaniyani konstitutsiyaviy monarxiyaga aylantirish sharti bilan Prussiyaning
Gogensollernlar monarxiyasi hukmronligi ostida birlashtirish harakati kuchayib
bordi. Bu yangi faktlar podshoni va Metternixni tashvishga solib qo’ydi, ularning
tashvishga tushishlarining sababi shunda ediki, 1840- yilda Prussiya taxtiga
o’tirgan qirol Fridrix-Vil’gel’m IV konstitutsiyachilikka qanchalik nafratlanib
qaramasin, liberallarni o’sib borgan inqilobiy harakatiga qarshi kurashga tortish
niyatida ba’zan ularga tilyog’lamalik qilar va yunkerlar Prussiyasini
mustahkamlash hamda Germaniya davlatidagi boshqa nemis davlatlari ustidan
Prussiyaning gegemonligini o’rnatish uchun milliy g’oyadan foydalanishga
harakat qilar edi. Metternix va podsho Prussiya qirolidan hech qanday liberal yon
berishlarga ko’nmasliklari bir necha marta talab qildilar.
Rossiya bilan Prussiya o’rtasidagi savdo munosabatlari ham keskin suratda
yomonlashdi. Rus hukumati XIX asrning 40- yillarda Rossiyaning ilgari Pol’sha
podsholigiga kirgan guberniyalarida prus tovarlari uchun belgilangan hamma
bojxona imtiyozlarini bekor qilishga kirishdi.
Prussiyaning Germaniyaga bosh bo’lib olish uchun urinishlariga birgalikda
qarshilik ko’rsatish va absolyutizm asoslarining tamomila mustahkam holda
qolishini birgalikda himoya qilish uchun Nikolay I 1848- yil inqilobi arafasida
Avstriya bilan tobora ko’proq yaqinlasha bordi. Podsho 1846-yilgi Krakov
qo’zg’olonini bostirishda va keyin Avstriya yerlariga qo’shib olingan Krakov
respublikasini tugatishda ham Avstriyani batamom qo’llab-quvvatladi.
Dostları ilə paylaş: |