Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

XIX asrning so’nggi choragidagi xalqaro aloqalar. 
XIX asr oxirida 
Germaniya bilan AQSh zamonaviy texnika bilan ta’minlanib Fransiya va 
Angliyadan o’zib ketgan edi. Bu holat jahon bozori uchun kurashni 
keskinlashtirib yubordi. Chunonchi, dunyoni taqsimlash jarayonini tezlashtirib 
yubordi, Buyuk Britanya va Fransiya Afrika va Osiyda harbiy ekspansiyalarini 
boshladila, Rossiya esa O’rta Osiyoni mustamalakaga aylantirishi nihoyalab 
bordi. 
1881- yilda Fransiya Tunisni bosib olib u yerda o’z protektoratini o’rnatdi. 
Oqibatda Fransiya–Italiya munosabatlari keskinlashdi. Bu esa Uchlar ittifoqini 
tuzilishiga olib keldi. 
Endi Afrikani “bo’lib olish“, ayniqsa keskin bo’ldi. Ingliz hukumati Kongo 
daryosining quyilish joyini Angliyaga iqisodiy va moliyaviy jihatdan qaram 
bolgan Portugaliyaga berishni istardi. Fransiya va Germaniya esa bu joyni Belgiya 
qiroli Leopoldga bermoqchi edi. O’sha vaqtda deyarli butun Kongo havzasini 
Belgiya bosib olgan edi. 1884–1885- yildagi Berlin Konferensiyasida mustaqil 
Kongo davlatining chegaralari belgilandi. XIX asrning 70- yillarida ingilizlar va 
fransuzlar Nigeriya va Niger daryosining irmoqlarini egallash uchun kurashni 
kuchaytirdilar 1884- yilda Angliya bu hududlarni zabt etdi. Ular o’rtasidagi nizo 
1889- yilgacha cho’zilib, nihoyat bir bitimga kelindi. XIX asr 80–90- yillarda 
Fransiya G’arbiy va markaziy Afrikada juda katta mustamlaka imperiyasini 
vujudga keltirdi. Fransiya 1886- yilda Madagaskarni ham bosib oldi. 1874- yildan 
1887- yilgacha o’tgan davr ichida Angliya Malayya yarimorolidagi davlatlar 

---

114 
ustidan protektorati o’rnatdi .Angliya bu davlatlardan juda katta foyda olardi. 80-
yillarning boshlarida Fransiya Hindistonning janubiy qismini bosib olishga 
kirishdi. 1883- yilda Annani egalladi, fransuz agressiyasi V’etnam xalqining 
qattiq qarshiligiga duch keldi. Xitoy ham fransuzlarga qarshi urushga kirdi, 1885-
yil martda Long Song yonida fransuzlarga zarba berdi. Lekin, 1885- yilda 
fransuzlar Tonkinni bosib olishga erishdilar. Bu bilan fransuzlar Hindiston 
chegaralarigacha bo’lgan hududlarni o’z mustamlakalariga aylantirdilar. 
Fransiyani Hindistonga “yaqinlashtirmaslik“ uchun 1885- yilda inglizlar Birmani 
bosib oldilar. Fransuz Hindixitoyi bilan Britaniya Hindistoni o’rtasida “oraliq” 
davlat sifatida Tailand qoldi. Keyinchalik u ham ingliz-fransuz “ta’sir doirasi“ga 
kirdi. 
Germaniya XIX asrning 70- yillaridan mustamlakalar egallashga urinsa-da, 
Bismark bunga jur’at eta olmadi. 80- yillarning boshlarida Britaniya-Fransiya, 
Fransiya-Italiya o’rtasidagi, 70- yillarning ikkinchi yarmidan Britaniya-Rossiya 
munosabatlarining keskilashuvi natijasida, Germaniya qa’tiyatlik bilan o’zining 
mustamlakachilik siyosatini boshladi. 1884- yilda dastlab Janubiy G’arbiy Afrika 
yerlari, so’ngra Togo va Kamerun hududlari, 1885-yilda G’arbiy Afrika va Yangi 
Gvineyaning shimoli-sharqiy qusmlarini bosib oldi. 
1885–1887- yillarda Bolqonda vaziyat keskinlashdi. 1887- yil iyulda 1881-
yildan amal qilib kelayotgan “betaraflik“ haqidagi Avstriya-Vengriya va 
Germaniya-Rossiya bitimining muddati tugadi. Rossiya-Avstriya bilan bitim 
tuzishni istamadi, shuning uchun Rossiya-Germaniya bitimi tuzildi. Bu bitim 
“Hadiksirash bitimi“ deb nom oldi. Chunki, rus hukumati Germaniya Fransiyaga 
hujum qilganda betaraf qololmaganidek, Germaniya ham Rossiya Avstriyaga 
hujum 
qilsa 
betaraf 
qolaolmas 
edi. 
Fransiya-Rossiya 
munosabatlari 
Germaniyaning “g’ashiga“ tegar edi. Shu tufayli 1887- yilda nemis hukumati 
Rossiyaga qarz berishni to’xtatdi. Rus qimmatbaho qog’ozlari Reyxsbank 
tomonidan rad etildi. Rossiya hukumati Parij bankiga murojaat qilib, Berlin rad 
etgan va o’ziga kerakli bo’lgan pulni oldi. Germaniya Rossiya munosabatlari 
keskinlashgach, Germaniya Angliya bilan yaqinlashishga harakat qildi. Biroq, 

---

115 
Angliya nemislarning ittifoqchilik haqidagi taklifini rad etdi. 1890- yilda Bismark 
iste’fo berishga majbur bo’ldi. Uning o’rniga hokimiyat tepasiga Kaprivi keldi. 
Kaprivi 1887- yildagi bitimning mustahkamligiga ishonmadi va uni bekor qildi. 
Mustamlakalar 
egallashda, 
ayniqsa 
Tunis 
tufayli 
Italiya-Fransiya 
munosabatlari keskinlashdi. Tunisda fransuz kapitali hukmron edi. Yosh italiyan 
burjuaziyasi bu hukmronlikni o’z qo’liga olmoqchi edi shunday qilib, Fransiya 
bilan Italiya o’rtasida “boj urushi“ boshlandi. Bu urush 1886- yildan 1898-
yilgacha davom etdi.
Germaniyanig “Hadiksirash bitimi“dan voz kechishi Rossiya-Fransiya 
ittifoqiga turtki berdi, 1891- yildan Rossiya bilan Fransiya o’rtaida bitim tuzildi.
1892- yilda harbiy konvensiya ishlab chiqldi. Konvensiyada qarshi kuchlar 
hujum qilganda, Rossiya bilan Fransiya bir vaqtning o’zida safarbarlik e’lon 
qilishi lozim edi. 1893- yilda konvensiya ratifikatsiya qilindi. 
XIX asr oxirida Xitoy tufayli kapitalistik mamlakatlar o’rtasida kurash 
kuchaydi. Bunga 70- yillardayoq Tayvan orolini bosib olgan yaponlar asos solgan 
edi. 1894- yilda Yaponiya urush e’lon qilmasdan Xitoy yerlariga hujum boshladi. 
Xitoy armiyasi tor-mor qilindi. 1895- yilda Yaponiya hukumati Xitoyga sulh 
shartalrini majburan qaabul qildirdi. Simonesiki sulhi shartiga ko’ra, Tayvan 
oroli, Tyanzisi va Pekinga kirib boradigan dengiz yo’lida joylashgan Port-Arttur 
hamda Lyaodun yarim orolini Yaponiyaga berdi. Xitoyga qaram bo’lgan Koreya 
“mustaqil” bo’ldi. Yaponiya Lyaodun va Koreyani bosib olgach, Rossiyaning 
uzoq sharqiga xavf sola boshladi. Fransiya Rossiyaning ittifoqchisi bo’lgani 
sababli yapon agressiyasiga qarshi yordam berishni va’da qildi. 
Yaponiya-Xitoy munosabatlariga aralashish Uzoq Sharqda ta’sir o’tkazish 
imkonini beradi, deb hisoblagan Germaniya ham bu janjalga qo’shilgan edi. 
Rossiya, Fransiya va Germaniya Yaponiyadan bosib olingan yerlardan voz 
kechishni talab qildilar, aks holda yapon suvlariga o’z harbiy dengiz kuchlarini 
yuborish bilan po’pisa qildilar. Uch davlatning tazyiqi ostida Yaponiya 
chekinishiga majbur bo’ldi. Ammo Tayvanni o’zida saqlab qoldi. Lyaodun yarim 
oroli Xitoyga qaytarildi, buning evaziga Xitoy Yaponiyaga to’laydigan tovon 

---

116 
miqdori ko’paytirildi. Xitoyda mablag’ yo’q edi. Shuning uchun Rossiya bilan 
Fransiyadan qarz oldi. Bu ularga o’z kapitallarini Xitoyga kirish imkonini berdi. 
1896- yilda Rossiya-Xitoy ittifoqi tuzildi, unga ko’ra, Yaponiya Xitoyga hujum 
qildudek bo’lsa, Rossiya Xitoyni himoya qilish majburiyatini oldi.
Rossiya hukumatining Uzoq Sharqda Yaponiya ustidan qozongan 
diplomatik g’alabasi 1896- yilda Sharqiy Xitoy temir yo’lini qurish va 
ekspluatatsiya qilish imkoniyatini berdi. Bu Baykal bo’yidan Vladivostokgacha 
boruvchi yo’lni Xitoy hududidan o’tkazish, binobarin, qurilishini tezlashtirish 
imkonini berardi. 1897- yilda Germaniya Szyaochjouvan buxtasini bosib oldi va 
Xitoyni Szyaochjouvanni Germaniyaga “ijaraga berish haqida”gi shartnomani 
imzolashga majbur qildi. Rus hukumati bunga qarshilik qildi, lekin Port-Arturni 
olgach, ortiqcha monelik qilmadi. 1898- yilning boshlarida Lyaodun yarimorolini 
Rossiyaga ijaraga berish haqida rus-xitoy bitimi tuzildi. 
Uzoq Sharqda o’zini “xo’jayin” hisoblagan Britaniya kapitali Xitoyda 
birinchi o’rinda edi. Chunki, XIX asrning 60- yillarida Gonkong-Shanxay banki 
inglizlarning eng yirik mustamlaka banklaridan biri edi. Xitoy dengiz bojxonasi 
ustidan inglizlar nazorati o’rnatilgan edi. Buyuk Britaniya 90- yillarga qadar 
Xitoyda zamonaviy harbiy dengiz bazasi bo’lgan yagona davlat edi.
Britaniya Rossiyani Osiyo uchun kurashda o’zining asosiy raqibi deb 
bilardi. 1896- yilda Angliya Yaponiyaga qarshi Germaniya, Rossiya va Fransiya 
talablariga qo’shilishdan bosh tortdi. Britaniya Yaponiya bilan munosabatlarini 
buzishni istamas, chunki Rossiyaga qarshi kurashda Yaponiyadan foydalanishni 
nazarda tutardi.
Ingliz hukumati strategik ustunlikka erishish uchun Veyxey portini bosib 
oldi. Temiryo’l qurilishi Rossiya bilan Fransiya ta’siriga tushib qolmasligi uchun 
inglizlar Xitoy hukumatidan ko’proq temiryo’l konsessiyasi olishga intildilar. 
Janubda Hindi-Xitoy bilan qo’shni yerda temiryo’l konsessiyasini Fransiya qo’lga 
oldi. Shandun temir yo’l qurilishi va kon sanoati Germaniya ta’sirida edi. 
Britaniya hissasiga Xitoyning eng boy Yanszi daryosi havzasi, Gonkongga yaqin 
materikda joylashgan Kanton bilan Guandun viloyati qoldi. Xitoy xorijiy davlatlar 

---

117 
tomonidan shu tariqa bo’lib olindi. Bu davrda AQSh ham Xitoyda o’z ta’sir 
doirasiga ega bo’lishni istardi. AQSh monopolistlari 90- yillarda Xitoyga bostirib 
kirishni o’zlariga asosiy maqsad qilib oldilar. 1899- yil sentyabrda AQSh davlat 
kotibi Xeyning “ochiq eshiklar va teng imkoniyatlar” siyosati e’lon qilindi va 
“Xey” doktrinasi deb nom oldi. O’zining iqtisodiy kuch-qudratiga ishongan 
Amerika kapitali Xitoyda barcha raqiblarini yengishga umid bog’ladi. Bu 
AQShning o’ziga xos bo’lgan diplomatiyasi va mustamlakachilik siyosatidan 
tanlangan yo’li bo’ldi. 
Xitoy bo’linib olinayotgan bir vaqtda dunyoning boshqa turli nuqtalarida 
o’ziga hos kurashlar ketayotgan edi. Jumladan diplomatiya tarixida “Fashoda 
inqirozi” deb nomlanuvchi voqea ham huddi shu davrda yuz berdi. Bu inqiroz 
quyidagicha ro’y berdi. 1896- yilda Italiya Habashistonni bosib olishga kirishdi. 
Biroq italiyaning ekspeditsion korpussi Adua yonidagi jangda butunlay tormor 
qilindi. Habashiston bu kurashda o’z mustaqiligini saqlab qoldi. 
1896- yilda Angliya Sudanni bosib olishga kirishdi. 1898- yilda mahaliy 
aholining qarshiligiga qaramay Xartumni egalladi. Ingliz ekspiditsion korpussi Nil 
daryosining yuqori qismida, Fashoda qishlog’i yaqinida fransuz kapitanni 
Marshan qo’mondonligidagi qo’shinga duch keldi. Marshanning maqsadi 
inglizlarga Nil daryosining yuqori qismini egallashga yo’l qo’ymaslik edi. 
Mrashan bu yerda joylashib olib, Misrda fransuzlar ta’sirini kuchaytirishga 
yordam berishi lozim edi. Ingliz qo’shinlari qo’mondoni Kitchener Marshanaga 
Nil havzasidan “ketishini” taklif qildi, taklif rad etilsa, urush boshlanadi, deb 
Fransiyaga po’pisa qildi.Marshan hukumat ko’rsatmasi bilan “yon berdi”. Tez 
orada Sudanni bosib olish tuggalandi. 
AQSh yuqorida Xitoy masalasidagina faol tashqi siyosat olib 
borganliginigina keltirdik, bu davrda o’z diplomatiyasini o’ziga hududiy yaqin 
mamlakatlarga iqtisodiy ekspansiyalar uyushtirishida yaqqol namoyon bo’ldi. Bu 
AQSh diplomatiyasining o’zigagina hos bo’lgan, va tanlangan yo’li edi. Maslan, 
Panamerkanizm siyosatini yuritdi endigina Yevropadan mustaqil bo’lgan Lotin 
Amerikasi mamlakatlariga turli niqoblarda asosan iqtisodiy jihatdan yorib kirib 

---

118 
borishga harakat qildi va “Amerika amerikaliklarniki“ deya shior bilan o’z 
ekspansiyasini amlga oshirdi. AQSh Lotin Amerikasida hukmron bo’lib olish 
uchun kurashib, riyokorlik bilan "Xamma Amerika mamlakatlarining manfaatlari 
bitta", degan g’oyani targ’ib qilib keldi. 1889- yilda AQSh Davlat departamenti 
tashabbusi bilan Vashingtonda birinchi Panamerika konferensiyasi chaqirildi. 
Birinchi Panamerika konferensiyasining birdan bir aniq natijasi xalqaro “Amerika 
respublikalari s’yezdi” degan assotsiatsiyasi tuzishdan iborat bo’ldi. AQShning 
G’arbiy yarim shardagi mamlakatlar ustidan tanho hukmronlik qilishga qaratilgan 
Panamerikanizm siyosati shu tariqa vujudga keldi. 80- yillarda Venesuela bilan 
Britaniya Gvineyasi o’rtasidagi ziddiyat juda kuchayib ketganda AQSh “Monro 
doktrinasi”ga tayanib, bu janjalni bartaraf qilishda o’zi vositachilik qilmoqchi 
bo’lganligini Angliyaga ma’lum qildi. 1899- yilda Venesuela masalasi hal etildi. 
Ko’p o’tmay, Samoa orollari ham qo’lga kiritildi. 
XIX asrning oxirida AQSh nihoyatda qudratli davlatga aylandi. Ispaniyaga 
qarashli Kuba oroli Amerika hukmron doiralarining havasini keltirardi. AQSh 
Ispaniyaga qarshi urushga tayyorlana boshladi. AQSh o’z fuqarolarining 
manfaatini himoya qilish bahonasi ostida 1898- yil 15- fevralda Kuba sohillariga 
o’z harbiy kemasini yubordi. Bu harbiy kema Gavana reydida turgan joyda 
noma’lum sababga ko’ra portlab ketdi. Natijada, 268 kishi halok bo’ldi, 100 ga 
yaqin kishi esa yarador bo’ldi. AQSh bu qo’poruvchilikda Ispaniyani aybladi va 
Kongress 1898- yil 22- aprelda Ispaniyaga qarshi urush harakatlarini boshlash 
haqida qaror qabul qildi. Bu dunyoni qayta bo’lib olish yo’lidagi birinchi urush 
edi. 3 oy davom etgan urushda Ispaniya yengildi va sulh so’rashga majbur bo’ldi. 
1898- yil 10- dekabrda Parij shahrida AQSh-Ispaniya tinchlik shartnomasi 
imzolandi. Unga ko’ra, AQSh Puerto Riko va Guam orollariga, Ispaniyaga 20 
mln. dollar to’lab Filippinga ega bo’lib oldi. Gavayi orollari batamom anneksiya 
qilib olindi. 1898- yilda Kuba nomiga mustaqillik oldi. Amalda esa AQShga 
qaram bo’lib qolaverdi. Bundan ko’rinib turibdiki, asr oxiriga kelib o’zaro 
ixtiloflarni qurol yordamida yechishga turtki bo’ldi. 

---

119