Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tayanch so’z va iboralar
|
Nazorat uchun savollar:
1. “Ochiq eshiklar” siyosatining mazmuni nimadan iborat? 2. 1853–1856- yillarda bo’lib o’tgan “Qrim urushi”ning sababi va uning natijasi haqida so’zlab bering? 3. 1878- yil 19- fevralda imzolangan San-Stefano shartnomasiga ko’ra, qaysi Bolqon davlatlarining mustaqilligi tan olindi? 4. Otto fon Bismark diplomatiyasi haqida nimalarni bilasiz? 5. XIX asr so’ngi choragida Fransiya va Italiya munosabatlari keskinlashtirgan voqealar qaysi? 6. “Xadiksirash bitimi” qaysi davlatlar o’rtasida tuzilgan? 7. Germaniyaning Birinchi jahon urushidagi “Shliffen rejasi” haqida so’zlab bering! 151 ENG YANGI DAVRDA XALQARO MUNOSABATLAR VA DIPLOMATIYA REJA: 1. Birinchi jahon urushi yakunlari va Versal shartnomasi. 2. Vashinton konferensiyasi. 3. “To’qqiz davlat shartnomasi”ning vujudga kelishi va Xitoy. Tayanch so’z va iboralar: Parij tinchlik konferensiyasi. “Oshkora diplomatiya”. Versal shartnomasi. Millatlar ligasi. Vashinton konferensiyasi. Dayren konferensiyasi. To’rtlar bitimi. Beshlar bitimi. To’qqizlar bitimi. “Ochiq eshiklar” siyosati. Birinchi jahon urushi yakunlari va Versal shartnomasi. Birinchi jahon urushidan so’ng dunyoda yuzaga kelgan kuchlar nisbati urushning oxirida shakllangan xalqaro munosabatlar tizimining ziddiyatlarini aks ettirardi. Buyuk davlatlar qatorida jiddiy siljishlar ro’y berdi. Bir tomondan, jahon darajasidagi buyuk davlat – Germaniyaning tor-mor etilishi bo’lsa, ikkinchi tomondan, dunyoda yetakchilik qilishga faol da’vogar sifatida AQShning xalqaro maydonga chiqishi shunday siljishlarning eng sezilarlisi edi. Buyuk Britaniya, Fransiya va Yaponiya bilan bo’lgan raqobatda g’olib chiqish uchun AQSh umumjahon kreditori mavqeidan foydalanishga intildi. Buyuk Britaniya urushdan so’ng buyuk davlat maqomini saqlab qoldi, garchand AQSh tomonidan ikkinchi o’ringa surib chiqarilayotgan bo’lsa ham. Germaniya endi uning dengizdagi va jahon bozorlaridagi raqibi emasdi. Yaqin Sharqda Angliya Usmoniylar imperiyasi “merosi”ning talaygina qismini nazorat qilardi. Fransiyaning mavqei ham yetarlicha kuchli edi. Bosh vazir Klemanso deyarli ikki millionlik armiyaga tayanardi. Ushbu armiyani marshal Fosh demobilizatsiya qilishga shoshilmasdi. Fransiya xavfsizligini ta’minlash zaruriyatini pesh qilib, Klemanso diplomatiyasi Germaniyani revansh olish 152 imkoniyatidan mahrum qilishni va Yevropada Fransiyaning ustuvorligini o’raatishni ko’zlagandi. Italiya, Yaponiya va boshqa mamlakatlar ham o’z manfaatlariga ega edi. Garchand dastlabkilari “buyuk davlatlar” qatoriga kirgan bo’lsa ham, ularning ta’siri katta emasdi va faqatgina lokal masalalarni hal etishda sezilardi. Urushdan keyingi xalqaro munosabatlarning tizimi asosan, Parij tinchlik konferensiyasi (18- yanvar, 1919- y. – 28- iyun, 1919-y.) va Vashington konferensiyasi (12- noyabr, 1921- y. – 6- fevral, 1922- y.) qarorlariga suyanardi. Parij konferensiyasining ishida 27 ta mamlakat vakillari ishtrok etdi. Konferensiya “oshkora diplomatiya” misoli deb e’lon qilinardi. Parijga mingdan ortiq delegatlar yetib keldi, faqatgina Germaniya va Sovet Rossiyasi vakillari yo’q edi, xolos. Konferensiyani tayyorlash va uning boshlanish davrida AQSh prezidenti V.Vilssoning “14 bandi” haqida ko’p gapirilardi. “Yashirin diplomatiya”dan voz kechish va “adolatli tinchlik”ni o’rnatish to’g’risidagi bayonatlarga qaramay, konferensiyaning asosiy qarorlari buyuk davlatlarning, birinchi galda Buyuk Britaniya, AQSh va Fransiyaning oshkor etilmagan murosaga kelishlari natijasi sifatida namoyon bo’ldi. Xalqaro tashkilot haqidagi masala muhokama birinchilar qatorida qilindi. Millatlar Ligasini barpo etish to’g’risidagi rezolyusiya qabul qilindi. Shunday tashkilotning zarurligi to’g’risidagi masala Birinchi jahon urushidan oldin ham qo’yilgan edi. Urush davrida esa uning loyihalarini ishlab chiqish bilan turli guruhlar va hatto Angliya, AQSh va Fransiyada hukumat darajasidagi komissiyalar shug’ullanardi. Millatlar Ligasini barpo etish loyihasini AQSh prezidenti Vudro Vilson ham o’zi bilan birga Parijga olib keldi. Parij konferensiyasi Millatlar Ligasining Nizomini tayyorlash maqsadida Vilson boshchiligida maxsus komissiyani tashkil etdi. Ushbu hujjat negizida inglizlar va amerikaliklarning qo’shma loyihasi yotardi. 1919- yil 13- fevralga kelib Millatlar Ligasining Nizomi tayyor bo’ldi va ertasi kuni Vilson tomonidan konferensiyaga taqdim etildi. Nizom 26 ta banddan 153 iborat bo’lib, unda Liga a’zolarining vazifalari va majburiyatlari, tashkilotning ishlash tamoyillari, tuzilishi belgilab berildi. Liganing bosh tashkilotlari umumiy yig’in – Assambleya va Kengash edi. Qarorlar bir ovozdan qabul qilinardi. Liga a’zolari xalqaro munosabatlarni to’la oshkoralikda tutib turish, xalqaro huquq mezonlariga amal qilish, tashkilotga kirgan barcha a’zolarning hududiy yaxlitligini va mavjud siyosiy mustaqilligini hurmat qilish va saqlash majburiyatlarini oldi. Mustamlakachilikni saqlab qolish ko’zda tutilgandi. Uni niqoblash maqsadida mandat tizimi barpo etildi. Urushdan keyingi vaziyatni tartibga solishga oid ko’plab masalalar muhokama qilindi. Lekin, baribir asosiy masala – Germaniyaning taqdiri masalasi edi. Ushbu mamlakat vakillari Parijga faqatgina tinchlik shartnomasini imzolash uchun chaqirtirildi. 1919- yil 28- iyunda Versal saroyida Germaniya vakillari urushdan keyingi tinchlik tartiblarini o’rnatishga doir asosiy hujjatni – Tinchlik shartnomasini imzolashdi. Keyinchalik Germaniyaning ittifoqchilari – Bolgariya, Turkiya va Avstro-Vengriya tarqalib ketganligi sababli Avstriya va Vengriya bilan alohida- alohida tinchlik shartnomalari imzolandi. Har bir shartnoma Millatlar Ligasining Nizomi bilan boshlanardi. Germaniya mustamlakalarini bo’lib olish (vasiylik nomi bilan ma’lum bo’lgan) “o’zlarini o’zi boshqarishga qodir emas” xalqlarga yordam berishga qaratilgan “sivilizatsiyaning muqaddas missiyasi” sifatida e’lon qilinardi. Umuman olganda, Versal shartnomasiga ko’ra, Germaniya o’z hududining katta qismini yo’qotdi. Germaniya Pol’sha, Chexoslavakiya, Lyuksemburgning mustaqilligini tan oldi, Avstriyaning mustaqiiligini “qat’iy hurmat” qilish majburiyatini ham oldi. Reyn daryosining chap sohili bo’ylab 50 km ichkarisidagi Germaniyaning hududi harbiy harakatlardan holi hududga aylantirildi. Germaniya mustamlakalari Fransiya, Yaponiya, Belgiya, Portugaliya, Buyuk Britaniya va uning dominionlari o’rtasida bo’lib (mandatlar shaklida) olindi. Versal shartnomasida Germaniyaning qurolsizlashtirilishi ham ko’zda tutilgan edi. Bundan tashqari, Germaniya jahon urushining boshlanishi va u 154 yetkazgan zarar uchun aybdor, deb e’lon qilindi. Shu tariqa ittifoqchilar ko’rgan “barcha talofat va zararlar” ni qoplash yo’lida Germaniyada reparatsion to’lovlarni olish uchun huquqiy asos yaratildi. Germaniyaning shartnomani to’la bajarishini ta’minlovchi kafolat sifatida ittifoqchi qo’shinlari tomonidan 1919- yil 5- yildan – 15- yilgacha bo’lgan muddat davomida Reyn daryosidan G’arbda joylashgan hududlarni okkupatsiya qilinishi nazarda tutilgan edi. Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|