Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

Sotsializm yemirilishining sabablari va oqibatlari. 
Hozirgi kunda barcha 
xalqlar va davlatlar yer yuzida bo’layotgan voqealar, taraqqiyot jarayonlari bilan 
uzviy bog’langan sharoitda yashamoqdalar. Chunki, dunyoning u yoki bu 
mintaqasida bo’layotgan keskinlik albatta, qo’shni mintaqalarda ham o’z ta’sirini 
ko’rsatishi tabiiydir. Mamlakatimizning Birinchi Prezidenti I. A. Karimovning 

---

223 
2000- yil sentabrda BMT Bosh Assambleyasida so’zlagan nutqini eslash joizdir. 
“Kimki qandaydir tor xavfsizlik qobig’iga o’ralib, bu Yevropa, Amerika yoki 
boshqa biron mintaqaga taalluqli deya “o’zga” davlatlar muammolaridan go’yo 
chetda turishga intilayotgan bo’lsa, mavjud voqelikdan tamomila yiroqdir, bugun 
dunyo mamlakatlari bir-biri bilan uzviy bog’liq va ajralmasdir”. Shu sababli sodir 
bo’lgan bunday o’zgarishlarni chuqurroq o’rganib, ularga o’z munosabatimizni 
bildirishimiz muhimdir. XX asrning oxirida yuz bergan buyuk voqea sifatida 
tarixga kirgan sotsializm tizimining yemirilishi shubhasiz tarixchilarning diqqat 
markazida turishi tabiiydir. Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropadagi sotsialistik 
davlatlarda shuningdek, SSSRda yuz bergan o’zgarishlar jarayonining kelib 
chiqish sabablari va oqibatlarini chuqur o’rganish hamda tegishli xulosalar 
chiqarish, amalga oshirilayotgan islohotchilik harakatlarini qiyosiy ravishda tahlil 
qilish nihoyatda ahamiyatlidir. 
Aftidan, 1989-yil 1848-yilga o’xshab tarixda ramziy yil bo’lib qoldi. 
Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropa ko’z o’ngimizda o’zgarib ketdi, ommaning 
kuchli harakatlari natijasida avtoritar tuzumlar quladi, kommunistik partiyalarning 
yakka hukmronligiga chek qo’yildi. Ba’zan fojiali va oldindan aytib bo’lmaydigan 
voqealar sodir bo’ldi. 
Shuni ham aytib o’tish kerakki, sobiq sovet kishilarining aksariyati uchun 
voqealarning bunday burilish olishi kutilmagan hol bo’ldi va deyarli 
esankiratuvchi ta’sir ko’rsatdi. Buni shunday tushuntirsa bo’ladi: Markaziy va 
Janubi-Sharqiy Yevropa davlatlarida va SSSRda keyingi yillarda yuz bergan real 
ichki jarayonlar, aytish mumkin, Vengriya va Pol’shani istisno qilganda, ular 
o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va hamkorlikning murakkab muammolari sovet 
ommaviy axborot vositalarida aynan mushohada qilinmadi hamda yoritilmadi. 
Ular o’tmishning ayanchli an’analariga mahliyo bo’lib, odatda bu mamlakatlardagi 
ishlarning haqiqiy ahvolini ancha bo’yab tasvirladilar, bunda yaqinda 
hokimiyatdan chetlashtirilgan doiralarning rasmiy nuqtai nazarini ifodaladilar. Shu 
bilan bir vaqtda u yerda sotsial keskinlik kuchaya bordi, oxiri 1989-yilning oxirida 
bo’ronga aylandi va totalitar hamda avtoritar boshqaruv rejimlariga chek qo’yildi. 

---

224 
Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropadagi, shuningdek, SSSRdagi muhim 
o’zgarishlar jarayoni kontinentdagi muqitni tubdan o’zgartirib yubordi. Sovuq 
munosabatlar urushiga chek qo’yilib, G’arb bilan Sharq o’rtasida ishonch ruhi 
vujudga keldi, German davlatlarining birlashish jarayonini tezlashtirdi, mustaqil 
davlatlarning tashkil topishiga zamin tayyorladi. 
Avvalo shuni aytib o’tish kerakki, sobiq sotsialistik mamlakatlardagi 
o’zgarishlar jarayoni jamiyatdagi inqirozlar oqibatida, xalqlarning uzoq yillar 
davomida yetilib kelgan pinhoniy noroziliklari natijasida yuzaga keldi. Demak, 
XX asr 40-yillar oxirida “sotsialistik” inqiloblar g’alaba qilgan va forma jihatidan 
sotsialistik tuzum o’rnatilgan davlatlarda ommaning antiavtoritar va antitotalitar 
chiqishlari bu tizimning taqidirini hal qildi. Bunday o’zgarishlar Ruminiyadan 
tashqari boshqa sotsialistik davlatlarda qon to’kishlarsiz amalga oshirildi. 
Demak, sotsialistik davlatlardagi o’zgarishlar jarayoni birdaniga yuzaga 
kelgan yo’q, buning boshlanishini oldingi 10 yilliklardan izlamoq kerak. Bu haqda 
mutaxassislarning bir necha marta bahslari va munozarali tortishuvlari bo’lib 
o’tganligini eslash joizdir. Unda sotsialistik davlatlarda yuz berayotgan va yetilib 
kelayotgan inqirozli jarayonlar muhokama qilingandi, undan qutulish yo’llari 
qidirilgandi. Biroq olimlarning fikrlari ma’muriy-buyruqbozlik apparati rahbarlari 
tomonidan inobatga olinmadi. Natijada, 1989-yilning oxiridagi voqealarning 
shiddatli kechishi GDR, Ruminiya, Bolgariya, Chexoslovakiya, Pol’sha va 
Vengriyada mavjud bo’lgan sotsialistik tuzumni ostin-ustun qilib tashladi. Bu 
voqealar ushbu davlatlarda siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy inqirozlarning yuqori 
cho’qqisiga chiqqanligining oqibati bo’ldi. Yana shuni ta’kidlash lozimki, ushbu 
jarayonlar yuz berishining asosiy sababi, Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda 
asosan, 1947–1948-yillarda sotsializm qurish sovetcha modelining ushbu 
davlatlarga aynan ko’chirilishi oqibatida bo’ldi. Jamiyatni boshqarishning 
Stalincha ma’muriy-buyruqbozlik usulining mahalliy va milliy xususiyatlarni 
hisobga olmay Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropadagi sotsialistik davlatlar 
hayotiga aynan ko’chirilishi noto’g’ri ekanligini hayotning o’zi ko’rsatdi. To’g’ri 
o’sha paytda sotsializm qurishning sovetcha modelidan boshqa yo’l yo’q edi, bu 

---

225 
yo’l yagona, to’g’ri yo’l deb qabul qildirilgandi. Biroq, ushbu sovetcha yo’lni 
qabul qildirishda xalqlarning ko’p mingyillik milliy an’analari, urf-odatlari va 
qadriyatlari, mahalliy sharoitlari va milliy xususiyatlari, diniy e’tiqodi va 
chegaralari hisobga olinmadi. 
Yevropada sotsializm yo’liga o’tgan davlatlarda mavjud sovet modelini ko’p