Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi
partiya dasturlari, uzoq muddatli istiqbolli rejalarni ham qabul qilishdi, ushbu
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
partiya dasturlari, uzoq muddatli istiqbolli rejalarni ham qabul qilishdi, ushbu dasturlarda sotsializm juda katta yutuqlarga erishayotgan jamiyat qilib ta’riflandi. Mavjud sotsializmni qanday sotsializm deb atash kerakligi to’g’risida ko’pgina munozara va diskusiyalar bo’ldi. Uni rivojlangan sotsializmmi, rivojlanayotgan sotsializmmi, o’tish davrida turgan sotsializmmi yoki umuman va uzil kesil g’alaba qilgan sotsializmmi deb atash kerakligi to’g’risidagi tortishuvlar bo’ldi. Sotsializm afzalliklarini ilmiy-texnika inqilobi yutuqlari bilan bog’lab olib borish kerakligi to’g’risida bilag’onliklar qilishdi. Biroq bularning hammasi kosmetika laboratoriyasi chegarasida qolib ketdi, amaliyotda qo’llanmadi. Savol tug’iladi, Yevropadagi sotsialistik mamlakatlarda hukmronlik mavqeini yo’qotib, tarqatib yuborilgan va rahbarlari jinoiy javobgarlikka tortilgan kompartiyalarda islohotlar qilish mumkinmidi, shu partiyalar o’z siyosatlarida 230 ijobiy, xalqchil bo’lgan qayta qurish va yangilanishlarni amalga oshirib, o’z hukmronliklarini saqlab qolishlari mumkinmidi? Shuni aytib o’tish kerakki, har bir narsani o’z vaqtida qilmasa, yoki vaqtidan kechiktiribroq qilsa og’ir oqibatlarga olib kelishi turgan gap. Masalan: 1985-yilda SSSRda boshlangan qayta qurishni KPSS rahbariyati boshladi. Lekin bu qayta qurish juda kech boshlanganligi uchun, shu qayta qurishni boshlab bergan shaxs ham, uning partiyasi ham hokimiyatda qololmadi. Agar Chexoslovakiyani oladigan bo’lsak, mamlakatda reformani 1968-yil bahorda boshlash kerak edi, chunki ChKP faoliyatini ommaning katta qismi qo’llab-quvvatlagan edi. ChKP shunday yo’l tutganda omma orasida o’z obro’sini saqlab qolgan bo’lardi. Partiya rahbarlarining almashtirilishi bilan bu reformaning yo’li to’sib qo’yildi va ChKPning omma orasida obro’sining tushib ketishiga olib keldi. “Praga bahori” mobaynida olg’a surilgan, ko’p yillar davomida qattiq tanqid qilinib, “turg’unlik” ideologlari tomonidan sotsial-reformizm ramzi deb e’lon qilingan “demokratik sotsializm” davlatini bunyod etish g’oyasi hozirda butunlay boshqacha qabul qilinayotganligini tushunib olish qiyin emas. Yangi ijtimoiy tuzum o’z qiyofasini mehnatkashlar ommasi sari burmasa, bunday tuzumning umri qisqaligini hayotning o’zi ko’rsatdi. Bizning nazarimizda, 1989-yil 4-dekabrda SSSR va uning ittifoqchilari tomonidan qoralangan, Varshava Shartnomasi Harbiy Tashkiloti qo’shinlarining 1968-yil Chexoslovakiyaga kiritilishi bilan Yevropadagi sotsialistik mamlakatlarda ma’muriy-buyruqbozlik tizimining metindek mustahkamligini qaror toptirishga da’vat etilgan edi. Sotsializmning “oliy maqsadlari» bilan oqlanuvchi bu narsa teskari natija keltirdi – uning nufuziga jiddiy va halokatli zarba berdiki, yigirma- yildan so’ng sodir bo’lgan “Praga kuzi”, go’yo “Praga bahori”dan estafetani qabul qilib olayotganday bo’ldi. Uning rahbarlaridan biri A. Dubchek yana siyosiy sahnada paydo bo’lib, milliy majlisning raisi bo’ldi. GDRning ba’zi bir sobik, rahbarlarining fikricha, respublikada o’zgarishlar jarayonini 1983–1984-yillarda boshlash bilan mamlakatdagi normal holatni saqlab 231 qolish mumkin edi. Bunday bo’lmagailigining sababi, Sharqiy Yevropadagi sotsialistik davlatlarning rahbarlari mavjud vaziyatga to’g’ri baho bera olmadilar, tarixiy jarayonlar pallasi yetilib kelganligini va zo’ravonlik siyosati bilan eski boshqarish tizimini saqlab qolish mumkin emasligini anglab yetmadilar. Tarix o’z ishini qildi, rahbarlarning ba’zi birlarining taqdiri fojiali kechdi, ba’zi birlariniki qamoq va ta’qib ostida bo’ldi. Natijada sotsialistik jamiyat qurish uchun qilingan 40-yillik urinishlar ostin-ustun bo’lib ketdi. Shunisi xarakterliki, qabul qilingan barcha deklaratsiya va konstitutsiyalarga, hujjatlar va dasturlarga qaramay Yevropadagi sotsialistik davlatlarda to’laqonli insonparvar jamiyat qurilmagan edi. Ushbu mamlakatlarda 60-yillarning oxirlarida sotsializm asoslarini qurish to’g’risida gap borsa-da, biroq keyingi-yillarda sotsializm qurish yo’lidagi harakatlar qiyinchiliklar bilan siljidi, amalda turg’unlik hukm surdi. Hozirda Yevropa mamlakatlarida yuz bergan voqealar SSSRdagi qayta qurishning bevosita oqibatidir, deyuvchi keng tarqalgan fikrni tez-tez eshitish mumkin. Jilovlar yechildi, oqibatda shunday bo’ldi deyuvchilar qattiq adashadi. Albatta, SSSRdagi qayta qurish, “Brejnev doktrinasi”dan voz kechish Yevropa regionidagi inqilobiy jarayonlarga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Aniqrog’i ularni tezlashtirdi. Biroq biz ko’rsatayotgan ibratomuz o’zgarishlarning chuqur ichki xarakterga ega ekanligini hamda stalincha va yangi stalincha tipdagi ijtimoiy tizimning inqirozi bilan chambarchas bog’liqligini unutmaslik kerak. Sotsializmning buyruqbozlik – byurokratik modeli Yevropadagi sotsialistik mamlakatlarda ijtimoiy manfaatlarda bir necha marotaba to’qnash kelganligini yuqorida aytib o’tdik. 1956-yilda Vengriya voqeasining bostirilishini vengerlar hozirgi paytda kattagina miqyosdagi islohotlarni amalga oshirishga halaqit bergan “milliy fojia” deb hisoblamokdalar. SSSRda boshlangan qayta qurishni demokratik qayta qurishlarni amalga oshirishga to’siq bo’lib kelgan g’ovning olib tashlanishi deb baholashimiz mumkin. 232 Xo’sh, g’ov olib tashlanibdi, unda nima uchun Yevropadagi sotsialistik davlatlarda o’zgarishlar jarayoni 1985-yildan boshlanmadi? Buni shunday izohlash mumkin: SSSRda boshlangan qayta qurishning dastlabki-yillaridagi qiyinchiliklar bilan, shuningdek, 1956, 1968, 1980–1981-yillardagi tarixiy jarayonlarning achchik, saboqlari Yevropadagi sotsialistik davlatlarni birmuncha o’ylantirib qo’ydi. Ular agar o’zgarishlar jarayonini boshlasak boshimizga yana og’ir kulfatlar tushmasmikan degan xadiksirash va qurquv bilan kutib turdilar. Buning ustiga 1981-yilda boshlangan Pol’shadagi tarixiy jarayonning inqirozli holatda cho’zilib ketishi, eski hokimiyatni saqlab qolish uchun hamma vositalar ishga solinib 1981- yil dekabrda harbiy holatning e’lon qilinishi ham qo’shni sotsialistik davlatlarni birmuncha o’ylantirib qo’ygan edi. 1986- yil noyabrda Moskvada sotsialistik davlatlar rahbarlarining uchrashuvida SSSR rahbari bundan buyon SSSR Yevropadagi sotsialistik davlatlarga nisbatan o’z hukmini o’tkazishdan voz kechganligini, ularning ichki ishlariga bundan buyon aralashmasligini ma’lum qildi. Shunda ham ular bu aldov emasmikan degan o’yda kutib turishdi. Nihoyat 1989- yil 15-fevralda Sovet qo’shinlarning Afg’onistondan olib chiqilishi va shu mamlakatga qo’shin kiritishning xato bo’lganligini sovet hukumati tomonidan tan olinishi, 1956-yilda Vengriyaga, 1968-yilda Chexoslovakiyaga qo’shinlar kiritilishining ham bu davlatlarning ichki ishlariga zo’rlik bilan aralashish deb baholanishi va mazkur ishlar uchun bu davlatlardan kechirim so’ralishi sotsialistik hamdo’stlik mamlakatlaridagi hadiksirashlarga chek qo’ydi. Shundan keyin o’zgarishlar jarayoni shiddatli kechdi. SSSRning aralashmaslik pozitsiyasida turishi bir-biriga qarshi turuvchi kuchlarning birini afsuslantirsa, ikkinchisini kurashga otlantiradi. Natijada Chexoslovakiya, Bolgariya, GDR, Pol’sha, Vengriya va Ruminiya davlatlarida xalq ommasining shiddatli chiqishlari byurokratik boshqarish tizimining to’g’onini qo’porib tashladi. Ruminiyada ahvol yanada fojiali kechdi, Yugoslaviyada kurashlar shu darajada keskinlashib ketdiki, uning parchalanib ketishi yetmaganday qirg’inbarot fuqarolar urushi uzoq-yillarga cho’zildi. 233 SSSRda va Sharqiy Yevropadagi sotsialistik davlatlarda bo’lgan o’zgarishlar jarayoni Sharq va G’arb tarixchilari orasida ham, davlat arboblari orasida ham “Sotsializm va kommunizmning tarixiy taqdiri halokatli tugadi” degan xulosani tug’dirdi. Masalan: AQShning sobiq davlat arboblaridan biri Z.Bjezinskiy o’zining “Buyuk ag’darilish, XX asrda kommunizmning tug’ilishi va o’lishi” degan kitobida: – “Kommunizm bugun mafkuraviy jihatdan ham, sifat jihatdan ham umumiy inqiroz holatidadir” – deb yozgan edi. Professor Z.Bjezinskiy SSSRga alohida e’tibor berib: “XX asrning 20-yillarida dunyo davlatlari SSSRdagi kommunistik qurilish tajribasini biron-bir natija beradi deb kutgandilar. Bu taxmin ayniqsa Ikkinchi jahon urushidan keyin 60-yillargacha ishonch qozonib kelajak takdiri kommunizm bilan bog’liq bo’ladi deyishga asos bo’lgan edi. Biroq keying yillarda SSSR kishilarni va davlatlarni o’ziga jalb qilmaydigan, xalq xo’jaligi turg’unlikka yuz tutgan davlatga aylanib qoldiki, bu kommunistik jamiyatning kelajagi yo’qligini ko’rsatadi”, – degan edi. Sharqiy Yevropadagi sotsialistik davlatlarda yuz bergan o’zgarishlar jarayoni tarixga zo’ravonlik hukmini o’tkazishga urinishning yaroqsizligini, kuch ishlatish va gegemonlik yo’li bilan siyosat yuritishning og’ir oqibatlar bilan tutashligini ko’rsatdi. Ko’pgina partiyalar va siyosiy kuchlar shunday yo’l tutishlari oqibatida tarix maydonidan mag’lub bo’lib chiqib ketdilar. Biroq, shuni aytish lozimki, jamiyatning mazmunini va partiyalarning yaxshi yoki yomonligini ularning qanday nom bilan atalishi belgilamaydi, aksincha, amalga oshirilgan ishlarning ko’lami va xalqparvarligi belgilaydi. Shu nuqtai nazardan oladigan bo’lsak, jamiyatning sotsializm deb siyosiy yetakchi kuchlarning kompartiyalar deb nomlanishini qoralash unchalik to’g’ri emas. Faqat shunisi achinarliki, o’zlarini xalq manfaati uchun xizmat qiluvchi, uning dardi va g’ami bilan yonuvchi kishilar qilib ko’rsatgan rahbar kommunistlargina aybdordirlar. Kommunistik partiya ham sotsializm jamiyati ham shuning uchun kishilar nazarida yomon ko’rinib qoldiki, yuqoridagi chinovnik-byurokratlar barcha qilg’iliklarini sotsializm va kommunistik partiya nomidan qildilar. 234 1989-yilning oxiridagi anketa so’rovlarning natijasi shuni ko’rsatdiki, Chexoslovakiyadagi oddiy kishilarning ko’pchiligi “Hokimiyat tepasida kommu- nistlar turadimi, demokratlar turadimi bizga baribir. Eng muhimi, kishilarning yaxshi yashashi va mehnat qilishi uchun sharoit yaratib berilsa bo’ldi, shunisi achinarliki, bizni uzoq yillar davomida kaltafahmlar boshqarib keldi”, deyishdi. Yevropadagi sobiq sotsialistik davlatlarda bo’lgan o’zgarishlar jarayonidan keyin ko’plab partiyalar siyosiy maydonga keldi. Bo’lib o’tgan demokratik parlament saylovlarida ular ishtirok etsalarda, bu partiyalarning qaysilari qancha vaqt yashab turishi mumkiiligi to’g’risida biron narsa deyish qiyin bo’ldi. Parlament saylovlaridan keyin hokimiyatga o’ng sentristlar bloki chiqib oldi, ba’zi bir mamlakatlarda hal qiluvchi rolni sinfiy partiyalar emas, balki yangidan tuzilgan Pol’shadagi “Birdamlik” formasidagi xalq harakatlari o’ynadilar. Xususan, Slovakiyada “Zo’ravonlikka qarshi jamoatchilik harakati”, Bolgariyada “Demokratik kuchlar ittifoqi” va hokazo. Bir qancha hukmron partiyalar Pol’sha BIPni hisobga olmaganda, jumladan VSIP, GBSP, RKP, YUKP va ChKP qayta qurishning dastlabki davridayoq o’z faoliyatlarini to’xtatdilar. Shuni ham aytib o’tish kerakki, 1989-yildan boshlangan o’zgarishlar jarayoni forma jihatidan Yevropa qit’asida “orqaga qaytish” protsessini boshlab berdi. Varshava Shartnomasi mudofaa tashkiloti o’z faoliyatini to’xtatdi. O’zaro Iqtisodiy Yordam Kengashi tugab ketdi, GDR GFR bilan qo’shilib, yagona Germaniya davlati tashkil topdi. Chexoslovakiya Chexiya va Slovakiya davlatlariga, Yugoslaviya bir qancha mustaqil davlatlarga bo’linib ketdi. SSSR qurolli kuchlari Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropa davlatlaridan olib chiqib ketildi. Rossiyaning so’nggi qo’shinlari ham Germaniya davlati hududidan 1994- yilning oxirida olib chiqib ketildi. Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropadagi sobiq sotsialistik davlatlarda ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda nishonlanib kelingan bayram kunlari ham o’zgartirildi. Masalan; Bolgariyada 9-sentyabr (1944-yil, frontining tuzilishi) kuni o’rniga 3-mart – (1878- yil, San Stefano bitimi imzolanishi) kuni; Ruminiyada 23-avgust (1944-yil, Antonesku diktaturasining ag’darilgan) kuni 235 o’rniga 1-dekabr – (1918-yil, Ruminiyaga Transilvaniyaning qo’shilgan) kuni; Chexoslovakiyada 9-may (1945-yil, Chexoslovakiyaning ozod qilingan) kuni o’rniga 28-oktabr (1918-yil, Chexoslovakiyaning mustaqilligi e’lon qilingan) kuni; Pol’shada 22-iyul (1944-yil, Pol’sha millatini ozod qilish komiteti e’lon qilingan) kuni o’rniga 11-noyabr (1918-yil, Pol’shaning mustaqilligi e’lon qilingan) kuni; Vengriyada 4-aprel’ (1945-yil, fashizmdan ozod qilingan) kun o’rniga 23-oktabr (1956-yil, Budapesht qo’zg’oloni boshlangan) kuni milliy bayram kunlari sifatida nishonlanadigan bo’ldi. Bu mamlakatlarda ikkinchi jahon urushi yillari tarixi va undan keyingi o’tgan-yillar tarixi qayta yozildi. Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|