Namangan muhandislik texnologiya instituti muhandislik texnologiya fakulteti fizika kafedrasi

10..Iqtisodiy bo’lim

O’zbekiston mustaqillikga erishganidan keyin jahon hamjamiyatidagi mavkei va obro’sini ko’tarish maqsadida chuqur iqtisodiy-ijtimoiy isloxatlar amalga oshirilmoda. Bugungi kundaro’y berayotgan katta o’zgarishlar xo’jalik yuritish tizimi, uning shakllari va tamoyillari, ular zamiridagi ishlab chiqarish munosabatlari xususidagi tasavurlarni tubdan o’zgartirib yubordi.
Biz bozor muhitini yangidan va qisqa fursatda vujudga keltirishimiz kerakki, buning uchun bozor o’zgarishlariga moslanuvchi boshqaruv qarorlarini qabul qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Sanoatni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish mexnat sharoiti yaxshilanishi, og’ir qo’l mexnatini bartaraf etishga imkoniyat yaratadi. Ishlab chikarishning texnikaviy tashkiliy va iqtisodiy tadbirlar majmuasi mavjud bulib, ularni joriy etish natijasida ishlab chikarishda eng qulay ilgor texnologik jarayonlar yuqori rentabillik, sifatli mahsulotlar ishlab chikarish imkonini yaratib beradi.
Paxta tozalash sanoati korxonalarida texnologik va tashkiliy tadbirlar ilmiy - texnika yutukdarini ishlab chikarishga tadbik. kdlib, mahsulot ishlab chikarishda texnik - iqtisodiy ko’rsatkichlarga ijobiy ta’sir kiladi. Kam mexnat xam ya’ni, mahsulotlar sarf kilingan xolda, yuqori sifatli mahsulotlar yetkazib berishga imkon beradi.
Ishlab chikarishda texnikaviy tayyorlashning asosiy vazifalaridan biri texnologik jarayon tizimini tanlashdadir. Texnologik tizimni tanlashda yuqori sifatli mahsulot yetkazib berish bilan birgalikda korxona faoliyatining mezoni bulgan eng yuqori ko’rsatkich — iqtisodiy samaradorlik kuzda tutilib zamonaviy loyixalash zarur buladi.
Iqtisodiy samaradorlik pirovardida ijtimoiy mexnat unumdorligini o’sishida nomoyon bo’ladi. Demak, ijtimoiy mexnat unumdorligining darajasi butun ishlab chiqarish samaradorligining asosiy mezonidir.
Ijtimoiy mexnat samaradorligi mutlok, va qiyosiy iqtisodiy samaradorligini ajrata bilish kerak. Mutlok. (absalyut) samaradorlik xarbir ob’ekt uchun yoki yangi texnika uchun aloxida-aloxida topilishi mumkin. Bunda sarf qilingan xarajatlarning umumiy kaytarish miqdori bilan ifodalanadi. iqtisodiy samaradorlik esa ikki va undan ortik ishlab chikarish yoki xo’jalik misolida bu variantlarni taqqoslash yo’li bilan aniqlanadi. Demak, iqtisodiy samaradorlik bir variantining boshka variantlardan ustunligini va tanlab olingan variantning mukobilligini kursatadi. Iqtisodiy samaradorlik hisobiy rejalashtirish bosqichida va ko’riladigan ob’ektlarni loyihalashtirishda maksadga muvofik. variantlarini tanlab olish uchun yuritiladi. Ob’ekt kurilib bitirilgandan keyingina mutlok samaradorlikni bilish mumkin.
Samaradorlikni tavsiflaydigan asosiy ko’rsatkichlar jumlasiga kuyidagilarni kiritish mumkin: kiritilgan mablag’larni solishtirma birligi mahsulot tannarxi, mexnat unumdorligi, rentabellik, foyda, qushimcha tarifiy mablag’larning qoplanish muddati yoki samaradorlikning me’yoriy koeffitsenti.
Xarajatlarni qoplash muddati (T) kuyidagi formula bilan aniqlanadi.
T=  (16)
E =  (17)
bu yerda K₁ va K₂-variantlarni joriy etish uchun zarur bo’lgan kapital mablag’lar miqdori, so’m;
S₁ va S₂ -shu variantni joriy etganda bir ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxi, so’m.
Kiritilgan xarajatlar kapital mablag’larning qiyosiy samaradorlikni bildiruvchi ko’rsatkich bo’lib, texnikaviy va iqtisodiy vaziyatlarni xal qilish variantlarining eng yaxshisini tanlab olishda qo’llaniladi. Keltirilgan xarajatlar quyidagi formula orqali aniqlanadi:
(18)
bu yerda K_ixar bir variant buyicha sarflanadigan kapital mablag’lar, so’m.
_{Si -}muayyan variant buyicha ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi. T_nkapital mablag’larini me’yoriy qoplanish vaqti. _Yen- kapital mablag’larining samaradorlik me’yoriy koeffitsienti. Yillik iqtisodiy samaradorlik quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
(19)
bu yerda, eski va yangi texnikani qo’llashda bir birlik mahsulot ishlab chikarishga to’g’ri keladigan keltirilgan xarajatlar miqdori, so’m; A₂ — yangi texnikani qo’llashdagi maxsulot ishlab chik.arish xajmi, natural birlikda.
Yangi mexnat vositasini (mashina, asbob-uskuna va boshkalarni) ishlab chikarish va undan foydalanishda olinadigan iqtisodiy samaradorlik quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(20)
bu yerda, Z1 va Z₂ eski va yangi asbob-uskuna bir birlik mahsulotga to’g’ri
keluvchi keltirilgan xujjatlar miqdori, so’m;
bazaviy va loyihalanayotgan asbob-uskunalarning mos ravishdagi ish unumdorligi;
bazaviy variantga solishtirgandagi asbob-uskunalar xizmat muddatini xisobga olish koeffitsienti;
ma’naviy eskirishning xisobga olganda bazaviy va yangi asbob-uskunani to’lik. tiklashga balans qiymatidan ajratma ulushi. Agarda to’la tiklash me’yori 16,4 % ni tashkil etsa, u xolda r=0,164; Ye_n - samaradorlik me’yoriy koeffitsienti
bazaviy variantga yangisini
solishtirgandagi barcha xizmat muddatiga yunaltirilgan kapital kuyilmalardan iste’molchining kundalik xarajat va ajratmalaridan oladigan samarasi; bazaviy va yangi asbob-uskunalardan iste’molchi yunaltirilgan kapital qo’yilmasi; tadbik etilgan variantda iste’molchining bazaviy va yangi asbob-uskunadan foydalanganlik ekspluatatsiya xarajatlari; -x.isobot yilida yangi texnika orkali ishlab chikarilgan mahsulot xajmi, natural birliklarda.
Yangi yoki takomillashtirilgan mexnat predmetlarini (materiallar, xom-ashyo yoqilg’i) ishlab chiqarish va ulardan foydalanishdagi, shuningdek xizmat muddati bir yildan kam bulgan mexnat predmetlarini ishlab chiqarish va ulardan foydalanishdagi yillik iqtisodiy samaradorlik kuyidagi formula bilan xisoblanadi:
(21)
bu yerda, U,, U₂- bir birlik mahsulot birligiga to’g’ri keluvchi bazaviy va yangi mexnat predmetlaridan foydalanishdagi xarajag sarfi ulushi, natural birliklarda, so’m;
SHu bilan birgalikda ishlab chikarishga yangi texnika joriy kilinishi natijasida olinadigan tayyor mahsulotlarning sifat ko’rsatkichlarning yaxshilanishiga xam erishiladi. Bunda paxta tozalash korxonalarida asosiy ishlab chikarish jarayonidagi asbob-uskunalarni yaxshilash va uning ishchi anjomlarini takomillashtirish natijasida olinadigan paxta tolasining chikishi, sinfdan-sinfga o’tishi, momiq, chigit kabi mahsulotlarning sifat ko’rsatkichlarini yaxshilanishi, erkin tola miqdorini kamayishi ruy beradi.
SHu boisdan, yani texnikani ishlab chiqarishga joriy etishdan olinadigan yillik iqtisodiy samaradorlikni x.isoblashda tula sifat ko’rsatkichlari yaxshilanishda olinadigan kushimcha iqtisodiy samarani xam xisobga olish zarur buladi.
Sifat ko’rsatkichlarni yaxshilashdan olinadigan iqtisodiy samaradorlik kuyidagi formula yordamida aniqlanadi:
(22)
bu yerda, -bazaviy variantdagi mahsulot narhi
-yangi variantdagi mahsulot narxi;
- yangi variantda yillik mahsulot ishlab chikarish xajmi.
Xisob-kitob ishlarini amalga oshirish uchun zaruriy ma’lumotlar 5-jadvalda keltirilgan.
5-jadval. Takomillashtirilgan asbob-uskunani ishlab chikarishga joriy etishdan olinadigan iqtisodiy samaradorlikni xisoblash uchun zaruriy ma’lumotlar

№	Ko’rsatkichlar	Birligi	Variantlar bo’yicha
			bazaviy	yangi
1	2	3	4	5
1	Yillik mahsulot ishlab chikarish xajmi	tonna	540	540
2	Asbob-uskunalar soni	dona	1	1
3	Asbob-uskunalarning ish unumdorligi	t/soat	2,9	3,5
4	O’rnatilgan quvvat	kVt	6,0	6,2
5	Asbob-uskunaga amortizatsiya ajratmalar	%	15	15
6	Kundalik tiklashga ajratma	%	5,0	5,0
7	Tashib keltirish va montajga ajratma	%	10	10
8	Iste’mol qilinadigan elektroenergiya, 1kVt/soati narxi	so’m	97	97
9	O’rnatilgan kuvvat uchun to’lov	so’m	16800	16800
11	Talab koeffitsienti	-	0,7	0,7
12	Minimal ish xaqi miqdori	so’m	130240	130240
13	Sotsial sugurtaga tulov	25%	32560	32560

6-jadval. Bazaviy va taklif etilayotgan variantlar buyicha keltirilgan va ekspluata-tsiya xarajatlarini xisoblash natijalari, ming so’m.

№	Ko’rsatkichlar	Variantlar
		bazaviy	yangi
1	Avtomatlashtirilguncha asbob-uskuna narxi	7400	7400
2	Asbob-uskunani tashib keltirish vaurnatish xarajatlari	740	740
3	Tygpikapital xarajat	6431,0	6431,0
4	ITI lari xarajatlari	-	62
5	Asbob-uskunani yaratish bo’yicha ishlab chiqarish fondlari kapital ko’ilmalari	6431,0	6431,0
6	Asbob-uskunani tayyorlashga keltiril-gan xarajatlar	9105	9114
7 8	Ekspluatatsiya xarajatlari, jami shu jumladan: -amortizatsiya ajaratmalari -kundalik ta’mirlash -istemol kilinadigan elektr energiya kiymati -material sarfi Yillik iqtisodiy samaradorlik Umumiy iqtisodiy samaradorlik	1784,84 1221,0 407,0 159,84 - ming so’m ming so’m	1840,1 1230,3 410,1 165,7 34 1499,3 62204,3

Yo’naltirilgan kapital mablag’lar miqdori bazaviy va tatbik. Etiladi-gan asbob-uskunalar balans qiymatining 10 %i miqdorida olinadi:
K₁= ming so’m
K₁= ming so’m
Olingan ma’lumotlarni formulaga qo’yib, avtomatlashtirilgan asbob-uskunaning yillik iqtisodiy samaradorligini xisoblaymiz
E_y= ming so’m
Paxta tozalash korxonasida elektro energiya ta’minoti uzilishi natijasidagi zararlarni bartaraf etishdaolinadigan iqtisodiy sarmoya kuyidagiga teng buladi:
E_zarar=(125 soat-50soat)*1214,1ming so’m=60705 ming so’m.
Umumiy iqtisodiy samaradorlik kuyidagiga teng buladi.
E_umum=E_y+E_zarar1499,3+60705=62204,3 ming so’m
Hisoblar natijasi tadbiq etilayotgan variantning iqtisodiy tomondan samaradorligini ko’rsatmoqda.