Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti

11-mavzu. Makroiqtisodiy prognozlash modellari
Topshiriqlar
1-masala
Mamlakatlarlar AVS-tahlili uchun boshlang‘ich ma’lumotlar

Yillar	Iqtisodiy o‘sish %	Kapital samaradorli-gining o‘sish sura’ti %	Mehnat samarador-ligi o‘sish sura’ti %
2006	103,6	101,1	101,9
2007	102,8	100,8	100
2008	104,1	102,3	102,6
2009	105,2	103,0	102,6
2010	106,3	102,3	103,9
2011	105,4	101,9	103,6
2012	103,6	100,9	101,5
2013	102,9	100,3	100,9
2014	104,8	103,1	101,6
2015	106,4	102,6	103,3

“A” davlatning samaradorlik ko‘rsatkichlari 1-jadvalda keltirilgan. Keltirilgan ko‘rsatkichlar yordamida mamlakat iqtisodiy o‘sishida qaysi omilning ulushi yuqoriligi, iqtisodiy o‘sishni intensiv va ekstensivligini inobatga olib, mamlakat iqtisodiyotining innovatsion rivojlanish yo‘llarini bo‘yicha strategiyani belgilang.

Mamlakat iqtisodiyotida omillar samaradorlik ko‘rsatkichlari va innovatsion rivojlanishi o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni toping. Mamlakat iqtisodiy o‘zsishi bilan invetitsiya samaradorlgi o‘rtasidagi bog‘liqlikdan kelib chiqib, iqtisodiy inqirozlar natijasida investitsiyalar hajmining tushishi faqat mehnat samaradorligi natijasida mamlakat iqtisodiy o‘sish holatini baholang.


2-masala
1. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni iqtisodiy o‘sishga ta’sirini sxematik tarzda ifodalab bering.
2. Quyidagi savollarga javob bering:
a) Iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy rivojlanish o‘rtasidagi farqini vaaloqadorligini ifodalab bering.
b) Mustaqillik yillarida respublikamiz iqtisodiyoti iqtisodiy o‘sishini yillar bo‘yicha davrlab bering va har bir davr qaysi iqtisodiy o‘sish turiga aloqadorligini izohlab bering.


3-masala
“A” mamlakatda yalpi ichki mahsuloti o‘sishi tajribasi
“A” mamlakat yalpi ichki mahsuloti va aholining o‘sish sura’tlari 1-jadvalda keltirilgan.

	2007 yil	2008 yil	2009 yil	2010 yil	2011 yil	2012 yil	2013 yil	2014 yil	2015 yil
YaIM (%)	3,1	4,2	2,3	3,3	3,5	3,6	4,5	2,1	2,2
Aholini o‘sishi (%)	3,9	4,0	3,9	3,8	3,3	3,2	2,8	2,8	2,6

Savol.
1. Qaysi yillarda “A” mamlakatda iqtisodiy o‘sish sura’tlari ko‘zatilgan?

2. Iqtisodiy tushish davrlarida aynan qaysi omil natijasida yuzaga kelgan?


Vaziyatli topshirik.
Investitsion talab va maxsulot bozorlarida muvozanat
Topshirik investitsiyalar, jamgarmalar, protsent normasi va daromad urtasidagi bogliklikni aks ettiradi. Makrodarajada maxsulot bozorlari muvozanati funksiyasi omillari bulmish jamgarishga urtacha moyillik va daromad mikdori kursatilgan.
Topshirikning ummiy ma’nosi kuyidagidan iborat. Investitsion talabning protsent normasiga boglik bulgan grafik beriladi. Investitsiyalar va jamgarmalar tengligi tugrisidagi talab asosida jamgarmalar funksiyasi aniklanadi. Sung, jamgarma va investitsiyalarning muvozanat nuktalarining turli kombinatsiyalariga mos bulgan, maxsulot, bozorlarining umumiy muvozanat egri chizigi belgilanadi. Bunday xolat uzgaruvchan buladi va masalaga daromad darajasi va jamgarmaga urtacha moyillikning uzgarish omili kiritiladi. Kon’yukturaning Yangi sharoiti maxsulot bozorlari muvozanati egri chizigining siljishiga olib keladi.
Shunday kilib, topshirikni bajarish bir kancha boskichlarda olib boriladi.
Investitsion talab egri chizigini tuzing. Investitsion talab bank protsenti funksiyasi sifatida aniklandi. Bunday boglik mexanizmini chukurrok kurib utamiz. Investitsiyalarga talab uch manba xisobidan shakllanadi: a) foydaning bir kismi; b) bank karzlari; v) kimmatbaxo kogozlarni sotish.
a) xolatida: bankka kuyiladigan pulga beriladigan protsentga nisbatan ishlab chikarishdan kutiladigan foyda normasi kup bulsa, korxona ishlab chikarishga kuprok mablag ajratadi. Investitsiyaga moyillik protsent usishi bilan kamayib boradi (foyda normasi uzgarmas bulgan sharoitda).
b) xolatida: protsent oshishi bilan kredit kimmatlashib boradi, kapital kuyilmalar kam foydali bulib koladi. Investitsiyalar bank karzlari kamayishi bilan kiskarib boradi.
v) xolatida: protsent kancha yukori bulsa, kimmatbaxo kogozlar kursi shunchalik pasayib boradi. Okibatda, aksiya va obligatsiyalarni sotish orkali kapitalni jalb etish kamayadi.
Shunday kilib, moliyalashtirishning xamma manbalari uchun investitsiyaga bulgan talabning prsent normasiga boglikligi teskari proporsional.
Bunday bogliklik kuyidagi formula bilan aniklansin. Deb faraz kilamiz.
R-12/I
Bu yerda, R- bank protsenti normasi;
I – investitsiyaga talab, pul birligi.
I ni absissalar ukida, R ni ordinatalar ukida joylashtirib, investitsion talab grafigini tuzing.
Shuni ta’kidlash kerakki, I 1 pul birligi bo‘lganda va R 1% bulganda funksiya anikmas. Bu chegaralarning ma’nosini tushuntiring.
Investitsiyalarga talab jamgarmalar (S) xisobidan koplanadi. Jamgarmalar, uz navbatida, daromaddan (DI) boglik. S (DI) funksiya chizikli emas, chunki daromad oshishi bilan jamgarmaga moyillik oshadi (odamlar yukorirok daromadlar olganda jamgarishga kuprok pul ajratadilar).
Jamgarmalar investitsion talabni koplaydiganligi sababli, bozor makromuvozanatining sodir bulishi uchun S va I ekvivalent bulishi zarur.
J.Keyns buyicha, daromad, bir tomondan iste’mol va investitsiyalardan tarkib topadi (agar bu yerda davlat xarajatlari xam kushilsa). Boshka tomondan esa, daromad iste’mol va jamgarmalardan iborat. Shunday kilib, I=S.
Jamgarmalarni absissalar uki buylab joylashtirib, S funksiyasi grafigini tuzish kerak. Grafikning 4 ta nuktasi ma’lum:

S, pul birligi.	1	4	6	12
ID, pul birligi .	3	8,5	10,5	14

S - DI koordinatalar tizimida shu nuktalarni belgilab va I=S ni xisobga olib, S egri chizigining S=2; 3; 8; 10 pul birligi bulganda yana bir nechta nuktasini aniklang. Jamgarmalar grafigini anik funksiyaning xamma viloyatida tuzing.

Endi biz ikki uzaro boglik funksiyalar grafigiga egamiz. I funksiyasining xar bir nuktasiga S ning shunday nuktasi moski, unda investitsiyalar jamgarmalarga teng. Lekin unda, protsent va daromad urtasida bogliklik mavjud, deb ta’kidlashimiz mumkin. Bundan tashkari bunday bogliklik grafigi shunday nuktalardan iboratki, ularning xar biri bozor muvozanatining biron bir xolatini ifodalaydi. Ya’ni daromadning xar bir nuktasida shunday jamgarma xissasi borki, ular aynan shu protsent darajasidan kelib chikadigan investitsion talabni kondiradi. Bunday funksiya – maxsulot bozorlari muvozanati egri chizigi xisoblanadi. Chunki u muvozanat nuktalari tuplamini beradi. Iktisodiy nazariyada bunday bogliklik «investitsiya plyus jamgarmalar ukida DI ni va ordinatalar ukida R ni joylashtirib va R–I va DI-S grafiklaridagi xamma ma’lum nuktalarni I-S grafigidagi DI-R koordinatalarga utkazib, tuzing.
Bozor kontyukturasi sharoiti uzgaradi. Daromad darajasi masalada xisobga olinmagan omillar ta’sirida usdi (masalan, narxlarning va ish xakining inflyatsiya ta’sirida oshishi va buning ta’sirida xam ishlab chikaruvchilar, xam iste’molchilar daromadining usishi.
Bunday daromad usishi iste’molga cheklangan moyillikni tushirishni mumkin bulgan darajada unchalik sezilarli bulgani yuk. Ya’ni daromad kushimcha usishi iste’mol va jamgarmaga avvalgiday taksimlanadi. Shuning uchun jamgarmalar egri chizigi avvalgiga parallel xolatda buladi (egri chizikning buklanishi iste’molga cheklangan moyillikni ta’riflaydi, ya’ni daromad usishi bilan iste’mol xajmi kanchaga uzgarganini kursatadi). Lekin jamgarmaga urtacha moyillik, ya’ni daromad xajmidagi ularning abslyut xissasi – kamayadi. Oshgan daromadda iktisodiy sub’ektlar avval kancha jamgarmagan bulsa, shuncha mikdorda koldiradi, lekin iste’molga kup sarflaydi. Bunday xolat bizning misolda inflyatsion kutishlarga moslashish bilan tushuntiriladi, ya’ni odamlar inflyatsiya sharoitida (daromad usishi shundan kelib chikadi narxlar usishidan kamrok zarar kurish niyatida kuprok pul sarflashga xarakat kilishadi.
Daromadning 3 pul birl. oshishi bilan jamgarmalar uzgarmay koladi. Shu ma’lumotlardan foydalanib, S₁ jamgarmalar egri chizigining yangi grafigini tuzing.
Daromadning uzgarishi fakat jamgarmalar egri chizigining siljishiga emas, balki I-S funksiyasining xam uzgarishiga olib keladi. Protsentning avvalgi stavkasi xolatida DI ning usishi yuz bergani uchun, I-S egri chizigi ung tomonga siljiydi.
Avval tuzilgan S₁ va I grafiklaridan foydalanib, maxsulot bozorlari muvozanatining yangi egri chizigini (I - S₁) chizing.
Shunday kilib, topshirikni bajarish davomida biz maxsulot bozorlarida muvozanat xolatini shakllantiruvchi va uzgartiruvchi mexanizmlar xarakatini urganib chikdik.