Navoiy davlat pedagogika instituti "pedagogika"

Tafakkurning psixologik tavsifi

Psixik hodisalar psixik holatlarni, psixik jarayonlarni va psixik xususiyatlarni o`z ichiga oladi. Bularning barchasi tirik organizmning tashqi olamni u yoki bu darajada aks ettirishi bilan bog`liq bo`lganligi uchun ham bir so`z bilan ruhiy, psixik hodisalar deb ataladi. Psixik hodisalarning Boshlang`ichsi hisoblangan psixik holatlar deganda tashqi olamni aks ettirish va javob qaytarish xususiyati, mexanizmlari tushuniladi. Masalan, bolalar va kattalarning dunyoni aks ettirishlari, sog`lom yoki betob odamning aks ettirishi, bardam, tetik yoki horg`in, charchagan odamning aks ettirishi sifat xususiyatlari va holatlari bir-biridan farq qiladi. Psixik xususiyatlar deganda odam – sub`ektning betakror, bir-biridan farq qiladigan xususiyatlaritushuniladi. Bunda asosan odamning temperamenti, qobiliyati va xarakteri nazarda tutiladi. Psixik hodisalar ichida psixik jarayonlar yetakchi va asosiy mazmunni kasb etadi. Psixik jarayonlar tashqi olamni ongda aks ettirish, unga javob reaksiyalarini berish bilan bog`liq jarayonlarning barchasini
o`z ichiga oladi. “Psixik jarayonlar ongning o`zida paydo bo`lib, ongning o`zida tugallanadi degan fikrni Sechenov mutlaqo noto`g`ri fikr deb hisoblagan edi”.<sup>1</sup> Psixik hodisa hali yuzaga kelmagan natijadan ham darak beradi.
Sezgi, idrok orqali narsa va hodisalarning sezgi organlari orqaligina bilish mumkin bo`lgan xususiyatlari aks etsa, bu bilan bilish doirasi cheklandi degani emas. Narsa va hodisalar bevosita bilib bo`lmaydigan xususiyatlarga, o`zaro aloqaga, rivojlanish qonuniyatiga ega. Vositali aks ettirish tafakkur jarayonining xususiyalaridan biridir. Tafakkurning yana bir xususiyati - bu voqelikni umumlashtirilgan holda aks ettirilishidir.
Tafakkur voqelikni umumlashtirilgan holda, qonuniy bog`lanishlarni so`z va tajriba vositasida aks ettirishdir. Narsa va hodisalar rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash bilan odam, tabiat va kishilik jamiyati taraqqiyotini boshqarish imkoniyatiga ega bo`ladi.
Odam tafakkuri til bilan chambarchas bog`liqdir. Tafakkur, barcha psixik jarayonlardek, miya faoliyatining natijasidir. Odam fikr yuritayotganda miyada murakkab jarayonlar sodir bo`ladi, miya po`stlog`ida markazlar o`rtasida bog`lanishlar yuzaga keladi. Xilma-xil muvaqqat nerv bog`lanishlari (assotsiatsiyalar)ni hosil qilish miya po`stlog`ining murakkab sintetik faoliyatidir. Fikrlar muvaqqat nerv bog`lanishlari differensirovka qilinishi, ya`ni ayrim nerv bog`lanishlarini mustahkamlashi, boshqalarining tarmoqlanishi natijasida mukammallashadi va aniqlanib boradi. Miya po`stinig bunday faoliyati analitik faoliyat deyiladi.
Tafakkur turlari va aqlning muhim sifatlari. Tafakkurning konkret-amaliy, konkret obrazli, abstrakt turlari bor.²
Konkret-amaliy tafakkur narsalar bilan ish bajarish jarayonida ularni bevosita idrok etishga suyanuvchi tafakkur. Masalan, bola o`yinchoq ichini ko`rib, usta priyomnikning uyoq-buyog`ini burab ko`rib so`ng fikrlaydi.


¹ G‘oziyev E. G‘. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent-2002y.
² G‘oziyev E. G‘. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent-2002y.
Konkret obrazli tafakkur tasavvurga tayanadi. Tafakkurning bu turi kichik maktab yoshidagi bolalar uchun xosdir. Lekin katta yoshdagilarda ham uchrab turadi. Masalan, o`qituvchi darsga tayyorlanishda o`z o`quvchilarini ko`z oldiga keltirib, materialni qanday qabul qilishlarini, dars jarayonida qanday shaklni, qachon chizib ko`rsatishni, qaysi ko`rgazmali quroldan qachon, qanday foydalanishni o`ylaydi.
Abstrakt (mavhum) tafakkur - narsalarning mohiyatini aks ettiruvchi va so`zda ifodalovchi tushunchalarga tayanib fikr yuritishdir. Tafakkurning bu turi dastavval har xil nazariy masalalarni yechish bilan bog`liqdir. Lekin u kundalik hayotda ham keng qo`llaniladi.³ O`smirlik va katta maktab yoshida abstrakt tafakkur tez shakllanadi. (Krugozor - bilim saviyasi).
Hozirgi zamon mutaxassisining ijodiy mehnat qilishi uchun tafakkurning bu turlaridan unumli, mustaqil, tanqidiy foydalanish talab qilinadi.
Shuningdek, ijodiy ishlash uchun fikrning ildamligi, ya`ni vazifalarni konkret sharoitga qarab yecha olish, vazifani hal qilishning yangicha yo`lini topa bilish talab qilinadi.
Tafakkurning bu turlari va xussiyatlari turli odamlarda turlicha bo`lib, aql sifatlari deb ataladi.
“Fikrlash operatsiyalari. Tafakkur faoliyati analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, abstraksiyalash va konkretlashtirish kabi fikrlash operatsiyalari yordamida amalga oshiriladi.
Analiz-masalani fikran qismlarga ajratish, masala shartini tasavvur qilishdir. Sintez-buning aksi, qismlarni birlashtirish.
Taqqoslash-o`xshash va farqlarini aniqlash. Masalan, biror texnikani dvigatel kuchiga, yonilg`i turiga, bajaradigan ishiga qarab taqqoslash, afzalligini aniqlash mumkin.
Umumlashtirish-umumiy va muhim belgilariga qarab fikran birlashtirish.
Abstraksiyalash-mazkur vaziyatdagi eng muhim bo`lmagan xususiyatlarini e`tiborga olmay, eng asosiy vazifani nazarda tutib fikr yuritish.

3. 
   Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T.: O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008 yil
   

Konkretlashtirish-faqat aynan shu narsa va hodisaga taalluqli sifatlarni topa olish, yuqoridagi operatsiya turlarini yakuniy qismi, ko`rinishi va boshqalarni oydinlashtirish”.⁴
Bulardan tashqari odam fikr yuritishi tushunish, izohlay olish, muhimini ajrata olish singari mantiqiy operatsiyalarga ham suyanadi.
Tafakkur jarayoni tushuncha, hukm, xulosa chiqarish shaqlida ham davom

etadi.
Tushuncha-umumiy, yakka, tur, juz`iy bo`ladi. Hukm-umumiy, juz`iy, yakka bo`ladi.
Muhokama yuritish natijasida bir necha hukmdan yangi hukmni keltirib

chiqarish xulosa chiqarish deyiladi. Bu ikki usulda induktiv va deduktiv xulosa chiqarish shaqllari mavjud.

3. 
   Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T.: O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008 yil