Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Maykl Porter
tarmoqdagi raqobatchi kuchlarni quyidagicha guruhlagan: 1. Tarmoq ichida sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat. 2. Boshqa tarmoqdagi kompaniyalarning o‘z tovarlari bilan bu tarmoqdagi xaridorlarni egallab olishga harakat qilishi. 3. Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo‘lishi. 4. Xomashyo va butlovchi qismlar yetkazib beruvchilarning o‘z shartlarini o‘tkazishga urinishlari. 5. Xaridorlarning o‘z shartlarini o‘tkazishga urinishlari. Bu tahlil firma mazkur tarmovda duch kelishi mumkin bo‘lgan qulay shartlar va xavf-xatarlarni aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi. Porter «beshta kuch» modelini taklif qilgan. U mazkur modelni asoslab berar ekan, bu ko‘rsatkichlarning ta’sir kuchi qanchalik yuqori bo‘lsa, mavjud kompaniyalarda narx va daromadni oshirish imkoniyati shunchalik kam bo‘lishini ta’kidlagan edi. Buning zaiflashishi esa kompaniyalar uchun qulay imkoniyatlar vujudga keltiradi. Kompaniya o‘z strategiyasini o‘zgartirib, ushbu ko‘rsatkichlarni o‘z foydasiga o‘zgartirishi mumkin. Potensial raqobatchilarning kirish xavfi (Porterning birinchi kuchi) kompaniyaning daromadlariga tahdid solishi mumkin. Ikkinchi M.Porter (1947) 406 tomondan, agar bu xavf kichik bo‘lsa, kompaniya narxlarni oshirib, o‘z daromadlarini ko‘paytirishi mumkin. Bu omil raqobatchilik kuchi to‘siqdarining (tarmoqqa kirish qiymatining) balandligiga kuchli darajada bog‘liq. Bunday to‘siqlarning uch asosiy manbayi bor. – xaridorlarning savdo markasiga sodiqligi (kirib kelayotgan kompaniyalar buni katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari mumkin); – xarajatlar buyicha mutlaq ustunliklar (ishlab chiqarish xarajatlarining yanada kamligi mavjud kompaniyalar uchun, yangi kompaniyalar erishishi qiyin bo‘lgan katta ustunliklarni beradi); – ko‘lamdan tejash (bunday ustunlikka, odatda, katta kompaniyalar ega bo‘ladilar). U, ya’ni standartlashtirilgan mahsulotni yoppasiga ishlab chiqarishda xarajatlarning kamaytirilishi, xomashyo, material va tarkibiy qismlarni katta miqdorlarda sotib olishdagi chegirmalar, reklamaga sarflanadigan xarajatlarning kamaytirilishi va hokazolar bilan bog‘liq. Bularning barchasi ishlab chiqarishni endi boshlayotgan kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Porter nazariyasi bo‘yicha ikkinchi raqobatchi kuch tarmoqda mavjud bo‘lgan kompaniyalarning raqobatlashuvidir. Bu yerda ham to‘rt omilning ta’sirini ko‘rsatib o‘tish mumkin: – tarmoqdagi; – raqobat tuzilmasi; – talabning shart-sharoitlari; – tarmoqqa kirish to‘siqlarining mavjudligi. Tarmoqdagi raqobatning tuzilmasi tarmoqdagi konsolidatsiya darajasiga (uning fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya sharoitlari mavjudligi) bog‘liq. Fragmentlangan tarmoqda potensial xatarlar qulay imkoniyatlarga qaraganda ko‘proq bo‘ladi, chunki bunday tarmoqlarga kirib kelish nisbatan yengil. Konsolidatsiyalangan tarmoqlarda, odatda, katta va mustaqil kompaniyalar faoliyat ko‘rsatadilar. Binobarin, bir kompaniyaning raqobatchilik faoliyati boshqa raqobatchilarning bozordagi ulushiga bevosita ta’sir qiladi, natijada ular tezda bunga javoban harakat qiladi va raqobat kuchayadi. Bunday kompaniyalarning «narx urushi» olib borish imkoniyati raqobatning asosiy xatarli kuchidir. Bunday hollarda kompaniyalar sifat ustunliklari bo‘yicha raqobatlashishga intiladilar, ya’ni «raqobatchilik urushi» savdo markasiga sodiqlik va «narx 407 urushi» ehtimolini kamaytirish mavqelaridan olib boriladi. Bunday taktikaning muvaffaqiyati tarmoqda mahsulotni tabaqalash imkoniyatlariga bog‘liq. Tarmoqda talabning o‘sib borishi raqobatning susayishiga va ayni paytda ekspansiya uchun katta imkoniyatlar vujudga kelishiga olib keladi. Talab bozor bilan birga o‘sib boradi. Kompaniyalar investitsiyalarning qaytish tezligini oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ularga bo‘lgan e’tiborni kuchaytiradi. Aksincha, o‘sishning sekinlashuvi raqobatni kuchaytirib yuboradi, natijada, kompaniyalar sotish bozorlarini faqat boshqa kompaniyalardan tortib olish hisobigagina qo‘lga kiritishlari mumkin bo‘lib qoladi. Shunday qilib, talabning kamayishi raqobatning kuchayishiga olib keladigan asosiy xavfdir. Tarmoqda talab kamaygan paytda chiqish to‘siqlari jiddiy xavfga aylanadi. Chiqish to‘siqlari iqdisodiy va hissiy omillar bo‘lib, ular kompaniyaning daromadi juda oz bo‘lgan hollarda ham qo‘llab- quvvatlab turadi. Natijada ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari paydo bo‘ladi, bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib keladi, chunki kompaniyalar bekor turgan quvvatlardan foydalanishga urinib, narxni pasaytirib yuboradilar. Odatda chiqish to‘siqlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: − asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalarni boshqa muqobil ishlarga ishlatib bo‘lmaydi va agar kompaniya bu sohani tark etsa, uskunalarni tashlab yuborishga to‘g‘ri keladi; − chiqish qiymatining ishdan bo‘shatiladigan ishchilarga to‘lanadigan mablag‘lar hisobiga qatiy belgilab qo‘yilganligi; − xo‘jalikning o‘rta bo‘g‘inlari o‘rtasidagi strategik o‘zaro munosabatlar, masalan, senergizm yoki ular o‘rtasidagi integratsiya; − tarmoqga iqtisodiy bog‘liqlik; masalan, agar kompaniya divyersiyalanmagan bo‘lsa, u tarmoqda qolishga majbur bo‘ladi. Tarmoqdagi firmaga ta’sir qilayotgan raqobat kuchlari tarmoqning sikli mobaynida o‘zgarib, rivojlanib boradi. Tarmoqning jadal sur’atlar bilan o‘sishi raqobat kuchlarini zaiflashtirib qo‘yadi. Bu bosqichda ekspansiya va bozor sohalarini egallab olish uchun qulay imkoniyatlar vujudga keladi. O‘sish sekinlashgan paytda raqobatning va ayniqsa, narx raqobatining xavfi kuchayib ketadi. Yetuklik bosqichida raqobat xavfi kamayadi, narx raqobatini narx peshqadamlarining kelishuvi 408 hisobiga cheklash imkoniyati vujudga keladi. Shuning uchun bu bosqichda daromadlar nisbatan yuqori bo‘ladi. Bu bosqichda narxga bog‘liq bo‘lmagan raqobat katta rol o‘ynashi mumkin bo‘lib, u mahsulotlarni tabaqalash ustunliklaridan foydalanadigan kompaniyalar uchun juda muhimdir. Tanazzul bosqichida vaziyat o‘zgaradi. Chiqish to‘siqlari yuqori bo‘lsa, raqobat juda kuchayadi, daromad kamayadi va narx urushi xavfi vujudga keladi. Porterning «uchinchi kuchi» xaridorlarning «savdolashish» imkoniyatidir. U eng yaxshi sifat yoki xizmat ko‘rsatishga bo‘lgan talab tufayli narxlarga tazyiq ko‘rsatish xavfini vujudga keltiradi. Zaif xaridorlar esa, aksincha, narxlarning o‘sishiga va daromadning ortishiga yo‘l qo‘yadilar. Xaridorlar quyidagi hollarda, ayniqsa, kuchli bo‘ladi: − yetkazib beruvchi soha bir necha kichik kompaniyalardan tarkib topgan bo‘lib, xaridorlar kam bo‘lganda; − xaridorlar tovarlarni katta miqdorda sotib olganda; − tarmoq o‘z faoliyat turidan kelib chiqqan holda xaridorlarga kuchli darajada bog‘liq bo‘lganda; − xaridorlar bir necha yetkazib beruvchi tarmoqlar ichidan eng past taklif qilayotgan bittasini tanlash imkoniyatiga ega bo‘lganda (bu tarmoqda narx raqobatini kuchaytiradi); − xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar sotib olishni oddiy jihatdan yaxlit bitta xarid deb qarash mumkin bo‘lganda va hokazo. To‘rtinchi raqobat kuchi – yetkazib beruvchilarning tazyiq ko‘rsatishidir. Bu tazyiq natijasida yetkazib beruvchilar narxlarni ko‘tarish bilan taxdid solib, kompaniyalarni yetkazib berilayotgan mahsulot miqdorini kamaytirishga majbur qiladi va daromadni pasaytiradi. Bunga muqobil ravishda 010 zaif yetkazib beruvchilar o‘z mahsulotlariga bo‘lgan narxni pasaytirishga va yuqoriroq sifatni talab qilishga imkon beradilar. Quyidagi hollarda yetkazib beruvchilar tomonidan ko‘rsatiladigan tayziq ayniqsa, kuchli bo‘ladi: − yetkazib berilayotgan mahsulotning o‘rnini bosa oladigan tovarlar kam bo‘lib, u kompaniyaning ishonchli mahsuloti bo‘ladi; − tarmoqdagi kompaniyalar ta’minotchi firmalar bilan bog‘liq bo‘lganda; 409 − yetkazib berilayotgan mahsulotlarning sifati yuqoriligi tufayli kompaniyalarning boshqa mahsulotga o‘tishi qimmatga tushganda; − yetkazib beruvchilar oldinga intilishda vertikal integratsiyalanish xavfidan foydalanganda; − sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integrat- siyalanish xavfidan foydalana olmaganda. Beshinchi raqobatchi kuch – tovarning o‘rnini bosuvchi mahsulot- larning paydo bo‘lish xavfidir. Tovarning o‘rnini to‘liq egallaydigan mahsulotlarning mavjudligi jiddiy xavf tug‘diradi va kompaniya narxlarini hamda daromadlarini cheklab qo‘yadi. Ammo kompaniya mahsulotlarining xavfnini bosa oladigan tovarlar kam bo‘lsa kompaniya narxlarni oshirishi va qo‘shimcha daromad olishi mumkin. Kompaniyaning strategiyasi bu dalildan foydalana olishi lozim. Tarmoqdagi raqobat darajasiga ko‘ra quyidagi Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|