Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»



Yüklə 4,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə43/273
tarix20.11.2023
ölçüsü4,54 Mb.
#164623
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   273
Iqtisodiy talimotlar tarixi Majmua NIU-2023

4.3.
 
BERUNIYNING ASARLARIDA KISHILIK EHTIYOJI, 
MEHNAT VA HUNAR MASALALARI 
 
Abu Rayhon Beruniy Muhammad ibn 
Ahmad 
(4-sentabr, 973,  Kat, Xorazm, 11- 
dekabr, 1048, G‘azna) XI asr qomusiy olimi. 
Beruniy juda yoshligidan ilm va fanga qiziqadi. 
U sevgan fanlar  
astronomiya, matematika, 
geodeziya, geografiya va mineralogiya bo‘lgan
57

Beruniyning matematikaga va fanning 
boshqa sohalariga qo‘shgan hissasini yozib 
qoldirgan 100 dan ortiq asaridan ham ko‘rish 
mumkin. Ulardan eng yiriklari ˗ “Hindiston”,
“Yodgorliklar”, “Qonuni Mas’udiy”, “Geodeziya”, “Mineralogiya” va 
“Astronomiya”. Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: 
matematikaga doirlari — 22 ta; astronomik asboblar haqida — 10 ta; 
astrologiyaga oid — 21 ta; turli fanlar (fizika, mineralogiya, adabiyot, 
tarix va boshqalar) — 38 ta; turli tillardan tarjima asarlar — 21 ta. 
Beruniyning bu asarlaridan atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha yetib 
kelgan.
56
A.Razzoqov. Iqtisodiy tafakkur sarchashmalari. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2011, 93–98-betlar 
57
Д.Джумонов, З.Аллаберганов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. –Т.: “IQTISOD-MOLIYA” 2017, 
47–50-б. 
Abu Rayhon Beruniy 
(973-1048) 


90 
995-yilgacha u astronomiya, geografiya, geodeziya amaliy 
masalalarini hal etish 
bilan birga yer va osmon globusini yasadi hamda 
astronomiyaga oid bir necha kitoblar yozdi. Olimning ana shunday 
asarlaridan biri “Geodeziya” 1025-yilda yozib tugatilgan. Bu asar 
“shaharlar orasidagi masofalarni aniqlash uchun joylarning chegaralarini 
belgilash”ga doirdir. Kitobning 4-bobi oxirida Beruniy yer 
aylanasining kattaligini o‘lchash haqida fikr yuritgan. Qadimdan 
insonlar yerning shakli va kattaligini bilishga qiziqqanlar va turli xalqlar 
yer shaklini turlicha tasavvur qilishgan. Miloddan avval 
o‘tgan 
Pifagor, Arastu, Arximed, Yeratosfen kabi buyuk olimlar yer dumaloq 
va shar 
shaklida degan fikrni aytganlar.
Bag‘dodda tashkil topgan “Donishmandlik uyi” nomli o‘sha 
davrning fanlar akademiyasida O‘rta Osiyolik olimlardan Xorazmiy, 
Farg‘oniy, Habash Xasib, Marvaridiy kabi olimlar turli sohalarda ish 
olib borganlar. Beruniy ham shu “Donishmandlik uyi”ning aʼzosi bo‘lib, 
u yerda 7 yil ishlagan.
Olimning muhim asarlaridan biri “Qadimgi xalqlardan qolgan 
yodgorliklar” uning Jo‘rjon saroyida xizmat qilgan davrida yaratiladi. 
1000-yili tugallagan bu asar muallifning ko‘p qirrali olim ekanini 
namoyish etdi va unga katta shuhrat keltirdi.
Muallifning ilmiy adabiyotlarda qisqacha “Geodeziya” deb 
yuritiladigan “Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun 
joylarning oxirgi chegaralarni aniqlash” nomli astronomiya va 
geografiyaga 
bag‘ishlangan asari 1025-yilda yozib tugatildi. 
Beruniyning “Munajjimlik sanʼatidan boshlang‘ich tushunchalar” asari 
ham 1029-yilda G‘aznada yoziladi. Oradan bir yil o‘tgandan so‘ng u 
o‘zining “Hindiston” nomi bilan tanilgan “Hindlarning aqlga sig‘adigan 
va sig‘maydigan taʼlimotlarini aniqlash” kitobini 
yakunlaydi. Bunda 
Beruniy hozirgi Amerika qitʼasining mavjudligini Kolumbdan bir 
necha 
asr avval ilmiy asoslab bergan.
Olim yashagan davrdagi munosabatlar, ishlab chiqarishning 
yuksalganligi, savdo-sotiqning rivojlanishi, sug‘orish inshoatlarining 
ishga tushirilishi ana shu davr uchun xos edi. Shu asosda Beruniyda 
kishilik ehtiyojlarining paydo bo‘lishi va uni qondirish asoslari, mehnat 
va hunarga munosabatlari uyg‘unlashib ketadi. Uning fikriga ko‘ra, 
kishilar o‘z zaruriy ehtiyojlarini qondirish uchun uyushgan holda 
yashash va ishlashga majburdirlar. Ehtiyojlar turli-tuman va ko‘p 


91 
bo‘lganligi uchun insonlar birlashgan holda turar joy va shaharlar 
yaratishga intiladilar, deb hisoblaydi. Shuningdek, u davlatning paydo 
bo‘lishini ham ehtiyoj tufayli deb o‘ylagan. Eng muhim g‘oya shuki, 
barcha qimmatli narsalar inson mehnati bilan yaratiladi va insonning 
qadr-qimmati uning avlod-ajdodlarining kim bo‘lganligi emas, balki 
uning mehnati, aqliy va jismoniy mahorati bilan belgilanadi. Har bir 
davrning urf-odatlari o‘ziga xos bo‘ladi va inson ahli ularga rioya 
qilmog‘i darkordir, aks holda nizom va bir xillik yo‘qolsa, tartib ham 
yo‘q bo‘ladi, deb uqtiradi buyuk donishmand. 
Olimning fikrlariga tayanib shunday muhim qisqacha xulosalar 
chiqarish mumkinki, inson yerdagi bunyodkor va yaratuvchi kuchdir. 
Inson avvalo halol mehnati bilan ulug‘lanadi, kishilik jamiyatining asl 
ibtidosi ham mehnatdandir. 
Beruniy qayd etishicha, bilimlarni egallamoq va hunar o‘rganmoq 
uchun mehnat qilish zarur, bu esa doim davom etadigan va takomillashib 
boradigan jarayondir. U mehnatni turlarga ajratib, ularning har qaysisi 
alohida talab va ehtiyojlar asosida vujudga kelishini ko‘rsatib berdi. 
Binokor, ko‘mir qazuvchi, hunarmand, fan sohiblari mehnatini og‘ir 
mehnat deb biladi. Ilm, ma‘rifat zahmatkashlari mehnatiga ta’rif berish, 
ilm olish, o‘qish eng kerakli mehnat ekanligini isbotlaydi. Shunga ko‘ra, 
olimlarning mehnatini qadrlash turli ilmlar ko‘payishiga olib keladi 
deyiladi. Olim jamiyatning asosini moddiy ne’matlar uchun bo‘lgan 
harakatlarda, mehnatda deb biladi. 
Qul mehnati, majburiy mehnatdan erkin kishilarning faoliyati 
ustunligi isbotlab beriladi (erkin bozor munosabatlarining asosi). 
Mehnatkashlarning xohish-irodasiga qarshi, ularni majburlab ishlatishga 
qarshi bo‘lgan, chunki bunday mehnat samarasi pastdir. Meros bo‘lib 
avloddan avlodga o‘tib keladigan hunarlar yuqori baholangan. 
Beruniy og‘ir jismoniy mehnat qiluvchilar, ya’ni konda 
ishlovchilar, yer ostida gavhar qidiruvchilar, dehqonlar to‘g‘risida, 
ularga berilishi kerak bo‘lgan imtiyozlar va ish haqi haqida 
«Mineralogiya» asarida keng mulohaza yuritadi. Ayniqsa, ochiq va yer 
ostidagi kon ishlariga alohida e’tibor beriladi, yer osti konlarini 
mustahkamlash (falokat oldini olish uchun), yer osti suvlarini chiqarib 
tashlash, olingan rudani yuqoriga olib chiqish uchun maxsus 


92 
moslamalardan foydalanish tavsiya etiladi. Kon atrofida konchilar 
qishlog‘ini barpo etish zarurligi ko‘rsatiladi. 
Yer osti boyliklarini qazib olish ishlari katta jismoniy mehnat, 
ixtirochilik, aqliy mehnat va bilim sarflashni talab etadi. Bu murakkab 
va og‘ir ishlarni bajarish maxsus maktab, ularda ta’lim-tarbiya berish 
asosida yo‘lga qo‘yilmog‘i kerak, deydi olim. Xuddi shu o‘rinda 
Beruniy ilm ahllari, olimlar, tarbiyachilarning mehnati jamiyat uchun 
naqadar kerakli va zarurligini alohida uqtiradi. Beruniy ustalarning 
ahvoli, shogirdlarning faoliyati, ish haqlari borasida ham qimmatli 
g‘oyalarni ilgari suradi, ish haqi miqdorini samaradorlik bilan bevosita 
bog‘laydi. 
Olimning yozishicha: «Basrada billurdan idish-tovoq va boshqa 
narsalar yasaydilar. Ish joyida belgilab-o‘lchab beruvchi usta bo‘lib, 
uning oldida billurning mayda va katta bo‘lakchalari to‘plangan. U ana 
shulardan chiroyli va keraklisini olib, undan eng chiroyli va yaxshi 
buyum yasashni o‘ylab o‘lchab belgilab chiqadi. Shundan keyin uni 
yasovchi hunarmandga beradi, ular usta aytganidek qilib buyumlarni 
yasay boshlaydilar. 
Olim shu yerda mehnat taqsimoti va uning ahamiyatini ko‘rsatadi. 
Olim va mutaxassislar mehnatini mamlakat boshqa- ruvchilari 
tomonidan rag‘batlantirib turish foydali ekanligi alohida ta’kidlanadi. 
Bu aslini olganda, manfaatdorlik tamoyilining xuddi o‘zidir. Uningcha, 
ayniqsa, yerga ishlov berib, rizq-ro‘z yaratuvchilarga mehribon bo‘lish 
kerakligi ko‘rsatiladi. Ana shu g‘amxo‘rlik oqibatida yerga yaxshi ishlov 
beriladi va yer hosildor bo‘ladi, moddiy ne’matlar yaratiladi, ishlovchi 
va jamiyat manfaatlari bab-baravar himoya qilinadi (bu fikr XVIII asrda 
Adam Smit tomonidan to‘laroq isbotlab berilgan). Moddiy ne’matlar esa 
tiriklik asosi. Ana shunday qilinganda hokimiyat ham mustahkam 
bo‘ladi, deydi olim (bu yerda davlatning iqtisodiyot bilan munosabati 
masalasi ko‘tariladi). 
Agar kishilar to‘q bo‘lsa, davlat ham kuchlidir. Hukmdorlarning 
vazifasi yuqori tabaqalar bilan quyi tabaqalar o‘rtasida haqiqatni, kuchli 
bilan kuchsiz o‘rtasida tenglikni o‘rnatishdan iboratdir, deb uqtiradi 
olim. Mehnatning ixtiyorligi, ozodligi, erkinligi kishilar o‘rtasida xulq-
atvor, hurmat-e’tibor uchun muhim va zarurdir. Bozor 


93 
iqtisodiyotining eng zarur tamoyillaridan biri – bu tanlash va 
tadbirkorlik erkinligi masalasi ilgari surilgan. 
Beruniy o‘gitlaridan: 
Har bir yangi narsada lazzat bor. 
Ne’matning qadri u yo‘qolgandagina bilinadi. 
Bugunning chorasini ko‘rib, ertaga ehtiyoji qolmagan kishi 
aqllidir. 
Asalarilar ham o‘z jinsidan bo‘laturib ishlamay, uyadagi asalni 
bekorga yeb yotadiganlarini o‘ldirib tashlaydilar. 
Ikkala da’vogar rozi bo‘lishibdi-yu, qozi rozi bo‘lmabdi. 
Tenglik hukm surgan joyda sotqin, aldamchi ehtiroslar, g‘am- 
g‘ussa bo‘lmaydi. 
Haddan ortiq g‘azab vahshiylik keltiradi va bevaqt qilingan lutf 
obro‘ni ketkazadi. 

Yüklə 4,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   273




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin