Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

4.4.
 
IBN SINO ASARLARIDA IQTISODIYOTGA OID 
FIKRLAR 
 
Ulug‘ mutafakkir 
Ibn Sinoning (980–
1037) 
280 dan ko‘p asarlari mavjud bo‘lib, 
ular tibbiyot, matematika, astrono- miya, 
ximiya, falsafa, iqtisodiyot va boshqa 
sohalarga bag‘ishlangan
58
. 
Ibn 
Sinoning 
inson 
ehtiyojlari 
to‘g‘risidagi, mehnat va uning moddiy ishlab 
chiqarishdagi roli to‘g‘risidagi fikrlari 
diqqatga sazovor. Uning fikricha: «Hayvon 
tabiat ne’matlariga qanoat qiladi, insonga 
esa tabiat ne’matlari kamlik qiladi, u oziq- 
ovqat, kiyim-kechak va uy-joyga ehtiyoj sezadi. Hayvonlar tabiat 
ne’matlarini o‘zlashtiradi, inson esa o‘z mehnati bilan o‘ziga ovqat, 
kiyim-kechak, uy-joy yaratadi. Shu maq-sadda inson dehqonchilik bilan 
shug‘ullanishi kerak. Hayvonlar garchi poda bo‘lib yashasalar ham, 
yolg‘iz yashay oladilar, odamlar esa yakka holda o‘zlari uchun 
58
Д.Джумонов, З.Аллаберганов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. – Т.: “IQTISOD-MOLIYA” 
2017, 51–52-б. 
Ibn Sino (980–1037) 

---

94 
barcha yashash vositalarini topa olmaydilar. Shuning uchun odamlar 
muloqot va o‘zaro yordamga muhtoj bo‘ladilar». 
Ibn Sino feodal jamiyatning asosiy muammolarini tadqiqot qiladi. 
U jamiyatning amal qilishining asosi hunarmandchilik deb hisobladi. 
«Odamning o‘z quvvatini saqlashga va oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyoji, 
–deb yozadi Ibn Sino, – hammani hunar o‘rganishga undaydi». 
O‘rta Osiyo Yevropani Osiyo bilan bog‘lovchi yirik moddiy- 
madaniy va savdo markaziga aylantirdi. Bu jarayonlar bir-biridan 
minglab chaqirim uzoqlikdagi davlatlar, xalqlar o‘rtasidagi iqtisodiy 
munosabatlarni shakllantirdi. Axir, Osiyodagi va Yevropadagi 
tovarlarga bo‘lgan talab va taklifni (bozorning asosiy unsurlarini) 
yaxshi bilmay turib, uzoq va xatarli yo‘lga chiqish, katta karvonlarni 
tog‘u toshlardan, qum cho‘llardan olib o‘tish, buning uchun ma’lum 
qoidalarga, amallarga tayanib ish ko‘rish kerak bo‘ldi. Yevropaga 
qancha va qaysi tovarlarni olib borish, u yerdan nima olib qaytish, 
karvon yo‘lidagi davlatlar, xalqlar talab-etiyojini yaxshi bilish talab 
etilgan. Oqibatda turli bilim sohalari, matematika (al-jabr), geometriya 
(xandasa), astronomiya (falakiyot) va boshqa ko‘pgina fanlar 
rivojlandi. Bu davrda butun dunyoga tanilgan Xorazmiy, Farg‘oniy, 
Ibn Sino, Ibn Ro‘shd, Yusuf Xos Hojib, Nizomulmulk va boshqa 
ko‘plab mutafikkirlar yashab, ijod qilishdi. Ularning asarlarida muhim 
iqtisodiy g‘oyalarga o‘z aksini topgan. Sharq uyg‘onishi davridagi 
olimlar shu davrdagi tijorat, mulkdorlik sirlarini bayon etganlar. 
Ularning ko‘plari hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. 
Ibn Sino nafaqat oila doirasidagi, balki shahar va hatto davlat 
miqyosidagi daromad va xarajatlar balansi to‘g‘risida ham fikr yuritadi. 
Uning fikricha, davlat tabiiy ofat yoki urush bo‘lish ehtimolini hisobga 
olib, unga mablag‘ ajratgan holda daromad va xarajatlar balansiga 
erishishi zarur. 
Ibn Sino ideal davlat to‘g‘risida fikr yuritib, unga quyidagicha 
tavsif beradi: 
1)
hamma o‘z foydasini ko‘zlab mehnat qilishi kerak; 
2)
bu davlatda barcha moddiy boyliklar shunday teng 
taqsimlanishi kerakki, mamlakatda juda katta boylik va ashaddiy 
kambag‘allik bo‘lmasin; 
3)
barcha kishilar halol mehnat bilan shug‘ullanishi va halol savdo 
qilishi sababli urushadigan odamlar bo‘lmaydi va urushlar 

---

95 
tugatiladi, davlatlar o‘rtasidagi siyosiy bahslar esa tinch yo‘l bilan hal 
etiladi; 
4)
ideal davlatda odamlarda hamma narsa muhayyo bo‘ladi, 
shuning uchun ular bir-biriga qarama-qarshi bo‘lmaydilar, quvnoq 
ashula va musiqani yaxshi ko‘radilar, uzoq vaqt qarimaydilar. 
Ibn Sinoning ideal davlat to‘g‘risidagi qarashlari Platonning 
«Qonun»larida, Aristotelning «Afina siyosatchilari»da, Forobiyning 
«Saxovatli shahar yashovchilarining qarashlari to‘g‘risida traktat»ida 
aytilgan fikrlariga ko‘p jihatdan o‘xshab ketadi. 
Olimning tibbiyotga oid asarlarida iqtisodiyot bilan bog‘liq muhim 
g‘oyalarilgari suriladi. Inson sog‘lig‘ining ichki va tashqi muhitga 
bevosita bog‘liqligi, ayniqsa ovqatlanish, turmush sharoitida katta 
ahamiyat kasb etishi ko‘rsatiladi. Iqtisodiyot fanida muhim bo‘lgan 
tushuncha – ehtiyojni ta’riflab, moddiy boyliklar yaratishda mehnatning 
va mehnat qurollarining o‘rnini aniqlab beradi. Uning asarlarida 
“mehnat taqsimoti”ga katta e’tibor qaratiladi, taqsimot tufayli 
unumdorlik o‘sishi va mahsulot sifati yaxshilanishi isbotlab berilgan. 
G‘arbiy Yevropada esa faqat 1776-yilda Adam Smit bu masalaga 
alohida diqqatni jalb etadi. 
Inson hayotida iste’mol masalasi muhimligi ko‘rsatiladi. Hozirgi 
zamon nuqtayi nazaridan, bu 
iste’mol savatchasi 
to‘g‘risidagi g‘oyaga 
yaqin, ya’ni sog‘-salomatlik va inson hayoti, faoliyati, bir-biri bilan 
chambarchas bog‘liq. Shuning uchun taomlanish me’yori ham belgilab 
beriladiki, uni hozirda ham bemalol qo‘llash mumkin. 
Ibn Sinoning asarlarida 
fozil davlat 
to‘g‘risidagi g‘oyalar 
rivojlantirilib, o‘zaro yordam, do‘stlik va hamkorlikka katta e’tibor 
beriladi. Ibn Sino nazariy va amaliy ilmlarni ajratib ko‘rsatadi, nazariy 
ishlarni inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan narsalar to‘g‘risidagi 
haqiqiy ilmlar, deb ta’riflaydi. “Aql tarozisida o‘lchanmagan har qanday 
bilim chin bo‘la olmaydi, demak, u haqiqiy bilim emas”, degan ibora shu 
olimga tegishlidir. 
Olim ilmlarni ikki qismga bo‘ladi: nazariy va amaliy ilmlar. Amaliy 
ilmlarning bahosi inson faoliyatidir. Nazariy ilmlar haqiqatni bilishga, 
amaliy ilmlar esa yaxshi ishlarni bajarishga qaratilgan. Jamiyat kishilari 
o‘zaro kelishuv asosida qabul qilinadigan adolatni qonunlar yordamida 
boshqarilishi lozimligini aytadi. Bunda insonining axloqiy fazilatlari 
muhim o‘rin egallaydi. U insonlarning kundalik foydali amaliy ishlarni 

---

96 
o‘g‘irlaydi, axloqiy munosabatlarda kamtarlik, izzat-hurmat, jasurlik, 
ayniqsa to‘g‘rilik, sofdillik kabi xulqiy qoidalarga alohida e’tibor beradi. 
Bu xususiyatlar iqtisodiyotda 
insoniy omil 
to‘g‘risidagi g‘oyaga mos 
keladi. 
Iqtisodiyot rivojlanishining qonun qoidalariga amal qilib, inson o‘z 
bahtini o‘zi yarata oladi. Yaxshi xulq, ma’naviyat va iqtisodiyot 
o‘rtasida bevosita bog‘liqlik borligini esa, olim “Uy joy tutish tadbiri” 
asarida ko‘rsatib beradi. Bu risolada u ayollarga kerakli o‘n yetti xislatni 
sanab ko‘rsatadi. Ayol oqila va e’tiqodli, yoqimtoy, o‘z yeriga mehru 
muhabbat qo‘ygan, farzand ko‘ra oladigan, kamgap, itoatkor, dili pok, 
bexarxasha, pokiza, vazmin va o‘zini tutib olgan jiddiy va ulug‘vor, har 
bir qat’iy harakatida o‘zining yaxshi xislatlari bilan ajralib turadigan va 
eng muhimi, yerining birini ikki qiladigan, iqtisodiy tejamkor, og‘ir 
damlarda unga malham bo‘la oladigan, mushfiqu mehribon bo‘lishi 
kerak. 
Olimning ilmiy merosi shartli ravishda 4 qismga, ya’ni falsafiy, 
tabiiy, adabiy va tibbiy sohalarga bo‘lish mumkin. Biz ularning orasidan 
ijtimoiy-iqtisodiy g‘oyalarigagina e’tibor qaratdik
59
.