Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

MARG‘INONIYNING “HIDOYA” ASARIDA 
IQTISODIY FIKRLAR 
 
Buyuk vatandoshimiz – 
Imom Burhoniddin Abu-Hasan Ali ibn 
Abu Bakr ibn Abdujalil al-Farg‘oniy al-Marg‘inoniy 
1123-yilda, 
hozirgi Marg‘ilon yaqinidagi Rishton tumanida tug‘ilib, 1197-yili 
Samarqandda olamdan o‘tgan va o‘sha yerda dafn etilgan. U yashagan 
davr O‘rta Osiyoda Uyg‘onish davrining birinchi bosqichi bo‘lmish IX–
XII asrlarga to‘g‘ri keladi. Burhoniddin Marg‘inoniyning yozgan to‘rt 
jildlik “Al-Hidoya” kitobi sunniylik oqimidagi hanafiy mazhabi 
bo‘yicha 55 dan ortiq kitob, yuzlab bob, fasldan tarkib topgan bo‘lib, 
islomdagi barcha mulkiy va nomulkiy huquqiy masalalarni qamrab 
olgan. Hozirgi kunda ham ushbu asar Misr, Afg‘oniston, Pokiston, 
Hindiston universitetlarining o‘quv dasturlariga kiritilgan
51
. 
«Al-Hidoya»ning birinchi kitobi to‘rt jilddan iborat bo‘lib, har birida 
alohida muammolarni tahlil etadi. Bu kitob 1994-yildan professor 
A.X.Saidovning izohi bilan nashr etilgan. Kitobning tarkibi 
quyidagicha: 
1-
jild – tahorat, namoz, ro‘za, zakot va haj kabi farz amallarning 
ibodat masalalariga bag‘ishlangan.
2-
jild – oila huquqi, qullar muammolari, sherikchilik va vaqf mulki 
kabi masalalarni yoritgan.
3-
jild – oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, qozilarning vazifalari, 
guvohlik, berilgan guvohlikdan qaytish, vakolat, 
da’vo, iqror bo‘lish, sulh, bir ishda pul bilan sherik 
bo‘lish, pulni saqlashga berish, qarz berish, 
sovg‘a, ijara, muayyan shart asosida cheklangan 
ozodlik berilgan qullar, valiylik, majbur qilish, 
homiyliy, bosqinchilik xususidagi masalalar 
yoritilgan;
4-
jild – shafe’lik, meros taqsimlash, dehqon- 
chilik va bog‘dorchilik xususida shartnoma,
51
A.Razzoqov. Iqtisodiy tafakkur sarchashmalari. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2011, 82–83-betlar. 

---

82 
qurbonlik qilish to‘g‘risida, shariatga zid yomon narsalar haqida, 
tashlandiq va qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish xususida, ovchilik, garovga 
qo‘yish, jinoyatlar xususida, hun haqi to‘lash, vasiyat kabi masalalarga 
bag‘ishlangan. 
Ushbu asarda yoritilgan masalalar tarkibidan ko‘rinadiki, u juda boy 
tarixiy tajribani o‘zida mujassamlashtirgan. Chunonchi kishilar 
o‘rtasidagi munosabatlarda insonparvarlik, adolat barqaror bo‘lishida 
katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, tijorat ishlarida adolat, to‘g‘rilik, 
halollik, insonparvarlik qoidalariga rioya qilish nihoyatda zarur ekanligi 
qayd qilinadi. Birovning haqiga hiyonat qilish, kishilarni aldash gunohi 
kabr sifatida ta’riflanadi. Demak, «Al-Hidoya» sakkiz asrdan buyon 
Islom dunyosi mamlakatlari uchun eng ishonarli manba- lardan biri 
sifatida mo‘tabar qo‘llanma vazifasini o‘tab kelmoqda. 
Asarda keltirilgan shariat hukmlarini bajarish yuksak ma’naviy, 
insoniy fazilatlar shakllanishida muhim omil bo‘lib hisoblanadi. 
Islom ahkomlariga mos ravishda paydo bo‘lgan tafakkur 
taraqqiyotining muhim yo‘nalishlaridan biri tasavvuf, ya’ni so‘fiylik 
ta’limoti hisoblanadi. Bu ta’limotlar VIII–IX asrlarda arab dunyosida 
vujudga kelib, X–XI asrlarda Movaraunnaxr tuprog‘iga yetib keldi. Bu 
ta’limot insoniyatni ma‘rifatga, insof va adolatga undashni, 
umuminsoniy qadriyatlarni e‘zozlashni targ‘ib qiladi. Nafs, hirs, boylik 
barcha yomon xislatlarga qarshi kurash tasavvufning mag‘zi hisoblanadi. 
Uning maqsadi esa komil insonni tarbiyalashdan iborat. So‘fiylik 
ta’limoti nafs deganda, inson fe’l-atvorida uning sha’nini bulg‘aydigan 
illatlarni, jumladan, johillik, manmanlik, dunyoparastlik, poraxo‘rlik, 
o‘g‘rilik, ta’’magirlik, xasislik, baxillik kabilarni tushunadi. Nafsni 
engish uchun inson imtihon qilinadi, buning uchun u o‘zlikni anglashi 
kerak bo‘ladi
52
. 
“Hidoya” asarida zakot masalasi. Zakot (ayrim yerlarda “sadoqot” 
deb nomlanadi) faqir, miskin, zakot yig‘uvchilarga, dilini islomga moyil 
qilishi uchun ayrim kofirlarga, qullarni ozod qilish uchun va 
qarzdorlarga, jihod qiluvchilarga, musofirlarga beriladi. Ba’zi joylarda, 
ilm-u toliblarga ham berilishi mumkin, deb qayd etilgan. Agar hozirgi 
ta‘biri bilan aytadigan bo‘lsak, ijtimoiy himoyaga loyiq xalq ommasiga 
yordam qo‘lini cho‘zish deganidir. Ya’ni zakot to‘lashga qodir kishilar 
52
Djumanov D., Allaberganov Z.,Husanov D., Mamadiyorov O., Ruziiyev B. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi 
(ma’ruzalar matni). –Toshkent, 2016. 24–25-betlar 

---

83 
(“nisob”idan ortiqchasining bir qismini) boshqalarga ko‘mak berishi 
deyarli majburiy shart qilib qo‘yiladi. Shundan bilish mumkinki, 
jamiyatning tabaqalanishi, boylar va kambag‘allar bo‘lishi tan olinadi. 
“Hidoya” asarining yozilish uslubi shundayki, unda hammaga 
yaxshi ma’lum masalalar bilan birga, kam uchraydigan holatlar, u yoki 
bu masalaning nozik tomonlari ikir-chikirigacha izohlab beriladi. 
Hozirgi davr tili bilan aytilganda, chiqarilgan asosiy qonunga berilgan 
to‘la-to‘kis sharhga o‘xshaydi. Kitobda kimlar va qancha zakot to‘lashi 
kerakligi to‘g‘risida qiziq va aniq ma’lumotlar keltiriladi. Xususan, 
daromadning qiriqdan bir hissasi hisobidan zakot to‘lanishi kerak 
deyilgan. 
Hosildan undirilgan soliq. Dehqonchilikda ziroatchilik eng keng 
tarqalgan faoliyat turi hisoblangan, aholining katta qismi qishloq 
xo‘jaligi bilan shug‘ullangan. Shu sababli aholi daromadida bu soha 
yetakchi o‘rinni egallagan. Asosiy yerda sun’iy sug‘orish yo‘li bilan, 
ayrim qismi lalmirkorlik asosida, ya’ni ekinlarni tabiiy qor, yomg‘ir 
suvlari yordamida sug‘orilib dehqonchilik qilingan. Bundan tashqari, 
suv bemalol, o‘z oqimi bilan kelmaydigan joylarda koriz-yer osti va 
buloq suvlari, quduqlar va past yerlardan chig‘irlar yordamida yuqoriga 
ko‘tarilib, sug‘orish olib borilgan. Ikkinchi holatdagi ishlar ancha 
murakkab va qo‘shimcha xarajat sarflashni taqozo etgan. Shularni 
hisobga olgan holda, yomg‘ir, qor suvi bilan sug‘oriladigan yerlardagi 
hosilning o‘ngdan biri ushr shaklida soliq sifatida olinar edi. Ammo 
o‘rmon, yaylov, chakalakzor zakotdan ozod etilgan. Sun’iy 
sug‘oriladigan yerlar hisobidan ushrning yarmi miqdorida soliq to‘lanar 
edi
53
. 
Agarda islom nuqtayi nazaridan ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy masa- 
lalar: mulkiy va moliyaviy munosabatlar, ayniqsa meros, uni bo‘lish 
yo‘llari, jinoyat va jazo, fuqarolik huquqlari ham ko‘rsatib berilgan. 
Shuningdek, faqat islomga xos bo‘lgan bir qancha masalalar, xususan, 
jihod, o‘lja olish va uni taqsimlash, turmush faoliyatidagi ayrim 
ta‘qiblar, ijozatlar qayd etilgan. 
Burxoniddin al-Marg‘inoniy nihoyatda keng bilim egasi bo‘lish 
bilan birga haqsevar, adolatli qonunshunos, hadis ilmining 
donishmandlaridan biri edi. U Qur’onni yoddan bilgan, uni izohlay 
53
Razzoqov A. Iqtisodiy tafakkur sarchashmalari. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2011. 85–87-b. 

---

84 
olgan, shoir, adabiyotchi bo‘lgan. Tarixiy qo‘lyozmalarda qayd 
etilishicha, olim avlod-ajdodi ham musulmonlar qonunchiligini yaxshi 
bilgan insonlar bo‘lishgan. 
«Hidoya» asari musulmon qonunchiligining barcha qirralarini o‘z 
ichiga oladi va nihoyatda keng tadqiqot manbayi bo‘lib hisoblanadi. 
Asarda, ayniqsa, zakot masalasiga katta e’tibor berilgan, unga maxsus 
bir bob ajratilgan. Chorva mollari, shaxsiy mulk shakllaridan olinadigan 
to‘lovlar yuzasidan aytilgan fikrlar bag‘oyat muhimdir. Asarning 
yozilish uslubi shundayki, unda hammaga yaxshi ma’lum masalalar bilan 
birga, kam uchraydigan holatlar, u yoki bu masalaning nozik tomonlari 
ikir-chikirigacha izohlab beriladi. Hozirgi davr tili bilan aytadigan 
bo‘lsak, chiqarilgan asosiy qonunga to‘la-to‘kis sharhga o‘xshaydi. 
Kitobda kimlar va qancha zakot to‘lashi kerakligi haqida qiziq 
ma’lumotlar keltiriladi. Odatda, daromadning qirqdan bir hissasi (2,5 
foizi) hisobidan zakot to‘lanishi kerak. Chorvachilikda 
40 echkidan bittasi zakot hisobida beriladi, mol soni kam bo‘lsa, 
olinmaydi. Zakot to‘lashda bir yoshdan kichik qo‘zilar hisobga 
kiritilmaydi. 
Otlarda esa boshqacha hisob-kitob qilinadi, ya’ni har otdan bir dinor 
yoki ot bahosining 9 foizi miqdorida zakot to‘lanishi kerak. Ammo 
eshak, xachir va boshqa ishchi hayvonlar (xo‘kiz, tuya)dan to‘lov 
olinmaydi. Agar ular oldi-sotdi muomalasida bo‘lsa, ahvol o‘zgaradi va 
zakot beriladi. Bir yoshga to‘lmagan echki, buzoq va bo‘taloqlar ham 
umumiy hisobga kiritilmaydi, ammo 25 ta tuyadan bittasi, 66 tadan 
boshlab ikkita, 145 tadan ortig‘idan uchta tuya zakot hisobiga berilishi 
kerak. Shu yerda muhim bir fikr borki, agar mol egasi shu molning 
(natura) o‘rniga uning bahosiga teng zakotni pul shaklida to‘lashi ham 
mumkin, deyiladi. 
Yana muhim bir ko‘rsatma diqqatga sazovorki, zakot yig‘uvchi eng 
yaxshi (sara) molni emas, o‘rtacha bahodagi molni olishi talab etiladi. 
Undan tashqari, zakotni oldindan ham to‘lash mumkinligi ko‘rsatiladi. 
Kumush narsalardan olinadigan zakotda o‘rtacha nisob (soliq 
olinishi mumkin bo‘lgan miqdori) 200 dirham deb belgilangan, bundan 
2,5 foiz (ya’ni 5 dirham) zakot olinadi. Agar kumush miqdori 200 
dirhamdan ortiq bo‘lsa, har qo‘shimcha 40 dirhamdan yana zakot 
beriladi va hokazo. 

---

85 
Oltindan olinadigan zakot miqdori o‘ziga xosdir. 20 misqolgacha 
zakot olinmaydi (bir misqol o‘rtacha 4,5 gramm ), 20 misqoldan yarim 
misqol (2,5 foiz) zakot to‘lanadi. 20 misqoldan ortiq har 4 misqoldan 
2 karat, ya’ni 12 dan 1 unsiya zakot berish kerak. 
Shaxsiy, xususiy mulk hisob-kitobi kumush yoki ekvivalentiga 
qarab belgilanadi. Hatto kumush va oltin ham umumiy baho asosida 
yagona qiymatga keltirilishi mumkin. 
Topilgan kon xazina uchun beshdan bir (20 foiz) zakot olinishi 
lozim. Masalan, biror yerdan yoki ekilayotgan joydan xazina topilsa, shu 
usuldan foydalaniladi. Qimmatbaho toshlardan zakot to‘lanmaydi, 
chunki toshlar zakotdan mustasnodir. 
Tabiiy (yomg‘ir, qor suvi bilan) sug‘oriladigan yerlardagi hosilning 
o‘ndan biri (10 foizi) ushr shaklida olinadi. Ammo o‘rmon, yaylov, 
chalakalakzor zakotdan ozod etilgan. Sun’iy sug‘oriladigan yerlar 
hisobidan ushrning yarmi (50 foizi) miqdorida soliq to‘lanadi. 
Burhoniddin al-Marg‘inoniy o‘z asarida zakotni taqsimlash qonun- 
qoidalarini ham bayon etadi. Aholining ayrim toifa vakillari: faqir, 
miskin, zakot yig‘uvchilar, qarzdorlar yig‘ilgan zakotdan foydalanish 
imkoniyatlari egaligi haqida ham qimmatli fikrlar bildirilgan.