Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

Amir Temur 
(1336–1405) davlatni boshqarishda mamlakat 
mustaqilligiga, el-yurt osoyishtaligiga, uni obod etishga katta ahamiyat 
berib, o‘ziga xos maktab yaratdi. Jumladan, Sohibqiron davlatida 
saltanatning markaziy ma’muriyatini bosh vazir – devonbegi boshliq 
quyidagi yetti vazirdan iborat arkoni davlat boshqargan: 
1.
Mamlakat va raiyat ishlari bo‘yicha vazir. 
2.
Sipoh vaziri, ya’ni harbiy ishlar bo‘yicha vazir. 
3.
Tijorat vaziri. 
4.
Saltanat ishlarini yurituvchi vazir. 
Ana shu to‘rt vazirdan tashqari, chegara viloyatlari va tobe 
mamlakatlar ishlarini nazorat qilib turish uchun maxsus uch nafar vazir 
tayin etilgan. Ular mazkur viloyat va mamlakatlardan davlat xazinasiga 
kelib tushadigan daromadlarni nazorat qilish va ularga bog‘liq moliyaviy 
masalalar bilan mashg‘ul bo‘lgan
64
. O‘z navbatida, ular saltanatning 
bosh nazorat hay’ati – “xolisa”ni tashkil etishgan. 
63
Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой науки. – Ташкент: Издательский 
дом Мир экономики и права, 1999. -352 с. 
64
Xalqaro Аmir Temur jamgʻarmasi. Temur tuzuklari. – T.: Oʻzbekiston, 2011.-181 b, 123-124 betlar. 

---

106 
Amir Temur davlatni boshqarishda mulkchilik munosabatlariga 
jiddiy e’tibor qaratgan. Uning ta’biricha, davlatu saltanat uch narsa: 
mulk, xazina va lashkar bilan tikdir
65
. Bosh hukmdor tomonidan yirik 
mulkdorlarga biron xizmatlari evaziga taqdim etiladigan yer-mulkning 
tarxonlik
66
, tanxoh
67
va tuyul
68
yorliqlari asosida 
berilishi keng tarqalgan. Shu bilan birga, turli 
yorliqlar asosidagi maosh, yer-mulk berilishi va 
unumli foydalanish tizimi nazorat ostiga olingan. 
“
Hukm qildimki
, – deya ta’kidlaydi Amir Temur, 
– 
davlat 
tomonidan 
belgilangan 
butun 
maoshlarning to‘liq ma’lumotlarini devonbegi va 
vazirlar avval menga bildirsin, so‘ngra tanxoh 
berilsin.... O‘nboshi, yuzboshilarga 
maosh 
shahar omonligi
69
xazinasidan va podsholik 
mulki daromadidan naqd pul hisobida yozilsin. 
Mingboshilarga viloyat ichidagi ekinzorlardan tuyul bersinlar. Amirlar 
va amir ul-umarolarga esa chegaralardagi viloyatlardan biri tuyul qilib 
belgilansin... Qaysi amirga tuyul berilar ekan, uni uch yilgacha o‘z 
holiga qo‘ysinlar. Uch yil o‘tganidan so‘ng uni tekshirib ko‘rsinlar. Agar 
mamlakat obod, raiyat rozi ekan, shu holicha qoldirsinlar. Agar ahvol 
bunga ters bo‘lsa, ul viloyatni xolisaga
70
 o‘tkazib, uch yilgacha o‘sha 
yer egasiga haq berilmasin
”
71
. 
Bu davrda yer va mulkchilikning asosan to‘rtta shakli, ya’ni: 
−
mulki devoniy – davlat yerlari; 
−
mulk – xususiy yerlar; 
−
mulki vaqf – madrasa va ibodatxonalar tasarrufidagi yerlar; 
65
Oʻsha asar. 109-bet. 
66 
Tarxonlik yorligʼi – mulk egasini soliq, to
‘
lov va boshqa majburiyatlardan ozod etilishini kafolatlovchi, 
odatda, amirlar, beklar, saroy amaldorlari, sayyidlar va boshqa yuqori tabaqa vakillariga beriluvchi hujjat. 
S.Saidqosimov (rahbar), А.Аhmedov, B.Аhmedov va boshqalar. Аmir Temur jahon tarixida. – T.: Sharq, 
2001, 104-bet. 
67
Tanxoh – saroy xizmatchilari, lashkarboshilar va boshqalar uchun maxsus xazinadan beriladigan maosh 
pul, baʼzida alohida xizmat ko
‘
rsatgan beklarga tanxoh sifatida yer-suv berilgan. Xalqaro Аmir Temur 
jamg
‘
armasi. Temur tuzuklari. – T.: “O
‘
zbekiston”, 2011,100-bet. 
68 
Tuyul – xiroj va soliq yigʼib olish haqi bilan inʼom etilgan yer-mulk, viloyat. O
‘
sha asar, 101-bet. 
69 
Shahar omonligi xazinasi – fath etilgan shahar aholisidan to
‘
plangan “moli omon” (o
‘
lpon) 
saqlanadigan xazina. O
‘
sha asar, 101-bet. 
70
Xolisa – davlat ixtiyorida bo
‘
lgan, barcha soliqlardan ozod etilgan yer-suv va mol-mulkni tasarruf 
etuvchi idora. O
‘
sha asar, 101-bet. 
71 
O
‘
sha asar, 100–102-betlar. 
Amir Temur (1336-1405) 

---

107 
−
jamoa yerlari mavjud bo‘lgan. 
Dehqonchilik yerlarining eng katta qismi davlat mulki 
hisoblangan. Ularga avvalgidek yurt hukmdorlari – sulton yoki amir 
egalik qilgan. 
Amir Temur va temuriylar davrida suyurg‘ol keng qo‘llanilgan. 
U Amir Temur davlati tashkil topishi arafasida joriy qilinib, yerlar 
hajmi, sharti hamda yer va yorliqqa ega shaxslarning tabaqasi 
jihatidan turlicha bo‘lgan. Suyurg‘ol yerlari ba‘zan oliy hukumat 
farmoniga binoan avloddan avlodga meros qoldirilgan. Egasiga o‘z 
suyurg‘oli doirasida amaldorlar tayinlash, soliqlar va boshqa 
to‘lovlarni to‘plash hamda aybdorlarni jazolash huquqi berilgan. Qayd 
etish kerakki, buyuk Sohibqiron hukumatga aloqador har qanday 
mansab egalaridan o‘z ishiga, xususan, mulkchilik masalasiga tartib, 
mas’uliyat va adolat bilan yondashishlarini qattiq talab qilgan. 
Aksincha ish tutib, mol-mulkka zarar yetkazganlariga nisbatan tegishli 
choralar ko‘rilgan
72
. 
Agar kimda-kim qarovsiz yerlarni obod qilsa, koriz qursa yoki 
bog‘ yaratsa, soliq to‘lovlari bo‘yicha muayyan imtiyozlardan 
foydalangan. Xarob bo‘lib yotgan egasiz yerlar xolisa tarafidan obod 
qilingan. Mabodo, egasi bo‘lsa-yu, obod qilishga qurbi yetmasa, unga 
bu ishni amalga oshirishi uchun turli asboblar va kerakli narsalar 
berilgan. Dehqonchilikka mo‘ljallangan yerlardan olinadigan asosiy 
soliq xiroj (yoki mol) deb nomlangan. Xiroj asosan hosil yetilib, uni 
yig‘ib-terib olish vaqtida mahsulot, ba’zida pul holida to‘langan. Soliq 
hosilga, yerning unumdorligi va suv bilan nechog‘li ta’minlanganiga 
qarab belgilangan. Chunonchi, daryo, buloq va koriz suvlari bilan 
sug‘oriladigan yerlardan yalpi hosilning uchdan bir qismi miqdorida 
olingan. Agar yer egasi uni pul hisobida to‘lashga rozi bo‘lsa, unda 
hosilning uchdan bir qismi bozor narxi hisobida pulga chaqilgan. 
Bordi-yu, raiyat hosilni uch qismga bo‘lishga rozi bo‘lmasa, shu 
paytda hisobga olingan yerlar birinchi, ikkinchi va uchinchi jarib
73
yerlariga ajratilgan. Bunda birinchi 
72
Rui Gonsales de Klavixo. Samarqandga – Аmir Temur saroyiga sayohat kundaligi (1403-1406 yillar). 
– T.: “O
‘
zbekiston”, 2010 yil, 174-bet. 
73
Jarib yoki jerib (Аlisher Navoiyning “Vaqfiya” asarida jerib deb nomlangan) – yer sathi o
‘
lchovi. Bir 
jarib 3600 kv. m. Gazga, yaʼni taxminan bir tanob (958 kv.m.) yerga teng boʼlgan. Xalqaro Аmir Temur 
jamg
‘
armasi. Temur tuzuklari. – T.: “O
‘
zbekiston”, 2011, 144-bet. 

---

108 
jaribdan olingan hosilning uch harvori (bir eshak ko‘tarishi mumkin 
bo‘lgan yuk), ikkinchi jaribdan – ikki harvori, uchinchi jaribdan esa 
bir harvori yig‘ib olinishi buyurilgan. Shuningdek, kuzgi, bahorgi va 
yozgi dehqonchilikdan olingan hosil dehqonning o‘ziga qolgan. Bu 
haqda, Alisher Navoiyning “Vaqfiya” asarida temuriylar davrida 
o‘ziga xos tarzda jaribga ajratilgan ekin maydonlari va ulardan olingan 
daromadlar haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan
74
. 
Amir Temur o‘z xalqiga doimo e’tiborli bo‘lgan. Ularni og‘ir 
ahvolga solishni man etgan, yashash sharoitlarini, soliq va boshqa 
majburiy to‘lovlar undirilishi jarayonlarini nazorat qilish uchun 
alohida vazirlar tayinlagan. Vaqti-vaqti bilan olimlar va hukumat 
vakillarini chekka hududlarga biriktirib, raiyat ahvolini o‘rganishlarini 
va haqiqiy vaziyat to‘g‘risida ochiq-oydin axborot berishlarini talab 
qilgan. Bu fikrimizga Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asaridan 
olingan quyidagi parcha yaqqol misol bo‘la oladi: “