Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

Samarali va samarasiz mehnat. 
Smit fikriga ko‘ra, kapital miqdori 
ish bilan ta’minlangan va ta’minlangan ishchilar soni o‘rtasida o‘zaro 
nisbat bilan belgilanadi. Smit kuzatishicha, bozorga tovarni ishlab 
chiqarishda band bo‘lish samarali mehnat, lekin shu qatorda ishlab 
chiqarishda band bo‘lmagan ishchi kuchining xizmati ham samarasiz 
hisoblanildi. 
Ushbu nazariyadan, milliy boylikning ko‘payishi jamiyatdagi 
ayrim sinflar faoliyati natijasi emas (merkantilistlarda – savdogarlar, 
fiziokratlarda – yer egalari), balki 
mehnat taqsimotida qatnashayotgan 
barcha kishilar faoliyatining natijasidir
, degan xulosa kelib chiqadi. 
121
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander ., p. 260. 

---

169 
Boshqacha aytganda, foyda yaratuvchi har qanday mehnat unumli 
mehnatdir. Ammo bu masala bo‘yicha A.Smitda izchillik bo‘lmagan. 
Birinchidan, u faqat moddiy narsalarni yaratish va o‘zgartirish bilan 
bog‘liq bo‘lgan mehnat unumli mehnat deb hisoblangan. O‘qituvchilar, 
huquqshunoslar, harbiylar, ma\muriyat, yozuvchilar va shu kabilarning 
mehnati esa unumsiz hisoblanilgan. Ikkinchidan, A.Smit iqtisodiyotda 
qishloq xo‘jaligi sohasining ustunligi g‘oyasidan qutula olmagan. U, 
hunarmandlar va savdogarlar mehnatini yer egalari mehnatiga nisbatan 
kam unumli bo‘ladi, deb aytadi. Negaki yer egalariga tabiat «yordam» 
beradi va «dehqonchilikka qo‘yilgan kapital haqiqiy boylikka va 
daromadga ancha ko‘p qiymat qo‘shadi». Bunda A.Smitning 
ta’kidlashicha, iqtisodiyotning rivojlanib borishi bilan sanoat tovarlari 
bahosi pasayib borish moyilligiga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bahosi 
esa o‘sish moyilligiga ega. Shuning uchun, uning fikricha, qishloq 
xo‘jaligiga qo‘yilgan kapital ancha foydali hisoblanadi. 
“Bir kishi ko‘plab ishlab chiqaruvchilarni yollasa boyligi oshib 
boraveradi agar u ko‘plab xizmatkorlarni boqsa kambag‘alligi ortib 
boraveradi.”
122
Kapital samarali ishchi kuchini qo‘llab-quvvatlash 
uchun talab qilinadi, shuningdek, katta kapital to‘plash uchun jami ishchi 
kuchining katta qismini samarali mehnatga jalb etish kerak bo‘ladi. 
“Kapitalistlar isrofgarchilik va noto‘g‘ri xatti-harakatlarni kamaytirib, 
tejamkorlik orqali rivojlanishadi”
123
. 
Agar o‘sha davrda Angliyada manufaktura sanoati rivojlana 
boshlaganini va hatto birinchi yuqori unumli fabrikalarning paydo 
bo‘lganligini hisobga oladigan bo‘lsak, A.Smitning bu xatosini 
tushunish yana ham qiyinlashadi. Uning unumli mehnat konsepsiyasida 
izchillikning yo‘qligi, ishlab chiqarish jarayonidagi kapital mavqeini 
yetarlicha tushunmaganligi natijasidir. A.Smitning fiziokratik bid’atlari 
jamiyat o‘z resurslarini, birinchi navbatda, qishloq xo‘jaligiga, ikkinchi 
navbatda, sanoatga va faqat, uchinchi navbatda, savdoga yo‘naltirishi 
kerakligini tasdiqlashida o‘z ifodasini topadi. Bundan A.Smit sanoat 
to‘ntarilishining dastlabki uchqunlarini va kelajakda yirik sanoat ishlab 
chiqarishining hal qiluvchi ahamiyatini ko‘ra olmagan, degan xulosa 
kelib chiqadi. 
122
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander. p. 314. 
123
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander. p. 321. 

---

170 
A.Smit boylikni ko‘paytirishda pulning o‘rniga alohida urg‘u berib 
o‘tadi. Uning tasdiqlashicha, qimmatli metallarning, pulning maxsus 
ahamiyati to‘g‘risidagi merkantilistlarning fikri noto‘g‘ri. Agar pulni 
jamg‘arish asosiy maqsad bo‘lsa, unda pul harakatsiz qolib ketadi, bu 
esa ushbu pulga ishlab chiqarish yoki sotib olish mumkin bo‘lgan 
mahsulotlarning kamayib ketishiga olib keladi. Pul jamiyat boyligini 
ko‘paytirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.