Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

Davriy muammolar: Don qonuni 
1800-yil boshlarida ro‘y bergan 
eng qiziqarli iqtisodiy jarayonlardan biri bu Angliyada (Amerika – 
Hindiston o‘rtasidagi don masalasi emas) donni import qilishda ta’rif 
o‘rnatish bilan bog‘liq bo‘lgan savolining Don qonunida aks etishidir. 
Don qonuni aholining oziq-ovqat bilan ta’minlash masalasi turgan 
davrda yuzaga keldi. Bu davrda oziq-ovqat mahsulotlarining narxi, renta 
to‘lovlari va yerlarga investitsiya jalb qilish darajasi yuqori edi. Yana bir 
o‘sib borayotgan masala tariflar, yer 
136
Д.Джумонов, З.Аллаберганов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. –Т.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2017. 
124-б. 

---

193 
ijarasi va oziq-ovqat narxlaridan ko‘ra donlarning narxi o‘sib borishi 
bo‘ldi. O‘sha davrda yashab ijod qilgan Edvin Kanan o‘z “Ishlab 
chiqarish va taqsimot” asarida bu davridagi o‘rtacha narxlarni (bir tonna 
uchun) quyidagicha tasvirlagan: 
1801-yilda bug‘doyning eng yuqori narxi bir tonna uchun 177 
shilling tashkil etdi
137
. 
Rikardo yuqori ta’riflar Britaniya qishloq xo‘jaligiga katta 
investitsiyalar oqimining kirib kelishiga sabab bo‘ladi va natijada 
ta’minot oshib, don narxi tushishiga sababchi bo‘ladi degan nazariyaga 
rozi bo‘lmadi. Chunki donning yuqori narxi o‘sayotgan ijara natijasi edi. 
Renta bu o‘rinda narxni shakllantiruvchi vosita sifatida chiqdi. 
Rikardoni Don Qonuni daromad taqsimoti bo‘ldi. Uningcha yuqori 
tariflar daromad taqsimotini o‘zgartirib, pomeshiklar manfaatiga xizmat 
qila boshlaydi. Daromad taqsimotida Adam Smitning muhokamasi 
to‘liq bo‘lmaganligi sababli, Rikardo iqtisodni shu savolga qaratdi 
138
. 
Mahsulot hosil qilishda renta hissasi. 
Rikardo birinchi o‘rinda 
katta yer egalari va kapitalistlarning uzoq muddatli istiqboldagi 
o‘zgarishlarni tushuntirib berishga qiziqqan; shuning uchun uning 
nazariyasida ijara va foyda o‘rtasida aniq farq muhim ahamiyatga ega. 
Shubhasiz, bu farqni amaliyotdan ko‘ra nazariyada amalga oshirish 
osonroq. Rikardo kundalik tilida ishlatiladigan atamalar aniq emasligini 
tan oldi. Fermer tijorat yerdan foydalanish uchun ijarachiga pul to‘laydi, 
buni renta deb atadi, lekin bu to‘lov ehtimol foyda va renta 
elementlarini o‘z ichiga oladi. Agar yer, to‘siqlar, drenaj yoki 
137
Edvin Cannan, Ingliz Siyosiy iqtisodda ishlab chiqarish va taqsimlash nazariyasi tarixi. 3-nashr 
(London: D. S. King va O'g'il 1917), p. 117. 
138
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 127-132 b. 

---

194 
binolarni qo‘shish hisobiga yaxshilangan bo‘lsa, unda renta deb atalmish 
to‘lov, bir qismi, tomorqani yaxshilash uchun uy egasiga qaytishi lozim. 
Bu bilan Rikardo ijara uchun unumdor yer (1) va unumsiz yer (2) qonuni 
mavjud ekanligini aytadi.