Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6-
rasm. Rikardo bo‘yicha renta hisob kitobi Agar unumdor yer darajasi aholi soniga o‘xshab ko‘payish xarakteriga ega bo‘lganda unda ortiqcha ishlov berishning keragi yo‘q bo‘lardi. Yer unumdorligi ishchi kuchiga nisbatan teskari proportsionallikda 139 o‘sadi deb hisoblaydi. Rikardo rentani ijarachiga turli unumdorlikka ega yer uchun to‘lov sifatida ko‘rdi. 6-rasmda ikki yer uchastkalari tahlil qilinadi, har biriga sarmoya va mehnat birligi jihatidan qarasak, unumdor yerda u 100 bushels bug‘doyni va unumsiz yerda u 90 bushelga ega umumiy jismoniy kuchni talab qiladi deb aytadi. 139 Ricardo, Principles, p. 72 100 Bushel 90 Ishlov berish intensivligi 195 Raqobat bozorida, ikki yer sinf vakillari foydasi darajasini tenglashtirish uchun kurashadilar. Rentani B yerda ishlayotgan fermer sinfi A yerda ishlayotgan sinf bilan bir hil to‘lashga tayyor. Har qanday A yer rentasi B yer rentasidan 10 bushelga ortiq, ammo A dehqonchilikdan bug‘doy uchun yuqori foyda keladi. Shunday qilib, A yer egasi ijarasi B yer egasiga nisbatan 10 ga yuqori ijara hosil qiladi. Rikardo konsepsiyasini to‘liq tushunish uchun, keling, biz yer ijarasi uchun uch sinfli qilib tahlil kengaytiramiz va ayni paytda biz intensiv va ekstensiv unumdorlik to‘g‘risida tushuncha beramiz. Mahsulot ishlab chiqarish unumdorligini 3 yer egaligi sinfi asosida ko‘rib chiqamiz, bu yerda kapital va mehnat A sinfda 3, B sinfda 2, C sinfda bir birlikda sarflangan. Intensiv unumdorlik berilgan yer uchastkalarida kapital va mehnat sarfining izchil birliklarida ko‘rsatilgan. Agar A yer sinfi bir birligini ishlab chiqarish uchun 100 bushels ketsa; ikkinchi birlik uchun 190 bushel qo‘llaniladigan bo‘lsa, unda ikkinchi birlik mahsulot 90 bushelga ko‘proq; va hokazo. Intensiv unumdorlik bizning misolimizda unmdor resurslarni kamayib boruvchi tamoyiliga asoslanadi. A yerning kamligini hisobga olgan holda, iqtisodiy nuqtayi nazardan quyi unumdorlikka ega B yerga ishlov berishga kirishildi. A sinfdagi yer uchastkasi unumdorligi past, shu sababli B sinfdagi yer uchastkasiga qaraganda yanada ko‘proq ishlovni talab qiladi. Agar bizning misolimizda ko‘rsatilganidek, B sinfdagi yerlarga o‘tmaganimizda, unda A sinf yerlaridan bir birlik mehnat va kapital evaziga katta foydaga ega ishlab chiqarishni tashkil etar edik. Xuddi shunday, C sinf yerlari A va B sinfni foydalanish kamayib bormaganida ishlatmas edik. Har bir yer sinfidan olinadigan unumdor mahsulot mehnat va 196 kapitalining oxirgi birligiga tengdir. Agar qo‘shimcha yer sinflari bo‘lmaganida edi, unda mehnat va kapitalni yuqori unumdorlikka ega boshqa mamlakatlar yerlariga ko‘chirgan ma’qul bo‘lar edi. Endi biz Rikardo konsepsiyasini tushunish uchun bu sinflarning renta to‘lovlarini ko‘rib o‘tamiz. Turli yer sinflari oladigan renta har xil bo‘ladi: A yerda 30 bushel, B yerda 10 bushel, C yerda esa renta to‘lanmaydi. Raqobatli bozorda renta to‘lovi quyidagicha bo‘ladi. C sinf yerda kapital va mehnat bir birligi qo‘llaniladigan bo‘lsa, jami mahsulot 240 bushel donga teng bo‘ladi. A yer sinfida bir birlik mehnat va kapital uch ko‘rinishda 270 bushel (100 + 90 + 80) jami mahsulot hosilini beradi. Shu davgacha ikkala yer sinf fermerlari g‘allaga rentani teng narxi (ijara) 30 bushel to‘lovni to‘lashgan, chunki ular buning uchun kurashmaganlar. Xuddi shunday B sinf ijarasi 10 bushelga (160-170) teng deb ko‘rsatadi. Biz, shuningdek, mehnat va kapital birligi evaziga marginal mahsulot orasidagi farqni va ma’lum chegaradagi unumdorlik birligini ishlab chiqarishda intensiv unumdorlikni qo‘llagan holda o‘lchashimiz mumkin. Misol uchun, A yer sinf rentasi 30 bushel [(100 -80) + (90 - 80)] bo‘lib, B sinf uchun 10 bushel (90-80) renta olinadi 140 . “Agar hatto, yer egalari barcha rentalardan voz kechganlarida ham nonning bahosi hech kamaymagan bo‘lar edi», – deb yozadi D.Rikardo. Rentani tashkil etuvchi omillarni ham ishonarli qilib ko‘rsatib berdi. Bunday omillar: tuproq unumdorligining har xilligi va yer uchastkasining bozorga uzoq yaqin joylashishi hisoblanadi. Aholi soni oshib borishi bilan milliy daromadda renta hissasining ko‘payib borish moyilligi amal qiladi. Oziq-ovqat mahsulotlari narxining oshib borishi va milliy daromadda renta miqdorining ko‘payib borish moyilligi D.Rikardoni juda tashvishga solgan. U, bundan qutulishning yo‘li, xuddi T.Maltusga o‘xshab, tug‘ilishni kamaytirish deb bilgan. D.Rikardo fikri bo‘yicha, yomon yerlarni ishlamaslikka imkon beruvchi yana bir vosita xalqaro savdoni rivojlantirish, aholisi zich bo‘lmagan mamlakatlardan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini olib kelish deb bilgan. Nihoyat, D.Rikardo ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga imkon beruvchi texnik taraq- qiyotga ishonch hosil qilgan. 140 History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 133-136 b. |