Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Genri Charlz Keri
(1793–1879) ingliz siyosiy iqtisodiga keskin qarshi chiqib, AQSH kapitalizmini madh etdi. Uning asosiy asari «Manfaatlar uyg‘unligi» (1872) kitobidir. G.Kerining qarashlari Angliyaga qarshi ruhda edi. U Rikardoning ta’limoti va Maltus aqidalarini rad qildi. G.Kerining metodologiyasi subyektiv idealizm va mexanisizm bilan obyektiv iqtisodiy qonunlarni tabiat qonunlariga almashtirish bilan xarakterlanadi. G.Keri hamma iqtisodiy kategoriyalarni ta’riflab berishga intildi. U qiymatni insonning tabiatga hukmronligi o‘lchovi deb, predmetga 147 А.Раззоқов, Ш.Тaшматов, Н.Ўрмонов. Иқтисодий таълимотлар тарихи. –Т.: “IQTISOD- MOLIYA”, 2007. 146–148-б. 217 ega bo‘lish uchun bartaraf qilish zarur bo‘lgan qarshi harakat deb ta’rif berdi. U narxni predmetning o‘zini ayirboshlash evaziga pul olish qobiliyati deb hisobladi. Kapital odamlarning tabiat kuchlarini boshqarish imkoniyatini olishlarida yordam beradigan buyum yoki qurol deb tushundi. G.Keri D.Rikardoning yer rentasi nazariyasini tanqid qilib, uni yalpi kurash nazariyasi (ya’ni Rikardo shu nazariya yo‘li bilan go‘yo sinflar o‘rtasida urushni avj oldirdi), deb hisobladi va Rikardoni «kommunizm otasi» deb, unga xuruj qildi. G.Kerining o‘zi esa rentani yer egalarining mehnati uchun mukofot deb hisoblab, uni foiz bilan aynan bir narsa deb tushundi. Kerining iqtisodiy ta’limotida burjua jamiyatida «barcha chin va haqiqiy manfaatlarining to‘la-to‘kis uyg‘unligi» mavjudligini isbotlamoqchi bo‘ldi. U taqsimot qonunini o‘z nazariyasiga asos qilib oldi. G.Keri proletariat bilan burjuaziya manfaatlarining bir xilligini go‘yo kapitalistik jamiyatda mehnat unumdorligi oshishi bilan ish haqi ham oshib boraveradi, shuning natijasida ishchi bilan kapitalistning iqtisodiy ahvolidagi tafovut asta-sekin kamayadi, degan qoida bilan asoslamoqchi bo‘ldi. G.Keri kapitalistik jamiyatda aholining nisbiy ko‘payishi va ekspluatatsiya kuchayishi faktlarini mutlaqo inkor qilib, ishchilar sinfi farovonligining oshib borishi texnika taraqqiyoti bilan bog‘liq. XIX asrda Kerining qarashlari, uning antagonistik jamiyatdagi manfaatlar uyg‘unligi nazariyasi ko‘pchilikka ma’lum bo‘lib, burjuaziya siyosiy iqtisodini yuksaltirishga katta ta’sir ko‘rsatdi. «Manfaatlar uyg‘unligi» nazariyasining asosiy qoidalarini hozirgi zamon siyosiy iqtisodi olimlari qaytadan tiklamoqdalar. G.Keri yuqorida biz bayon etgan kapitalistik munosabatlarning bekamu-ko‘stligi, sinfiy manfaatlarning hamohangligi va boshqa «uyg‘unliklar» to‘g‘risida ko‘p yozdi. Lekin uning g‘oyalari Bastiadan biroz farq qiladi. Keri qullikni qo‘lladi (bu davrda AQSHning janubida hali qul plantasiyalari mavjud edi). Proteksionizm siyosati ham himoya qilindi, chunki AQSH hali yosh davlat sifatida sanoati pastligi tufayli unga muhtoj edi, chunki Angliya sanoati bilan ochiq raqobatda yengishi qiyin bo‘lgan. Shular tufayli Smit va Rikardolarning fritrederlik (erkin savdo) siyosati to‘g‘ri kelmay qoldi. Ayniqsa, Rikardoning burjua jamiyatidagi sinflar 218 o‘rtasidagi manfaatlarning qarama-qarshi ekanligi ko‘pchilikka ma’qul bo‘lmay qoldi. Kerining fikricha, Rikardoning tuzumida dushmanlik ruhi bo‘lib, millat, sinf, ijtimoiy guruhlar o‘rtasida urush keltirib chiqaradi. Vaholanki, bu guruhlar o‘rtasida bekamu-ko‘st uyg‘unlik mavjud emish. Kerining «Manfaatlar uyg‘unligi nazariyasi» asosida uning «taqsimot qonuni» yotadi, unga ko‘ra mehnat unumdorligining o‘sishi bilan ishchilar hissasi absolut va nisbiy jihatdan o‘ssa, kapitalistlarniki esa aksincha pasayadi. Shunday yo‘l bilan mehnat va kapital o‘rtasidagi antagonizm yo‘q qilinadi. Bunda yaxshi ma’lum tezis – unumli kapital g‘oyasidan foydalaniladi (unga ko‘ra tadbirkor qonuniy foyda olishi kerak). G.Kerining g‘oyasi bo‘yicha tovarning qiymati uni ishlab chiqarishga ketgan amaliy mehnat miqdori bilan emas, balki ma’lum sharoitda sarflangan ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi. Ammo mehnat unumdorligining o‘sishi bilan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun, shu jumladan ishlab chiqarish vositalariga sarf- xarajatlarni kamaytirish lozim. Bu esa, G.Keri bo‘yicha kapitalning qimmati pasayishiga olib keladi. Ishlab chiqarish vositalari kapital bilan bir deb qaraladi. Oqibatda foiz ham, kapital egasi oladigan mahsulot hissasi ham pasayadi, shunga mos ravishda mehnat qimmati va uning mahsulotdagi hissasi oshib boradi. Bu g‘oyalarning hammasini qo‘llash qiyin (bu haqda yuqorida ham aytilgan), chunki foiz qiymatning bir qismi bo‘lib, avvalgi mehnatga hech qanday aloqasi yo‘q. Mehnat unumdorligining o‘sishi ishchilarning tirikchilik vositalari qiymati pasayishi bilan bog‘liq, bunda ishchi kuchi qiymati ham pasayadi, kapitalistning milliy daromaddagi hissasi esa oshib boradi. Keri kapitalist va yer egasi «manfaatlari uyg‘unligi»ni isbotlab berishga intiladi. Bunda ham u Rikardoga qarshi chiqadi, ayniqsa unumdorligi past yerlarni ishga tushirishga mone’lik bildiradi. Keri Bastia kabi rentani aslida kapitalga foiz shakli sifatida qaraydi, dehqonchilik xususiyatlarini inkor etadi. Keri «millatlar uyg‘unligi» haqida ham gapirib, jahon ishlab chiqarishini mahalliy markazlarga taqsimlash zarurligini aytadi, chunki bu yerlarda qishloq xo‘jaligi va sanoat tabiiy holda uyg‘unlashgan. 219 (1767-1832) Shularni hisobga olib, Keri Buyuk Britaniyaning sanoat va mustamlakachilik monopoliyasiga qat’iy qarshi chiqadi, boshqa davlatlarni agrar xomashyo manbayiga aylantirish siyosatini inkor qiladi va shu maqsadda proteksionizmni keng qo‘llash kerak, deydi. Shunisi qiziqqi, burjuaziya manfaatlarini himoya qilib, gohida fritrederlik (F.Bastia), ba’zida proteksionizm (G.Keri) «uyg‘unlik»ning doimiy sharti deb e’lon qilinaveradi. Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|