Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»

9.5.
 
S. SISMONDINING IQTISODIY QARASHLARI 
 
Jan Sharl Leonardi Sismondi
150
(1773–1842) Shveysariyada 
tug‘ilgan, fransuz klassik siyosiy iqtisodini 
nihoyasiga yetkazuvchi va ayni vaqtda mayda 
siyosiy iqtisodning asoschilaridan biridir. U 
protestant pastor oilasida tug‘ilib voyaga yetdi. 
Protestantlar kollegiyasini 
bitirib 
chiqdi, 
Jeneva universitetida o‘qidi. Siyosat bilan 
unchalik ko‘p vaqt shug‘ullangani yo‘q, 
Fransiya ma’naviy va siyosiy fanlar akade- 
miyasining a’zosi etib saylandi. 
S.Sismondi iqtisod va tarix fanlari sohasida 
katta ishlarni amalga oshirib, boy 
ilmiy adabiy meros qoldirdi. “Tosqani qishloq xo‘jaligining ko‘rinishi” 
(1801), “Savdo boyligi yoki siyosiy iqtisod tamoyillari va ularni savdo 
qonunchiligida qullanish to‘g‘risida” (1803), “Italiya respublika- 
larining tarixi” (1807), 1818 yilda esa Edinburg ensiklopediyasi uchun 
“siyosiy iqtisod” maqolasini tayyorladi. Lekin “Siyosiy iqtisod yangi 
ibtidolari yoki boylikning axoli nufusiga munosabatlari to‘g‘risida” 
(1819) kitobining nashr qilinishi uning shuxratini keskin oshirdi. 
Keyingi yillarda “Siyosiy iqtisoddan etyudlar” (1837) va fundamental 
tarixiy asarlar “Fratsuzlar tarixi” (31 tom), “Rim imperiyasi qulashi- 
ning tarixi” va boshqa asarlari nashr qilindi. 
S.Sismondi g‘oyalarining shakllanishi, sanoat inqilobi davri bilan, 
shuningdek mayda ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy kuchsizlanishi 
bilan bog‘liq bo‘lib, bu esa o‘z navbatida kapitalizmning feodalizm 
ustidan, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishning mayda ishlab 
chiqarish ustidan g‘alabasini anglatar edi. 
S.Sismondi mayda ishlab chiqarish pozitsiyalarida turib, kapita- 
lizmni tanqid qilib, mayda tovar ishlab chiqarishga qaytishni orzu qildi. 
Sismondi odamlar baxt va tenglikni ta’minlash uchun birlashadilar, 
150 
“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fani bo
‘
yicha ma’ruzalar matni. Toshkent kimyo texnologiyalari 
instituti. –Т.: 2004. 36–40-betlar. 
Jan Sharl Leonardi Sismond 

---

225 
degan fikrga asoslandi. Olim klassik maktab g‘oyalarini qo‘llaydi, 
ammo taqsimotning ko‘pdan-ko‘p muammolari xususida o‘z fikrini 
bildirdi. Kapitalni, inqirozlarni, mahsulotni realizatsiya qilish 
masalalarini tadqiq etadi, jamiyatni o‘zgartirishni mayda burjuacha 
dasturini ilgari suradi. A. Smitning ta’limotida qiymat va boylikning 
birdan-bir manbai mehnat deb tahlil qilingan edi. Zarur ish vaqti 
tushunchasi u tufayli birinchi bor joriy etildi. Sismondi pul-ichki 
qiymatga ega bo‘lgan mehnat mahsuloti va shu sababli u qiymatning 
umumiy mezoni tarzida namoyon bo‘ladi, degan to‘g‘ri xulosa chiqaradi. 
Pulning qadrsizlanishi ortiqcha qogoz pullar muomalaga chiqarilishi 
xaddan ortib ketishining natijasi, deb talqin etiladi. Ammo u pulning 
vujudga kelish jarayonini, uning vazifasini tadqiq etmaydi. Sismondi 
iste’mol qiymati bilan qiymat o‘rtasidagi ziddiyatlarni ko‘ra bilgan 
bo‘lsa ham, ammo uning mohiyatini tushunmadi. U qiymatdan chetga 
chiqishni qiymat qonunining buzilishi deb hisoblaydi. S.Sismondi 
ta’biricha, ijtimoy fan ikki qismdan: oliy siyosat va siyosiy iqtisoddan 
iborat. Agar siyosat davlat tarkibini qanday vujudga kelishini o‘rgatsa, 
fuqarolarni diyonat va din to‘g‘risida tarbiyalash, siyosiy iqtisod 
xo‘jalikni qanday boshqarishni, ijtimoy tartibni saqlashni xukumatga 
tavsiya qilishi kerak. 
Umuman, siyosiy iqtisod ma’naviy fan bo‘lib, u odamlarni his 
tuyg‘ulari, ehtiyojlarini va ehtiroslarini o‘rganishi kerak. 
S.Simondining fikricha “Odamlarning moddiy farovonligi, inson 
tabiati” siyosiy iqtisod predmeti bo‘lishi kerak, “Odamlarning moddiy 
farovonligi esa” davlatga bog‘liq, S. Sismondi siyosiy iqtisod predmetini 
davlatning iqtisodiy siyosati bilan aini bir narsa deb biladi, uni sinflardan 
ustun turadigan fan deb talkin etdi. U ishlab chiqarish munosabatlari, 
iqtisodiy qonunlarni bilish zarurligini inkor qiladi. U insonning fe‘l-
atvorini birinchi o‘ringa qo‘yadi. 
Uning qarashlari rivojida ikki bosqich ko‘zga tashlanadi. Avval 
boshda S.Sismondi A.Smit ta’limotining, klassik siyosiy iqtisodning 
tarafdori bo‘lib chiqdi. U o‘zining dastlabki asarlaridan biri – «Savdo 
boyligi to‘g‘risida...» kitobida (1803) sanoat inqilobining ijtimoiy 
iqtisodiy mazmuni va imkoniyatlarini yuksak baholadi. 
S.Sismondi metodologiyasi: 
1.
Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni subyektiv-idealistik talqin etish. 
2.
Ilmiy abstraksiya usulining yo‘qligi. 

---

226 
3.
Tarixdan tashqari yondashuv. 
4.
Ayirboshlash konsepsiyasi. 
Mayda burjua nazariyotchisi bo‘lgan S.Sismondi iqtisodiy 
qonunlarning obyektiv xarakterini tan olmadi. S.Sismondi kapitalizmni 
antagonistik jamiyat deb bildi. U kapitalizmning o‘ziga xos xususiyatini 
– boylikning oz sonli kishilar qo‘lida to‘planishi va ko‘pchilik 
mehnatkash aholining chor-nochor kun kechirishini, jamiyat bilan 
xususiy sohibkorning manfaatlari bir-biriga mos emasligini, qishloq 
xo‘jaligining savdodan va sanoatdan orqada qolayotganini ko‘rsatdi. 
S.Sismondi klassik maktabga qarama-qarshi o‘laroq, mayda tovar 
ishlab chiqaruvchilarning xonavayron bo‘layotganligini va “ortiqcha” 
aholi 
paydo 
bo‘layotganini, 
mashinalar 
ishchilarni 
siqib 
chiqarayotganini ko‘rsatdi. S.Sismondi klassik maktab vakillarining 
inqirozlar bo‘lishi mumkin emas va kapitalizm ziddiyatlar nima 
ekanligini bilmaydi degan mulohazalarini tanqid qildi. Uning tarixiy 
xizmati ham mana shundan iborat bo‘ldi. 
Olim o‘z g‘oyasini isbotlashda ishlab chiqarish va iste’mol 
o‘rtasidagi tafovutni 1-o‘ringa qo‘yadi. Yirik ishlab chiqaruvchilar 
iste’moli pasayishi oqibatda mamlakat va dunyoda inqiroz ro‘y beradi, 
deydi u. Shuning uchun yirik ishlab chiqarishni to‘xtatish va mayda 
ishlab chiqarishga qaytishni taklif etadi, shu orqali kapitalizmni inkor 
etadi. 
S.Sismondi yakka tartibdagi daromadlardan, boyliklardan olingan 
foyda va ishchi ish haqining yigindisi bo‘lgan daromad muammosiga 
o‘tadi. U milliy daromad bilan yalpi maxsulot bilan aynan bir narsa deb 
bilganligi uning asosiy nazariy xatosidir. Kapital deganda S.Sismondi 
ishlab chiqarish zaxiralarini (ishlab chiqarish vositalarini) tushunadi. U 
kapital jamgarilishini tejamkorlik bilan bog‘laydi. Asosiy (mashinalar, 
ish qurollari) va aylanma (uruglik, xomash’yo, ish xaqi) kapitalini bir- 
biridan ajratib, bu bilan A.Smitning hamma xatolari va yutuqlarini 
takrorlaydi. U kapitalni doimiy va o‘zgaruvchi kapitalga ajrata bildi. 
Oxir oqibatda Sismondi kapitalni milliy daromaddan farqini izohlay 
olmadi. Uning o‘stiga Smitning shu ikki o‘rtadagi tafovutni nazariy 
jihatdan isbotlash yo‘lidagi intilishlarini pisand qilmay, orqaga qadam 
tashladi. 

---

227 
Ishlab chiqarish bilan taqsimot o‘rtasidagi ziddiyatni hamda shaxsiy 
iste’molning takror ishlab chiqarish jarayonlari uchun muhimligini tan 
olganini Sismondi konsepsiyaning ijobiy jihatidir. Sismondi kapitalistik 
yo‘ldan voz kechishni taklif qildi. Kapitalizmni tartibga solishga, 
ishchilar bilan kapitalistlar o‘rtasidagi patriarxalchilik munosabatlarini 
o‘rganishga, ishchilarni foydani taqsimlashda qatnashishi ishsizlar, 
nogironlar haqida gamxo‘rlik qilishda maxsus fondlarni vujudga 
keltirishga, mayda ishlab chiqarishni saqlab qolish va qo‘llab-
quvvatlashga, manufaktura sifatida shakllangan yirik mulkchilikni ko‘p 
sonli kapitalistlar o‘rtasida taqsimlashga chaqirdi. U yollanma 
ishchilarni ham mulkdorlar safiga qo‘shishni orzu qildi. Bunga 
S.Sismondi davlatning yordamiga umid qildi
151
. 
Bu g‘oyalar insoniy jihatdan sog‘lom, ammo amalga oshmas fikr 
edi. 
Uning ijtimoiy tadbirlar dasturi reaksion – xayolparastlik 
xarakteriga ega. S.Sismondi obyektiv tarixiy jarayonga to‘sqinlik 
qilishga urinadi. O‘z mulohazalarini Fransiyada hali ham kuchli bo‘lgan 
feodal tuzum himoyachilariga qo‘l kelishini sezmadi. 
Milliy daromad va kapital S.Sismondining iqtisodiy qarashlari 
tizimida yetakchi muammodir. U o‘zining «Siyosiy iqtisodning yangi 
ibtidolari» asarining dastlabki uch bobini ayni shu muammoga 
bag‘ishlaydi. A.Smitdan keyin S.Sismondi ham daromadlarning uch 
turini: foyda, renta va ish haqini alohida ajratib ko‘rsatadi, dastlabki ikki 
turni umumlashtirib, ustama qiymat tushunchasi orqali ifodalab, ularni 
ichki mahsulotdan chegirma deb hisoblaydi. 
S.Sismondi iqtisodiy inqirozni daromadlar o‘rtasidagi nomuvofiqlik 
deb tushunadi, chunki ayrim olimlar chinakam ilmiy nazariyani 
kapitalizm sharoitida ishlab chiqarish bilan iste’mol o‘rtasidagi 
nomuvofiqlik tufayli deb hisoblagan. 
151 
“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fani bo
‘
yicha ma’ruzalar matni. Toshkent kimyo texnologiyalari 
instituti. –Т.: 2004. 36–40-betlar. 

---

228