Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nominal narx.
Adam Smit garchi nominal narx taklifi yoki faqatgina mahsulot narxlari kabi belgilanadi deb izohlagan bo‘lsa ham, u talabning rolini butunlay rad etmagan. U bozordagi narx talab va taklifning har ikkisi tomonidan belgilanadi, deb ishongan. U ba’zida tabiiy narxlar ham aynan talab va taklifga bog‘liqligini ta’kidlagan. Shuningdek, u iqtisodning turli sektorlari orasida resurslar nazoratida va tabiiy narxlar tuzilmasida talabning o‘rni haqida qayd etib o‘tgan. 186 Smitning nominal narxlarning shakllanishi haqidagi tahlili, uning davridagi iqtisodni ikki davrga ajratdi: qisqa va uzoq muddat hamda iqtisodning ikki katta sektori bo‘lgan qishloq xo‘jaligi va ishlab chiqarishga. Qisqa muddat mobaynida yoki savdo-sotiq davrida Smit ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligida tez sur’atlarda tushayotgan talab va ko‘tarilayotgan ta’minot ko‘rsatkichlarini topdi va shu sababli savdo- sotiq narxlari talab va ta’minotga bog‘liqdir. Smitning uzoq muddatda uchraydigan murakkabroq “tannarx” ustidagi tahlili o‘z ichiga ba’zi bir qarama-qarshiliklarni oladi. Qishloq sektori uchun tannarx ehtiyoj va ta’minotga bog‘liq, buning sababi uzoq muddatli ta’minot ko‘rsatkichi o‘smoqda va bu esa o‘z navbatida narxlarning ko‘tarilishini ko‘rsatadi. Ammo ishlab chiqarish sektori uchun uzoq muddatli ta’minot ko‘rsatkichi vaqti-vaqti bilan mutlaqo elastikligi (gorizontalligi), ya’ni o‘zining o‘zgarmas narxlarning ifoda qilishi deb taxmin qilinsa, tahlilning boshqa qismlarida esa u pastga yo‘nalgan ko‘rsatkich ya’ni narxlarning pasayishi deb ko‘rsatiladi. Ishlab chiqarishda uzoq muddatli ta’minot ko‘rsatkichi butunlay elastik bo‘lganda, narx mahsulot bahosiga bog‘liq, ammo u pastga yo‘nalganda esa tannarx ehtiyoj va ta’minotga bog‘liq bo‘ladi 128 . Smit fikriga ko‘ra, ayirboshlashdagi qiymat boshqa tovarlarni sotib olish uchun mahsulotning qudratidir. Bu bozor nuqtayi nazaridan xolis bahodir. Uning foydalanish bo‘yicha tushunchasi noaniqdir; uning nominal narxlarni tushuntirishdagi qiyinchiliklarni yengillatishda yaxshi natija berdi. Boshqa tomondan olib qarasak, uning sxolastikaga borib taqaladigan qo‘shimcha etik ma’nosi ham mavjud. Smitning qat’iy tartiblari uning foydalanishda olmoslarning deyarli ahamiyatsizligi haqidagi bayonotida asosan e’tiborga molikdir. Boshqa tomondan, amaliy ahamiyat bu tovarning talabni qondirilish kuchi, mahsulotni yig‘ish yoki iste’mol qilish orqali qabul qilingan yutuqdir. Tovar iste’mol qilinganda bir necha turdagi yutuqlarga erishish mumkin: to‘liq, o‘rtacha va past foyda. Smitning diqqat markazida u yozib ketgandan keyin yuz yilgacha iqtisodchilar tomonidan sababi tushunilmagan, o‘rtacha foyda va qiymat o‘rtasidagi munosabatdan iborat bo‘lgan to‘liq foyda edi va bu talabning narxni aniqlashda qanchalik rol o‘ynashi haqidagi uning tushunchalarini yashirdi. Shu 128 History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander ., p. 28. 187 aniqki, suvning to‘liq foydasi olmosning to‘liq foydasidan kattaroq; bu Smit ta’kidlaganidek, suvning amaliy ahamiyati olmosnikiga qaraganda balandroq bo‘lishiga ishora qiladi. Shunga qaramay, suvning boshqa bir tarkibiy qismi olmosnikidan pastroq foydali bo‘lishining ancha ehtimolligi bor, chunki tovarning oxirgi foydasi uning ko‘p iste’mol qilinishi sababli ko‘pincha kamayadi. Tovar uchun biz to‘lashni xohlaydigan narx uning to‘liq afzalliklariga emas balki oxirgi afzalligiga bog‘liqdir. Chunki Smit buni eslamaydi (boshqa iqtisodchilar ham 1870- yilgacha eslamaydi). U na olmos-suv paradoksiga qoniqarli yechim topa oladi, na amaliy ahamiyat va ayirboshlash ahamiyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘ra oladi. Suvdan ko‘ra foydaliroq narsa yo‘q, lekin uning sotish qiymati juda past; olmos-hech qanday foydalanish qiymatiga ega emas, biroq tovarlar almashinuvida juda yuqori qiymatga ega. Mana shundan so‘ng iqtisodiyotda olmos-suv paradoksi kelib chiqqan 129 . Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|