Naxçivan dialekt və ŞİVƏLƏRİNİn lüĞƏTİ

Bu iş Azərbaycan Respublikasının  
Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun  
maliyy
ə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir.  
Qrant № EİF-KETPL-2-2015-1(25)-56/55/5 
 
 
4700000000 
  053-2017 
 “Əcəmi” 2017 
2 
 

---

ÖN SÖZ 
Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  Azərbaycanın  ən qədim 
bölg
ələrindən biridir. O, Araz çayının sol qolu olan Naxçıvan 
çayının  sahilində  yerləşir.  Ərazisinin  təxminən 70 %-i dəniz 
s
əviyyəsindən 1000 m yüksəklikdədir. Regionun zəngin təbiəti 
v
ə  əlverişli  coğrafi  mövqeyi qədim  zamanlardan  insanların 
burada m
əskən  salmaları  üçün  şərait  yaratmışdır.  Ərazidən 
tapılan maddi-mədəniyyət nümunələri və arxeoloji abidələr bu 
yaşayış məskəninin 500-300 min illik bir tarixə malik olduğunu 
göst
ərməkdədir. 
Az
ərbaycan Respublikasının tərkib hissəsi olan Naxçıvan 
Muxtar Respublikası Cənubi Qafqazın ən cənub rayonlarından 
olub,  Kiçik  Qafqazın  cənub-qərb hissəsində  yerləşir.  Ərazisi 
simal v
ə  şimal-şərqdən Ermənistan, cənub və  cənub-qərbdən 
İran  İslam Respublikası  və Türkiyə ilə həmsərhəddir. Ümumi 
sah
əsi 5,5 min km
2
, 
əhalisi 435 min nəfərdir. 
Naxçıvan dialekt və şivələri Azərbaycan Respublikasının 
Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  ərazisini  əhatə  etməklə 
Az
ərbaycan dili dialekt və  şivələrinin cənub qrupunu özündə 
birl
əşdirir.  Leksikonu  olduqca zəngin olan bu qrupda ədəbi 
dild
ə  işlənməyən bir çox söz və  ifadələrlə  rastlaşırıq.  Gös-
t
ərilən  ayrı-ayrı  şivələrdə  bu ifadələr elə  fonetik  variantda  iş-
l
ədilir ki, eyni bir əşya,  yaxud  məfhum  başqa-başqa  sözlərlə 
ifad
ə olunur. Bu zəngin dialekt leksikası birdən-birə yaranma-
mış,  Azərbaycan dilinin uzun sürən  tarixi  inkişafı  nəticəsində 
meydana g
əlmişdir. Azərbaycan dilinin, o cümlədən dialekt və 
şivələrimizin  lüğət tərkibinin  əsası  türk  mənşəli sözlərdən 
ibar
ətdir.  
Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində dialekt leksikasının 
da  böyük  rolu  vardır.  Dilin  tarixi  inkişafı  nəticəsində  dia-
3 
 

---

lektizml
ərin bir qismi özünün məhəlli xüsusiyyətlərini itirərək 
ədəbi dilin leksikasına daxil olur.  Bu  baxımdan  dialekt və şivə-
l
ərin  leksikasının  öyrənilməsinin çox böyük əhəmiyyəti var. 
Elmin, texnikanın inkişafı və bu inkişaf prosesində yaranan çox-
saylı  terminlər dildə  qarşılığı  olmadığı  üçün  məcburən  başqa 
dill
ərə müraciət edilir. Lakin dialekt və şivələrin müxtəlif sahələrə 
aid z
əngin  lüğət  materialı  dilimizə  gələn yeni məfhumların 
adlarının xalq dili əsasında yaradılmasına imkan verir.  
Ümumiyy
ətlə, qədim sözlər və  sözlərin qədim mənaları 
ədəbi dilə  nisbətən  xalqın  məişəti ilə  əlaqədar leksikada, 
dialekt v
ə  şivələrimizdə, folklor nümunələrinin dilində  daha 
çox mühafiz
ə olunur. Bu nümunələr xalqın həyatında baş verən 
d
əyişiklikləri özündə  tamamilə  əks  etdirir.  Naxçıvan  dialekti-
nin  lüğət tərkibində  elə  sözlərə  rast gəlirik ki, onlar vaxtilə 
Az
ərbaycanın  qədim  yazılı  abidələrində  işlənmiş,  daha  sonra 
ədəbi dilimiz üçün arxaikləşmiş,  lakin  dialektin  leksikasında 
mühafiz
ə  olunmuşdur.  Bu  isə  həmin leksik vahidin həm qə-
dimliyini, h
əm də tarixən Azərbaycan dilinə mənsub olduğunu 
göst
ərir. Bu gün dialekt və  şivələrdə  işlənən hər  hansı  sözün 
q
ədim  yazılı  abidələrimizdə  işlənməsi onu göstərir ki, həmin 
leksik vahid abid
ənin yarandığı dövrün dialekt və şivələri üçün 
d
ə işlək olmuşdur. 
M
əlumdur ki, dialekt faktları dilin tarixinin canlı nümu-
n
ələridir. Eyni zamanda milli ədəbi dilimizin formalaşmasında 
yerli dialekt  v
ə  şivələrin  öz  rolu  vardır.  Ona  görə  də  Azər-
baycan dilinin dialekt v
ə  şivələri hələ  XIX  əsrdə  elm adam-
larının diqqətini cəlb etmiş, görkəmli Azərbaycan alimi Mirzə 
Kazımbəy ilk dəfə 1839-cu ildə Kazan şəhərində nəşr olunmuş 
“Türk-tatar dill
ərinin ümumi qrammatikası” əsərində Azərbay-
can dilinin dialekt v
ə şivələrindən də bəhs etmiş, burada Quba 
4 
 

---

v
ə  Dərbənd dialektlərindən bəzi nümunələr  vermişdir.  Azər-
baycan dilinin dialekt v
ə  şivələrinin tədqiqinə  həsr  olunmuş 
ayrıca  tədqiqat  əsərini isə  N.Aşmarin  1926-ci ildə  nəşr  etdir-
mişdir. Belə ki, onun “Nuxa şəhəri türk şivələrinin ümumi ic-
malı”  adlı  əsəri dialektoloji tədqiqatların  tarixində  ilk mono-
qrafik 
əsər sayılır. Aşmarinin ümumi rəhbərliyi altında yerlərə 
gönd
ərilən proqram və təlimat əsasında 1930-cu ilə qədər Nax-
çıvan bölgəsi də daxil olmaqla Azərbaycanın müxtəlif dialekt 
v
ə şivələrinə aid 60 minə yaxın leksik vahid toplanmışdır. Top-
lanan materiallar 
əsasında  “Azərbaycan  türk  xalq  şivələri lü-
ğəti” adlı əsərin birinci cildi (A hərfi) və ikinci cildi (B hərfi) 
1930-cu ild
ə  nəşr  olundu.    XX  əsrin 30-cu illərində  ilk elmi 
dialektoloji t
ədqiqat  aparan  İdris  Zaman  oğlu  Həsənovun fəa-
liyy
əti  də  diqqəti cəlb edir. Amma o 1937-ci il repressiyasına 
qurban getdiyi üçün bu iş yarımçıq qalmışdır. Azərbaycan elminə 
böyük z
ərbə  vuran 37-ci il hadisələrindən sonra bu sahədə  bir 
müdd
ət sakitlik olmuş, elmi tədqiqat aparılmamış, nəhayət, 1943-
cü ild
ə  akademik  M.Şirəliyev  “Bakı  dialekti”  mövzusunda 
doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1945-ci ildə Azərbay-
canda Elml
ər Akademiyasının təşkil olunması və ondan az sonra 
Dil v
ə  Ədəbiyyat  İnstitutunun  yaradılması  dialektologiya  sahə-
sind
ə elmi tədqiqatların canlanmasına səbəb olmuşdur. 
Bu  elmi  araşdırmalar  fonunda  50-ci illərdə  Azərbaycan 
Respublikasının  dialektoloji  baxımdan  zəngin bölgələrindən 
biri 
olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının dialekt və şivələri 
d
ə elm adamlarının diqqətini çəkmişdir. 1950-55-ci illərdə əsa-
s
ən akademiyanın dilçi alimləri tərəfindən ekspedisiya yolu ilə 
bölg
ənin dialekt və şivələrinə aid külli miqdarda dil materialı 
toplanmışdır.  Təfsilata varsaq 1950-ci ildə  B.M.İbrahimov, 
K.T.Ramazanov,  T.B.H
əmzəyev,  A.Bayramov,  A.Ə.Aslanov 
5 
 

---

v
ə  E.M.Əlibəyzadə  Ordubad rayonunun Aza, Bist, Biləv, 
V
ələver, Vənənd, Dəstə, Dırnıs, Əylis, Kələki, Kotam, Gənzə, 
Nüsnüs, Sabirdiz
ə, Tivi və  yenə  həmin ildə  B.M.İbrahimov, 
K.T.Ramazanov, T.B.H
əmzəyev, H.A.Bayramov, A.Ə.Aslanov 
v
ə  E.M.Əlibəyzadə  Culfa rayonunun Bəyəhməd, Bənəniyar, 
Qazançı,  Qızılca,  Əbrəqunus,  Ərəfsə,  Ərəzin,  Kırna,  Saltaq, 
L
əkətağ,  Milax,  Noraşen  (Göydərə),  Teyvaz,  Xanağa  (Xanə-
gah), Camaldın, Yaycı şivələrini, 1951-ci ildə K.T.Ramazanov, 
T.B.H
əmzəyev Noraşen (Şərur) rayonunun Alışar, Axura, Qa-
rabağlar,  Qıvraq,  Dəmirçi, Dizə, Yengicə,  İbadulla, Kürçülü, 
Maxta, Püsyan, S
ədərək, Xanlıqlar, Çərçiboğan, Yaycı şivələ-
rini, 1953-cü ild
ə  R.Ə.Rüstəmov,  B.M.İbrahimov,  K.T.Rama-
zanov,  T.B.H
əmzəyev və R.Ə.Süleymanov Şahbuz rayonunun 
Aşağı  Qışlaq,  Badamlı,  Biçənək,  Əzizbəyov,  Keçili,  Kolanı, 
K
ənd  Şahbuz,  Külüs,  Kükü,  Mahmudoba,  Məzrə, Nurs,        
Re
meşin,  Sələsüz,  Tırkeş,  Şada  şivələrini, 1954-cü ildə 
R.Ə.Rüstəmov, B.M.İbrahimov, K.T.Ramazanov, T.B.Həmzə-
yev Nax
çıvan rayonunun (Babək) Qaraçuq, Qoşadizə, Didivar, 
Nehr
əm, Cəhri,  Çeşməbasar,  Sirab,  Şəkərabad,  Naxçıvan 
(şəhər)  şivələrini öyrənmişlər. 1955-ci ildə  prof.  M.Ş.Şirəli-
yevin, 
R.
Ə.Rüstəmov,  B.M.İbrahimov,  K.T.Ramazanov, 
M.İ.İslamovun iştirakı ilə yekunlaşdırıcı ekspedisiya Naxçıvan 
Muxtar Res
publikasında çalışmışdır. 
Dialektoloji t
ədqiqatlardan aydın olur ki, Azərbaycan, o 
cüml
ədən  Naxçıvan  dialekt  və  şivələri uzun müddət üç isti-
qam
ətdə öyrənilmişdir: 
1. Az
ərbaycan,  həmçinin  Naxçıvan  dialekt  və  şivələrinin 
monoqrafik t
ədqiqidir ki, bu sahədəki  işlər  prof.  M.Şirəliyev, 
R.Rüst
əmov və K.Ramazanov tərəfindən tərtib olunmuş və 1956-
cı  ildə  çapdan  çıxmış  “Azərbaycan dili dialekt və  şivələrinin 
6 
 

---

monoqrafik t
ədqiqinə aid proqram” əsasında aparılmışdır. 
2. Az
ərbaycan və  Naxçıvan  MR  dialekt  və  şivələrinin 
dilçilik  coğrafiyası  əsasında  öyrənilməsidir ki, bu sahədəki  işlər 
M.Şirəliyev və  R.Rüstəmov tərəfindən  tərtib olunan və  1958-ci 
ild
ə  çapdan  çıxmış  “Azərbaycan  dilinin  dialektoloji  atlasının 
t
ərtibi  üçün  toplanmış  materialların  proqramı”  əsasında  aparıl-
mışdır. 
3. Az
ərbaycan, o cümlədən Naxçıvan MR dialekt və şi-
v
ələrinin  lüğətinin tərtib  olunmasıdır  ki,  bu  istiqamətdə  də 
xeyli işlər görülmüşdür. 
Bu t
ədqiqat işlərini quran elm adamları təkcə 5 ildə Nax-
çıvan dialekt və  şivələrinə  aid material toplamaqla kifayət-
l
ənməmiş,  bu  tədqiqatın  nəticələri  ayrı-ayrı  elmi  məqalələrdə 
öz 
əksini tapmışdır. Dialekt materialları ümumiləşdirilib kitab 
halına  salınanadək  dialektoloqlarımızın  bu  istiqamətdə  çap 
etdirdikl
əri məqalələrin bəzilərini nəzərdən keçirək: prof. 
M.Şirəliyevin  “Naxçıvan  dialekti  (ümumi  qeydlər)”,  “Şahbuz 
şivələrinin  fonetikası”,  T.B.Həmzəyev “Ordubad rayonu dia-
lektinin fonetik xüsusiyy
ətləri”, “Ordubad dialektinin leksikası 
haqqında  qeydlər”,  “Ordubad  dialektinin  morfologiyasına  aid 
b
əzi qeydlər”, K.T.Ramazanovun “Noraşen rayonu şivələrinin 
b
əzi xarakterik morfoloji xüsusiyyətləri  haqqında”,  R.Ə.Sü-
leymanovun “Ordubad v
ə  Culfa  rayon  şivələrinin leksik xü-
susiyy
ətləri”, R.Rüstəmovun  “Şahbuz  şivələrinin sintaksisi”, 
A.H
əsənovun “Ordubad dialektinin bəzi xarakterik leksik və 
morfoloji xüsusiyy
ətləri” və s. 
H
əmin dövrdə  yuxarıda  göstərilən elmi məqalələrin  nəşri 
Naxçıvan dialekt və şivələrinin geniş tədqiqi istiqamətində atılan 
əməli addımlar idi. Məhz bu araşdırmaların ümumi yekunu olaraq 
1962-ci ild
ə M.Şirəliyevin redaktorluğu ilə “Naxçıvan MSSR-in 
7 
 

---

dialekt v
ə şivələri” adlı elmi monoqrafiya işıq üzü gördü. Həmin 
monoqrafiyada Naxçıvan qrupuna daxil olan dialekt və şivələrin 
fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyy
ətlərinə dair elmi araşdırmalar 
öz 
əksini  tapmışdır.  Müqayisəli-tarixi üsuldan istifadə  edilərək 
yazılan bu monoqrafiya Azərbaycan dialektologiyasının tarixində 
yeni bir m
ərhələ  təşkil  edir.  Bir  çox  materiallar  qohum  dillərin 
faktları,  türk  dillərinə  aid qədim  yazılı  mənbələr, Azərbaycan 
klassik 
ədəbiyyatının materialları ilə müqayisə edilmişdir. Onu da 
qeyd etm
ək  lazımdır  ki,  əsər kollektiv əməyin  nəticəsi olaraq 
meydana  çıxmışdır.  Belə  ki,  əsərin  ayrı-ayrı  hissələri prof. 
M.Şirəliyev (fonetika), K.T.Ramazanov (morfologiya), R.Ə.Rüs-
t
əmov (sintaksis və Şahbuz şivələrinin mətnləri), B.M.İbrahimov 
(leksika, A-K h
ərfləri, mətnlər), A.H.Vəliyev (leksika, L-Ş hərf-
l
əri, terminlər) tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. 
Sonrakı  dövrlərdə  də  Naxçıvan  dialekt  və  şivələrinin 
t
ədqiqi ilə  bir  sıra  alimlər məşğul  olmuş,  bu  mövzuda  nono-
qrafiya v
ə  namizədlik  dissertasiyası  yazmışlar.  Bunlardan 
T.H
əmzəyev, Ə.Quliyev, K.İmanquliyeva, M.Zeynalov, M.Əh-
m
ədovun xidmətini xüsusilə  qeyd etmək  lazımdır.  Belə  ki, 
T.H
əmzəyev Ordubad dialektini, Ə.Quliyev Şahbuz şivələrini, 
M.Zeynalov dialekt v
ə  şivələrimizin məişət  leksikasını, 
K.İmanquliyeva Şərur rayon şivələrini, M.Əhmədov Naxçıvan 
bölg
əsinin dialekt leksikasını tədqiq etmişlər. 
Ümummilli liderimiz Heyd
ər Əliyevin 7 avqust 2002-ci 
ild
ə imzaladığı Sərəncamla AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi təş-
kil olunmuşdur. Naxçıvan regionunun maddi və mənəvi sərvət-
l
ərini daha effektli şəkildə öyrənmək bölmənin 6 elmi-tədqiqat 
mü
əssisəsi qarşısında bir vəzifə olaraq qoyulmuşdur. Bu elmi-
t
ədqiqat  institutlarından  biri  də  İncəsənət, Dil və  Ədəbiyyat 
İnstitutudur. 7 şöbəsi olan bu institutun Dilçilik şöbəsinin plan 
8 
 

---

işinin  mövzusu  Naxçıvan  dialekt və  şivələrini  əsaslı  surətdə 
yenid
ən elmi şəkildə tədqiq etməkdən ibarətdir. Keçən müddət 
ərzində 4 elmi işçisi olan şöbənin əməkdaşları vaxtaşırı əraziyə 
elmi ekspedisiyalar t
əşkil  etmiş,  müəyyən miqdarda dialekt 
materialı toplamış, bu materialları kameral şəkildə öyrənmişlər. 
Bu t
ədqiqatların  nəticələri məqalə  şəklində  təqdim edilməklə 
yanaşı, eyni zamanda “Naxçıvan dialekt və şivələri” adlı türkcə 
monoqrafiya  (Nahçıvan  ağzı)  şöbənin  əməkdaşı  müxbir  üzv 
Əbülfəz Quliyev tərəfindən  Ankaradakı  Türk  Dil  Qurumu 
n
əşriyyatında  iri  həcmdə  nəşr  edilmişdir.  Əbülfəz Quliyev 
Türkiy
ədə  eyni  zamanda  “Nahçıvan  ağızlarının  söz  varlığı” 
kitabını da nəşr etdirmişdir. Şöbənin əməkdaşı Nuray Əliyeva 
elmi-t
ədqiqatlarını  başa  çatdıraraq  2010-cu ildə  “Azərbaycan 
dilinin  Şahbuz  şivələri” mövzusunda dissertasiya müdafiə 
ed
ərək filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almışdır. 
Onun  eyni zamanda “Az
ərbaycan  dilinin  Şahbuz  şivələri”  və 
rus dilind
ə “Naxçıvan şivələrinin frazeologiyası” adlı monoqra-
fiyaları  da nəşr  olunmuşdur.  Şöbənin digər  əməkdaşı  Rəşad 
Zülfüqarov Ordubad v
ə  Culfa  rayonlarının  dialekt  və  şivə 
xüsusiyy
ətlərinin tədqiqini başa çatdıraraq, 2015-ci ildə fəlsəfə 
doktoru dissertasiyası müdafiə etmişdir. Şöbə əməkdaşı Əbül-
f
əz Quliyev Nəsimi  adına  Dilçilik  İnstitunun  əməkdaşları  ilə 
birlikd
ə  “Naxçıvan  dialekt  və  şivələrinin  atlası”  kitabını  nəşr 
etmişlər. 
Bu  gün  oxuculara  təqdim  olunan  bu  əsər  də  aparılan 
geniş  tədqiqatların  nəticəsi  olaraq  ərsəyə  gəlmişdir.  Burada 
Naxçıvanın ayrı-ayrı rayon və kəndlərində işlədilən üç mindən 
artıq  dialekt  sözü  toplanmış,  onların  mənası  dəqiqləşdirilmiş, 
işlənmə  məqamları  aydınlaşdırılımışdır.  Toplanan  bu  sözlər 
dilimizin  tarixini,  xalqımızın  çox-çox  qədimlərə  gedib  çıxan 
9 
 

---

keçmişini, həyatını, məişətini özündə əks etdirir. Tarixən dili-
mizdə  mövcud  olmuş  bir  çox  vahidlər  sonrakı  uzun  inkişaf 
döv
ründə  dildən  çıxmış,  arxaikləşərək  dilin  passiv  lüğət  fon-
duna  keçmişdir.  Bəzi  vahidlər  isə  tamamilə  unudulmuşdur. 
Belə  sözləri  dialekt  və  şivələrdən  seçmək,  onların  semanti-
kasını müəyyənləşdirmək dilimizin keçmişinə də işıq tutur, dil 
tariximizi öyrənmək üçün mühüm faktlar verir. 
 
Azərbaycan ərazisində artıq erkən orta əsrlərdə ümum-
xalq türk dilinin mövcud olması göstərir ki, bu dil qədim, yerli 
türk  etnoslarının  dilləri  əsasında  yaranmışdır.  Ona  görə  də 
Azərbaycan dilində, onun dialekt və şivələrində, digər türk dil-
lərində,  qədim  formalarını  qoruyub  saxlamış  çoxlu  leksik  va-
hidlər  mövcuddur  ki,  bunların  geniş  tədqiqi  dilimizin  yazıya-
qədərki vəziyyətinin öyrənilməsinə mühüm faktlar verə bilər. 
Dialekt v
ə  şivələrimiz xalq, millət üçün onu ən  yaxşı, 
h
ərtərəfli xarakterizə edən dəyərlər sistemidir. Öz xüsusiyyətini 
t
ədricən itirməsi  onların  məhz bu gün ciddi tədqiqata cəlb 
olunmasını  aktuallaşdırır.  Çünki  şivələrlə  ədəbi dil arasındakı 
h
əm fonetik, həm leksik, həm də qrammatik fərqlərin get-gedə 
azalması onların öyrənilməsində çətinlik yaradır. Məhz bu ba-
xımdan  Naxçıvan  dialektinin  leksikasının  da  öyrənilməsi, bu-
rada h
ələ də öz varlığını qoruyub saxlayan, xalqın yaddaşında 
yaşayan  dialektizmlərin  toplanması  dilçiliyimizin  qarşısında 
duran mühüm v
ə  aktual məsələlərdən  biri  idi.  Əminik  ki,  bu 
əsər gəlcəkdə bu sahədə aparılacaq tədqiqatlara da işıq tutacaq, 
onlar üçün qiym
ətli bir mənbə, mayak rolunu oynayacaqdır.