Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər Tofiq Köçərli

Tofiq Köçərli                                    - 101 - 
 
Naxçıvan: uydurmalar və tarixi həqiqətlər 
 
Tikilməkdə  olan  Bakı-Culfa  dəmir  yolunun  «yalnız  Azərbaycan  hökuməti 
nəzarəti  altında  olması»  haqqında  müddəa  yeni  layihədə  aşağıdakı  redaksiyada 
verilmişdi: 
«Culfa-Bakı  dəmir  yolunun  neytral  zonadan  keçən  hissəsi  Azərbaycanla 
Ermənistan 
arasında 
bağlanacaq 
müqaviləyə 
əsasən  yaradılmış  xüsusi 
komissiyanın müşahidəsi altında tikiləcəkdir». 
Göründüyü kimi, bu halda Ermənistan şəriksiz işə şərik edilirdi. 
Sentyabrın 29-da Cəfərov Haskelə teleqrafla bildirdi: 
«Mənim  hökumətimin  Đrəvan  quberniyasının  Şərur-Dərələyəz  və  Naxçıvan 
qəzaları  hüdudlarında  ayrıca  general-qubernatorluq  yaradılmasına  heç  bir  etirazı 
yoxdur. Lakin təklif olunan şərtlərin bəzi  maddələrilə razı deyilik. Bu barədə sizə 
əlavə məlumat verəcəyəm» . 
Əlavə məlumat nədən ibarət olub?  
Hansı şərtlərlə Azərbaycan razı olmayıb? 
Bu barədə sənəd hələ aşkar edilməyib. 
Cəfərovun  teleqramına  Haskel  oktyabrın  1-də  sərt  cavab  verdi:  «Sülh 
konfransı  Azərbaycanın  amerikan  rəhbərliyi  altında  olan  zonanın  idarə  edilməsi 
şərtləri barəsində göstəriş vermək hüququnu tanımır və sizin tənqidiniz qoyulmuş 
şərtləri dəyişməyəcəkdir.  Bu zona yaradılacaqdır. 
Şərtlər  sizə  xəbərdarlıq  məqsədilə  göndərilmişdir  ki,  görək  sizin  hökumət 
onlara  loyal  yanaşacaq,  ya  yox,  amerikan  qubernatoruna  xüsusən  sülh  və  qayda-
qanun yaratmaqda  kömək edəcək, ya yox. Bu yaxın günlərdə Parisə gedirəm. Ona 
görə teleqrafla təcili cavab verin. Sizin hökumətinizin müvəqqəti sazişi bəyənməsi 
şərtilə sizin mübahisəli qəzalara tam mülkiyyət iddialarınızı Parisdə təqdim etmək 
fikrindəyəm». 
Amerika  Birləşmiş  Ştatları,  Fransa,  Böyük  Britaniya  və  Đtaliyanın  Ali 
komissarı  Haskelin ultimatum  xarakterli    tələbi  ya rədd,  ya  da  qəbul  edilməli  idi. 
Birinci  halda  Haskel  ilə  münasibətlər  daha  da  gərginləşə  bilərdi,  Azərbaycan 

---