Nazariy bilim va amaliy bilimlarni baholash

1.2. Baholash tamoyillari va shakllari.
O‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini nazorat qilish natijalari uni baholash orqali ifodalanadi. Baholash - bu biror narsaning darajasi yoki sifatini belgilashdir.Reyting tizimining maqsadi Davlat ta’lim standartida belgilangan talablarni bajarilishida o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikma va malakalarini xolisona baholash, ularning bilim olishga bo‘lgan qiziqishlarini rag‘batlantirish va reytingini aniqlashdan iborat.Reyting tizimining vazifalari quyidagilardan iborat:
a) o‘quvchilarda Davlat ta’lim standartlariga muvofiq tegishli bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllanganligi darajasini nazorat qilish;
b) o‘quv fanlari bo‘yicha o‘quvchilarning doimiy ravishda darslarga tayyorgarlik bilan kelishini ta’minlash;
v) o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikma va malakalarini baholashda haqqoniylik, ishonchlilik va qulay shaklda baholash prinsiplariga rioya etilishini ta’minlash;
g) o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malaka saviyasini shakllanish sur’atini muntazam ravishda tahlil qilib borish;
d) o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikma va malakalari darajalarini taqqoslash va ta’lim jarayonida o‘zaro musobaqa muhitini yaratish;
e) o‘quvchilarni ta’limning keyingi bosqichiga tayyorlash, kasb tanlashga yo‘llash ishlarini mukammallashtirish;
j) o‘quvchilar bilimlari, ko‘nikma va malakalarini shakllanishida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan bo‘shliqlarning oldini olish, ularni aniqlash va bosqichma-bosqich bartaraf etilishini amalga oshirish;
z) o‘quvchining to‘laqonli bilim olishi uchun unga eng maqbul pedagogik, didaktik, psixologik sharoitni yaratish;
i) o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakaning mustahkamlab borilishini ta’minlash hamda ularni qo‘llab-quvvatlash, ruhlantirish va ilhomlantirish.
O‘quvchilarning bilim saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat ta’lim standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlarini o‘tkazish nazarda tutiladi:
joriy nazorat — so‘rovlar, nazorat ishlari yoki testlar tarzida o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikma va malakalari muntazam nazorat qilinadi;
oraliq nazorat — chorak tamom bo‘lganda va o‘quv dasturining tegishli bo‘limi tugallangandan keyin o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikma va malakalarini baholash uchun amalga oshiriladi. U yozma nazorat ishi yoki testlar shaklida o‘tkaziladi. Ushbu nazoratda foydalaniladigan materiallar o‘quv fani o‘qituvchisi tomonidan tayyorlanadi.Oraliq nazoratda nazorat ishlarining miqdori va mavzulari o‘quv dasturiga asoslangan mavzuiy rejada belgilanadi hamda muddati va shakli ko‘rsatiladi bosqichli nazorat — o‘quv yili tamom bo‘lgandan keyin og‘zaki, yozma imtihon hamda test sinovlari shaklida amalga oshiriladi. Uning asosida reyting aniqlanadi va o‘quvchini navbatdagi sinfga o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilinadi.Nazorat ishlari materiallari namunalariga ijodiy yondashgan holda o‘quv fani o‘qituvchilari bosqichli nazorat materiallariga o‘zgartirishlar kiritishi va ularni uslubiy birlashmalar muhokamasidan o‘tkazib, joriy etishlari mumkin yakuniy nazorat — o‘qish tugallangandan keyin davlat attestatsiyasi shaklida o‘tkaziladi. Reyting tizimida o‘quvchining har bir fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi. Har bir nazorat turi qanday shaklda o‘tkazilishidan qat’i nazar, besh (5) ballik (“5”, “4”, “3”, “2”, “1”) usulda butun sonlar yordamida baholanadi. O‘quvchilarning har bir nazorat turi bo‘yicha bilimini baholash va reyting ko‘rsatkichini aniqlash ularning o‘quv fani mavzusi bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lishi, mavzuning mohiyatini tushunib yetishi va aytib bera olishi, olgan bilimlarini amalda qo‘llay olishi, mustaqil mushohada yurita olishi, ijodiy fikrlay olishi va xulosa qabul qila olishi, masalalar hamda mustaqil ishlarni bajarishi kabi mezonlarga qarab amalga oshiriladi.³ Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari bitiruvchilari uchun choraklik (yarim yillik) baholar asosida yillik baho, shuningdek yakuniy nazoratda olingan ball va yillik baho asosida yakuniy baho aniqlanadi.
Yakuniy davlat attestatsiyasi belgilanmagan o‘quv fanlari bo‘yicha yillik baho yakuniy baho hisoblanadi. Yakuniy baholar bitiruvchiga beriladigan umumiy o‘rta ta’lim to‘g‘risidagi shahodatnomaga qayd etiladi.
Baholash o‘quvchini sinfdan-sinfga o‘tkazish uchun asos bo‘ladi.
O‘quvchini keyingi sinfga o‘tkazish ijobiy baho olgan taqdirda amalga oshiriladi. Maktab pedagogika kengashi qarori bilan o‘quvchilar qoniqarsiz baholar bilan sinfdan-sinfga o‘tkazilishi mumkin.
O‘quvchi uning ota-onasi yoki ular o‘rnini bosuvchi shaxslar yillik bahodan norozi bo‘lsa, unga maktab pedagogika kengashi tomonidan tuziladigan tegishli fan komissiyasiga (ota-onalar yoki ular o‘rnini bosuvchi shaxslar ishtirokida, agar ular shuni xohlasalar) imtihon topshirish imkoni beriladi. Qayta imtihon topshirishga barcha ko‘chirish sinflarida (bitiruv sinflari bundan mustasno) faqat joriy o‘quv yilida o‘qitilgan fanlar bo‘yicha ruxsat beriladi.
O‘qituvchilar va o‘quvchilar o‘rtasidagi baholashga oid bahsli vaziyatlar Maktab pedagogika kengashi a’zolaridan iborat tarkibda bahsli masalalar komissiyasi tomonidan hal etiladi.
O‘quvchilarning o‘quv yili davomida nazorat turlari bo‘yicha olgan ballari hamda yillik (yakuniy) baholari asosida har bir o‘quv fanidan yillik reyting ko‘rsatkichi aniqlanadi:
Bunda o‘quvchining yillik (yakuniy) bahosi:
“5” bo‘lganda — 86, 90, 95 va 100 reyting ko‘rsatkich ballaridan biri;
“4” bo‘lganda — 71, 75, 80 va 85 reyting ko‘rsatkich ballaridan biri;
“3” bo‘lganda — 56, 60, 65 va 70 reyting ko‘rsatkich ballaridan biri qo‘yiladi.
Yillik reyting ko‘rsatkich ballari yuqorida qayd etilgan ballardan iborat bo‘lib, uni belgilashda boshqa raqamlardan foydalanilmaydi, minimal 55 ball bundan mustasno.
Agar o‘qituvchi o‘quvchining yillik reyting ko‘rsatkich balini 56 balldan kamligini e’tirof etsa, u holda o‘quvchining yillik reyting bali minimal 55 ball etib belgilanadi.
O‘quvchining yillik reyting ko‘rsatkich ballarini aniqlash usuli o‘quv fani xususiyatidan kelib chiqqan holda o‘qituvchi tomonidan belgilanadi.
O‘quvchilarning nazorat turlari bo‘yicha olgan ballari hamda choraklik (yarim yillik) va yillik (yakuniy) baholari, shuningdek, yillik reyting ko‘rsatkich ballari sinf jurnaliga qayd etiladi.
O‘quvchining choraklik (yarim yillik), yillik (yakuniy) baholari va yillik reyting ko‘rsatkich ballari uning tabelida qayd etiladi.
Ko‘pincha psixologik va ayniqsa pedagogik adabiyotlarda "baholash" va "baho" tushunchalari aniqlanadi. Shu bilan birga, ushbu tushunchalarni farqlash o‘qituvchilarning baholash faoliyatining psixologik, pedagogik, didaktik va tarbiyaviy jihatlarini chuqurroq anglash uchun o‘ta muhimdir.
Avvalo, baholash - bu shaxs tomonidan amalga oshiriladigan baholash jarayoni, faoliyati (yoki harakati). Bizning taxminiy va umuman har qanday faoliyatimiz baholashga bog'liq. Baholashning aniqligi va to‘liqligi maqsad sari harakatning ratsionalligini belgilaydi.
Ma'lumki, baholash funktsiyalari faqat tayyorgarlik darajasini tasdiqlash bilan cheklanmaydi. Baholash o‘qituvchini o‘rganish, ijobiy motivatsiya va shaxsga ta'sirini rag'batlantirishning eng samarali vositalaridan biridir. Aynan ob'ektiv baholash ta'siri ostida maktab o‘quvchilarida o‘z-o‘zini baholash, o‘z yutuqlariga tanqidiy munosabat shakllanadi. Shuning uchun baholashning ahamiyati, uning funktsiyalarining xilma-xilligi maktab o‘quvchilarining ta'lim faoliyatining barcha jihatlarini aks ettiradigan va ularning identifikatsiyasini ta'minlaydigan ko‘rsatkichlarni izlashni talab qiladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, bilim va ko‘nikmalarni baholashning amaldagi tizimi uning diagnostik qiymati va ob'ektivligini oshirish uchun qayta ko‘rib chiqishni talab qiladi. Baho (ball) baholash jarayoni, baholash faoliyati yoki harakati, ularning shartli ravishda rasmiy aks etishi natijasidir. Psixologik nuqtai nazardan, baholash va bahoni aniqlash, uning natijasi bilan muammoni hal qilish jarayonini aniqlash bilan baravar bo‘ladi. Baholash asosida belgi uning rasmiy mantiqiy natijasi sifatida ko‘rinishi mumkin. Ammo, bundan tashqari, baho - bu mukofot va jazo xususiyatlarini birlashtirgan pedagogik rag'batlantirish: yaxshi baho - mukofot, yomon baho - jazo.
Baholash odatda maktab o‘quvchilarining mavjud bilimlari va ular ko‘rsatgan malaka va ko‘nikmalarga bog'liq. Bilim, ko‘nikma va malakalarni birinchi navbatda o‘qituvchi uchun ham, o’quvchi uchun ham ularni takomillashtirish, chuqurlashtirish, oydinlashtirish yo‘llarini belgilash uchun baholash kerak. Shu bilan birgalikda o’quvchi tomonidan o’qituvchiga berilgan baho bu o’quvchi va o‘qituvchining ishlash samaradorlik istiqbollarini aks ettirishi muhimdir, bu har doim ham o‘qituvchilarning o‘zi tomonidan amalga oshirilmaydi, ular bu belgini o’quvchilarning faoliyatini baholash deb biladilar. Ko‘pgina mamlakatlarda o‘quvchilarning baholari ta'lim samaradorligini baholash uchun asos bo‘lib, ta'lim sifatining muhim parametrlaridan biri hisoblanadi.
Tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, o’qituvchining qo’ygan bahosi o’quvchida rostdan ham shu bahoga rozi bo‘lgandagina foydali tarbiyaviy samaraga olib keladi. Yaxshi ishlayotgan maktab o‘quvchilari uchun o‘zlarining baholari bilan o‘qituvchi tomonidan berilgan baholarning tasodifligi 46% hollarda bo‘ladi. Va o’z ustida ishlamaydigan o’quvchilar orasida - 11% hollarda mos kelarkan. Agar o’quvchilar o‘qituvchilar talablarini tushunsalar, baholashning tarbiyaviy samarasi ancha yuqori bo‘lishi aniq.
O‘quvchining olgan bilim va tushunchasini baholashning turli usullari mavjud bo’lib, rasmiy va norasmiy baholashdir. Rasmiy baholashda testlar, viktorinalar va loyihalar mavjud. O‘quvchilar ushbu baholarga oldindan tayyorgarlik ko‘rishlari va xatto o‘quvchilarning bilim va qobiliyatlarini baholash talablarini oldindan yo’nalishlar bilan tanishtirib o’tiladi.
Norasmiy baholash odatiy, kuzatishlarga asoslangan vositalardir.
Bu baholash o‘qituvchiga o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash va mavjud bo’shliqlarini mavjud bo’lgan joylarni aniqlashga imkon beradi. Norasmiy baholash o‘qituvchilarga o‘quvchilarning kuchli va zaif tomonlarini aniqlashga yordam beradi va kelgusidagi darslarni to’g’ri rejalashtirishda yordam beradi.
Sinfda norasmiy baholash muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ulardagi potentsial imkoniyatlarini aniqlashga yordam beradi va o‘quvchilarning rasmiy baholash bo‘yicha tushunchalarni namoyon etishi uchun darslarni to‘g'ri tashkillashtirishga imkon beradi.
Ijodiy norasmiy baholashga bir nechta misol ko’rib o’tsak.

Kuzatuv - har qanday norasmiy baholashning o’zagidir, shu bilan birga alohida mustaqil uslubdir. O‘quvchingizni kun davomida kuzating. Uning qiziqishlari va intilishlari, imkoniyat va qobiliyatlari izlang. Ushbu tuyg'ularni yuzaga keltiradigan topshiriq va vazifalar haqida eslatma yozing.

O‘quvchilarning ishini xronologik tartibda ko‘rsatib belgilab boring, sust va rivojlanay jihatlarini aniqlang. Ba'zida siz hozirgi ishni oldingi namunalarga solishtirib bo‘lmaguningizcha, o‘quvchining qanchalik rivojlanganligini sezmaysiz.
O‘quvchiga biror bir fizik formulaning ifodasini yozib, formula nomi va ta’rifi, kattaliklar nomi, o’lchov birliklarini berib, o‘sha ma’lumotni har chorakda bir marta so’rab, uning bilim darajasini kuzatib borishingiz mumkin bo’ladi
Biz odatda og'zaki taqdimotlarni rasmiy baholash turi deb o'ylaymiz, biroq ular hayoliy norasmiy baholash vositasi bo'lishi mumkin. Bir-ikki daqiqaga taymerni o'rnating va o’quvchidan ma'lum bir mavzu haqida bilib olgan narsalarini aytib berishini so'rang.
Misol uchun, mavzuda keltirilgan qoida (ta’rifi) ni formula orqali ifodalab, o'quvchidan formulani esa darslikdagi qoida bilan so’zma-so’z ta’riflab berishini so’rashingiz mumkin.
O’quvchilar toza varaqalar tarqatiladi va bittadan savollar yozishlari so’raladi. Savollar yozilgach qog’ozlar yumaloqlanadi va aralashtiriladi. Keyin barcha o’quvchilarlar qog'oz sharchalardan birini olib, savolni ovoz chiqarib o'qiydi va javob beradilar.
Ushbu usul o’quvchilarning mavzuni o'qish va o'rganishdagi bilimlarini tekshirish uchun juda yaxshi usul hisoblanadi.
To'rt burchak – o’quvchilarni fikrlashga undovchi ajoyib usuldir. Xona, har bir burchagiga nom yozilgan qog’ozlar yopishtiriladi, masalan, aniq to’g’ri, to’g’ri, noto’g’ri, aniq noto’g’ri, yoki A, B, C va D ni yozing. Muhokama uchun tayyorlab quyilgan savolni o'qing va o'quvchilar o'zlarining fikrlari bo'yicha xonaning burchagini egallaydilar. Burchaklarda yig’ilgan guruh a’zolari birgalikda o’z fikrlarini muhokama qilishlari uchun vaqt bering, belgilangan vaqt tugagach javoblarni tinglang.

Mavzuni yoritish uchun lozim bo’ladigan asboblarni yig’ing. O’quvchilarga har birini ko‘rsatib, jarayonni tushuntirishlari uchun imkon bering. Agar ular o‘lchov asboblari haqida bilmoqchi bo‘lsa, qismlarini ko‘rsatib, har birining vazifasi nima ekanligini tushuntirib bering.

Chizish ijodiy, badiiy yoki ilmiy o‘rganuvchilar uchun o‘zlari o‘rgangan obyektni ifoda etishning ajoyib usuli. Ular bir jarayonning bosqichlarini chizish yoki tarixiy hodisani tasvirlash yoki ritsar zirhining qismlarini chizish va etiketlashlari mumkin.⁴